Hollands Maandblad. Jaargang 1969-1970 (258-277)

[p. 52]

De Nieuwe Katechismus: ontstellend en onthullend
A.A. de Boer

De strijd in en om de Katholieke Kerk is ook voor buitenstaanders, die van een intellectueel verzetje houden, interessant en vol verrassingen. Nu zijn er een aantal heiligen het slachtoffer geworden van de drang naar vernieuwing: enkele tientallen zijn met één pennestreek van de kalender geveegd. Men kan zijn kinderen nog wel naar de niet meer bestaande heiligen noemen, maar het is natuurlijk te prefereren zich voor zijn kroost de bescherming van een bestaande heilige te verzekeren.

Men kan natuurlijk zijn schouders ophalen over deze folklore; aan de andere kant is het toch ook wel eens nuttig zich bezig te houden met de ideeënwereld van de R.K. kerk, waar toch altijd nog zo'n 30 procent van onze bevolking op de een of andere wijze achter staat.

Nu heeft de Nederlandse katholiek de pretentie te horen tot een groep die in de strijd om de vernieuwing van de R.K. kerk vooraan staat. De moderne katholiek is blij met de Nieuwe Katechismus, die hem de mogelijkheid biedt eigentijdse opvattingen te huldigen die het fiat hebben van zijn (Nederlandse) geestelijke leiders.

Ook buiten de kerk heerst vreugde over de vooruitgang, maar die blijdschap is alleen verantwoord als dit nieuwe katholicisme een wezenlijke vooruitgang biedt in vergelijking met de geestelijk onzedelijke leer die onze katholieke vriendjes in onze kinderjaren te verwerken kregen. Omdat er al zo vaak is uiteengezet dat dit werkelijk het geval is, wordt het hoog tijd eens wat tegengif te geven.

De Nieuwe Katechismus is ontstellend en onthullend. Ontstellend omdat in het kleed van een prettig leesbaar geschrift ogenschijnlijk correcties worden aangebracht op verouderde opvattingen, onder volledige handhaving van de leerstellige waarheden waaruit die opvattingen zijn afgeleid. Hiervoor wordt een onaanvaardbare redeneerwijze toegepast, waarvan ik hieronder een enkel voorbeeld zal geven. Onthullend, omdat de N.K., die het essentiële van de leerstellingen die voor andersdenkenden op zijn zachtst gezegd aanstootgevend zijn, onverkort handhaaft, door de moderne katholiek wordt geslikt als basis voor een ‘eigentijds geloof’.

Ik heb met veel katholieken over de N.K. gesproken, en steeds weer heb ik geconstateerd dat zij blij zijn met het document. Daaruit leid ik af dat de inhoud ervan representatief is voor wat de als progressief te boek staande Nederlandse katholiek aanvaardbaar acht, al blijkt uit gesprekken vaak dat de welwillende lezers bij het lezen de addertjes niet onder het gras hebben zien zitten.

In de inleiding van het boek wordt uiteengezet dat men het evangelie van Jezus van Nazareth opnieuw wil laten klinken, maar daaraan wordt onmiddellijk toegevoegd dat niet de boodschap nieuw is; het eeuwig geloof wordt verkondigd in eigentijdse vorm. De schrijvers geven in uitgebreide en waarderende termen een beschrijving van de niet-christelijke godsdiensten. De kritische lezer ontdekt hier echter al spoedig dat het alleen gaat om een beperkte en zelfs ietwat vreemde concessie aan de moderne opvattingen. Natuurlijk, de oude godsdiensten zijn voor velen de weg naar het geluk geweest en zij zijn dat nog, dat wil men thans niet meer ontkennen. Men is echter alleen bereid de waarde van de oude godsdiensten te erkennen onder de uitdrukkelijke voorwaarde dat men het oude standpunt van de kerk handhaaft, namelijk dat God ook in andere godsdiensten uiteindelijk werkt via Jezus Christus - wat dat dan ook moge betekenen.

Dit is nu een typisch voorbeeld van wat ik hierboven een weinig aanvaardbare redeneerwijze noemde. De kerk heeft altijd geleerd dat zaligheid alleen kan worden verworven via de kerk. Nu blijkt dat de moderne mens niet meer bereid is te geloven in een zogenaamd rechtvaardige en liefdevolle God die de zaligheid reserveert voor 15 procent van de wereldbevolking. Zaligheid door de kerk alleen is dus een overwonnen standpunt. Voor iemand die zelfstandig

[p. 53]

denkt is nu de logische consequentie dat hij het alleenzaligmakend karakter van de Kerk van Rome als een overwonnen standpunt ziet en het verwerpt. Zo ver mag de katholiek echter niet gaan. De waarheid van de stelling dat zaligheid alleen mogelijk is via Rome is onaantastbaar, en daarom moet men een andere oplossing van het probleem zoeken. Zo komt men tot de vreemde redenering: de zaligheid exclusief via Rome is waar, maar wij kunnen niet aanvaarden dat andersdenkenden niet zalig worden. Daarom moet er dus een of ander mysterieus mechanisme zijn volgens hetwelk God die zaligheid van anderen bewerkt door een soort magische tussenkomst van Christus. Zonder het te weten zijn boeddisten dus een soort katholieken in de diaspora.

In wezen is hiermee natuurlijk iedere exclusiviteit aan de stelling over de alleenzaligmakendheid ontnomen. Iedereen kan zalig worden en dat gebeurt per definitie via Christus, en dat wil toch eigenlijk niets anders zeggen dan: via Rome. Zo schept men een moderne theologie. En zo wordt genoegdoening gegeven aan de moderne kerkganger: het dogma is geheel van zijn betekenis ontdaan en vormt zo geen hinderpaal meer voor moderner opvattingen die er lijnrecht mee in strijd waren.

In mijn gesprekken met moderne katholieken heb ik vaak de indruk dat deze denkvorm wel aanspreekt. Dat is ook wel begrijpelijk. Het katholiek zijn en het deelnemen aan het kerkelijk leven betekent voor hen de bevrediging van een bepaalde religieuze behoefte, die men niet graag opgeeft. Intellectuele bezwaren tegen stellingen van de kerk zijn niet voldoende argument om de kerk los te laten. Daarom wordt iedere redenering, die het eigen denken met dat der kerk in harmonie kan brengen, ook al is die harmonie schijnbaar, dankbaar aangegrepen.

Een voorbeeld van de toepassing van de gewraakte denkvorm ontmoette ik onlangs in een gesprek met een vooruitstrevend katholiek over het leergezag dat de kerk zich in het verleden heeft aangemeten. Mijn zegsman vergeleek dit leergezag van de kerk met het gezag dat een groot beoefenaar van de wetenschap heeft in zijn eigen kring. In dit verband werd het gezag van prof. Tinbergen onder economen genoemd.

Het is duidelijk dat ook deze stelling tot gevolg heeft dat het leergezag als zodanig niet meer wordt aanvaard. Het gezag van Tinbergen berust op een eigen bijdrage tot de steeds voortdurende verandering van de wetenschap en het is bovendien niet onaantastbaar. Het essentiële van het leergezag van de kerk is nu juist dat het van zulk een wetenschappelijk of menselijk gezag afwijkt.

De N.K. gaat natuurlijk ook niet zo ver: daar is het leergezag nog altijd wat het is geweest. Het concilie is onfeilbaar als het zegt als zodanig te spreken, omdat Gods geest de kerk niet zal laten dwalen bij haar zoeken. Daaraan wordt toegevoegd dat de waarheid steeds opnieuw moet worden geformeerd om niet te verdorren, maar het boven het menselijk oordelen uitgaande leergezag blijft onverkort gehandhaafd.

Waar de wetenschap tekort schiet treedt dus niet een persoonlijke overtuiging, maar het kerkelijk gezag in de plaats. Een voorbeeld: uitgebreid wordt gesproken over de moeilijkheden die de mens heeft om zich een voorstelling te maken van God. Omstreeks het jaar 400 ontstond de theorie dat Christus als Gods zoon in de hemel en als Jezus op aarde eigenlijk twee personen zijn. Wie hoopt dat deze kwestie thans als een schijnprobleem terzijde wordt gelegd komt bedrogen uit. Neen, deze benadering, zo wordt met enig misnoegen gezegd, bestaat nog steeds ondanks het feit dat daartegen een uitspraak werd gedaan door het Concilie van Efese (431); daarmee is de zaak toch afgedaan? Hetzelfde geldt voor de theorie dat Jezus een verschijning zou zijn zonder menselijke natuur. Om dit te weerleggen was er na het concilie van Nicea, waar Christus' God-zijn werd vastgesteld, nog het Concilie van Chalcedon nodig om definitief vast te stellen dat Christus' menselijke natuur volledig bestaat. Daarmee is ook over dit onderwerp de kous af en de discussie gesloten. Letterlijk beveelt de N.K. aan: ‘Weg met onze gedachtenconstructies!’ Geen erg konsekwente aanbeveling, want de oude gedachtenconstructies van de kerk als het ‘werken van God in de geschiedenis’ worden onverkort gehandhaafd. Bij Abraham, Isaäk en Jakob ligt volgens de N.K. het historisch uitgangspunt voor Gods bemoeienis met de mensen.

De modernisering beroert echter wel de oerverhalen uit Genesis, die nu niet meer beschouwd worden als verhalen die historische feiten vermelden. Deze keuze wordt consequent door de gehele N.K. doorgevoerd: de bijbel geeft geen historische of natuurwetenschappelijke feiten. Volmondig wordt erkend dat veel schijnproblemen zijn gerezen omdat men voor het geloof hield wat het niet was. Hoe de sterren lopen, hoe de mens ontstaan is, daarover geeft de openbaring geen uitsluitsel. Maar daaraan wordt dan weer toegevoegd: wat het diepste van ons leven is en waar de wereld vandaan komt, daarover heeft de wetenschap geen uitspraak. Dat is een respectabel standpunt,

[p. 54]

maar veel minder begrijpelijk is dat de kerk zich blijft voorbehouden over deze zaken wèl een uitspraak te hebben. De wetenschap krijgt een duidelijke plaats: de mens stamt af van de aapachtigen, althans biologisch gezien; het wordt met enige schroom gesteld. Maar de persoonlijke God blijft de grote historische ingrijper in de geschiedenis van het Joodse volk en de stichter van de Katholieke Kerk. Daarover valt niet te redetwisten.

De starre houding van de kerk met betrekking tot de problemen van huwelijk en opvoeding blijft ook onverkort gehandhaafd. Het gemengde huwelijk krijgt drie volle bladzijden, waarvan de eerste zelfs enige positieve waardering bevat. Een katholiek kan zeer harmonisch samenleven met een niet-katholiek. De huwelijkspartners moeten wel elkaars opvattingen respecteren; een gemengd huwelijk betekent vaak in de wezenlijkste zaken van elkaar afgroeien, zegt de N.K. ‘Toch zijn er situaties voor te stellen waar twee mensen - en vooral Christenen - met liefde en verdraagzaamheid elkaars overtuiging eerbiedigen’, aldus de N.K.

Het blijft een delicate zaak - en daarmee zal iedereen kunnen instemmen. Het gebrek aan verdraagzaamheid van katholieke zijde draagt hiertoe zeker bij, en die onverdraagzaamheid wordt in ere gehouden, ook in de N.K. Immers, na anderhalve bladzijde liefzijn-voor-andersdenkenden-geteem komt de uitspraak: het is onverenigbaar met de boodschap (ik leen hier weer de zoete terminologie van de N.K.) dat kinderen buiten de katholieke gemeenschap worden opgevoed.

Aangezien de katholieke opvoeding van zijn kinderen voor een andersdenkende minstens even krenkend en strijdig met het geweten is als het omgekeerde voor de katholiek, moet men zich afvragen of men het pleidooi voor het respecteren van elkaars opvatting erg serieus moet nemen.

De N.K. treedt ook buiten het terrein van het geloof. Wanneer de sociale stromingen aan de orde komen balanceert men langs de rand van de afgrond der tendentieuze geschiedschrijving. Dr. W. Drees heeft hierop, als altijd vriendelijk, gewezen in een artikel in Het Vrije Volk. In de N.K. wordt Marx namelijk in de schoenen geschoven dat hij tegenstander was van de ‘verzachtende wetten’ ter verkorting van de arbeidsduur in Engeland tot 10 uren per dag. Deze wetten werden in werkelijkheid door Marx positief beoordeeld omdat zij het leed verzachtten. Hij was alleen niet tevreden met het systeem van lapmiddelen, geënt op een volgens hem onaanvaardbare structuur. Men doet hem echter onrecht wanneer men suggereert dat hij de ellende van de massa's wenste om de revolutie te bespoedigen.

Maar over dergelijke kwesties valt te discussiëren, en als de berichten juist zijn mag men in nieuwe drukken van de N.K. een gematigder oordeel over Marx verwachten. Ik heb tot mijn spijt niet de gelegenheid gehad te verifiëren of deze verandering reeds is aangebracht. Wel is het betreurenswaardig dat een dergelijke verschrijving - die toch moet zijn voortgekomen uit de opinie van één der auteurs - in een dergelijk boek mogelijk is.

Ook over geloofspunten kan men discussiëren, tenzij het standpunt van één der partijen bestaat in het afwijzen van de discussie. Wanneer de katholiek voor wat betreft een aantal essentiële geloofskwesties die in het geding zijn blijft vasthouden aan kerkelijke uitspraken in het verleden gedaan, wordt een discussie wel heel erg moeilijk. Datzelfde ervaart men als men kennis neemt van wat moderne katholieke theologen schrijven over de hedendaagse ontwikkelingen in de moderne theologie.

In Het Einde van het Conventionele Christendom bijvoorbeeld van dr. W.H. van de Pol komt de moderne protestantse theologie uitgebreid aan de orde. Men kan er een objectieve beschrijving vinden van de ideeën van Tillich, Bonnhoeffer en Robinson. Maar ook hier komen we bij aandachtig lezen tot de ietwat beklemmende conclusie dat het slechts gaat om kennisname vanaf het hoge voetstuk van iemand die de waarheid in zijn binnenzak heeft. Ook hier weer de God der concilies, en ook hier een oecumene die neerkomt op een hereniging van de gelovigen onder de Paus, een oecumene waarvoor niemand die werkelijk naar oecumene streeft enige belangstelling kan opbrengen.

Daarbij moet men dan nog bedenken dat de N.K. voor Rome nog veel te modern is. Het boek was nog geen jaar op de markt - er waren toen 400.000 exemplaren verkocht - toen er sprake van was vertalingen in het Spaans onder andere. Toen werd de belangstelling van de kerkelijke autoriteiten gewekt. Volgens kranteberichten had men zelfs bezwaar tegen het feit, dat de gelovige die de N.K. las zou gaan twijfelen aan het bestaan van engelen. In totaal telden de roomsen autoriteiten zestig dwalingen waarvan twaalf ernstige.

Wat moet de gewone gelovige hiermee aan? Voor wat betreft de oude primitieve schijnproblemen is hier misschien enige vooruitgang geboekt. Bovendien zal de zelfverzekerdheid waarmee de fundamenten van het katholieke geloof worden geponeerd

[p. 55]

in een vorm die ogenschijnlijk in overeenstemming is met modernere opvattingen - men zie wat hierboven gezegd is over het alleenzaligmakend karakter van het katholieke geloof - voor vele zwakke broeders een aangenaam steunpunt bieden. Ik waag het te betwijfelen dat het hierbij zal blijven. Want steeds meer katholieken zullen inzien dat onder deze voorwaarden een discussie met minder dogmatische gelovigen en humanisten over problemen rond God en geloof nog niet mogelijk is.

Er zijn moderne katholieken die op mijn kritiek antwoorden: wij beschouwen de N.K. als een eerste stap; we willen best nog veel verder gaan maar dat moet zijn tijd hebben. Dit is een volkomen onzinnig standpunt. Het geharrewar tussen de Nederlandse kerkelijke overheden en Rome over deze katechismus, die zo ontstellend weinig nieuws biedt en het hele dogmatische bouwwerk van de oude kerk onverkort handhaaft, toont dat er binnen de katholieke kerk geen schijn van kans is op werkelijke vernieuwing - waaronder dan valt te verstaan een verandering die leidt tot een geloof, dat weliswaar voor andersdenkenden niet aanvaardbaar is maar niettemin als één opvatting onder velen kan worden gerespecteerd.

Wie in een God wil geloven heeft alle gelegenheid daartoe ook zonder zich katholiek te noemen. Wie zich wel katholiek blijft noemen, verklaart zich, hoe modern hij zich ook wil voordoen, meer of minder solidair met de kerk die krampachtig vasthoudt aan de traditie het voortdurend bij het verkeerde eind te hebben. Ter onderstreping van dit streven heeft de Paus volgens persberichten waarin hij woordelijk wordt geciteerd nog in april van het vorig jaar verklaard dat vernieuwingen mogelijk zijn, evenals de dialoog met andersdenkende christenen, maar dat er geen veranderingen mogen komen in de traditionele dogma's, geen vrije theologie op subjectieve grondslag, geen aanvaarding van bepaalde ‘negatieve’ principes als van andere kerken en geloofsleren en, last but not least, geen gewetensvrijheid als criterium voor godsdienstige vrijheid.

Er wordt dus wel gesproken van een aggiornamento, maar in wezen is er sprake van stilstand. De denkende katholiek moet echter op een gegeven moment tot de conclusie komen dat hij gelooft in een God die zijn vertegenwoordigers op aarde niet weet te verheffen boven het peil van de middelmatige conservatieve toeschouwer van het wereldgebeuren. Steeds meer denkende katholieken zullen inzien dat men een dergelijk geloof moeilijk zal kunnen belijden zonder in een gewetensconflict te geraken.

Maar hoevelen denken erover na? Voor velen is de theologie bijzaak: zij zijn tevreden wanneer de in hun jeugd aangekweekte religieuze behoefte bevredigd wordt. Zij horen tot een sociale groep, niet tot een kerk. De Nieuwe Katechismus, die zij beter kennen van horen zeggen dan van eigen studie, geeft hun bovendien nog de indruk bij de tijd te zijn.

De positieve ontvangst van de Nieuwe Katechismus in kringen van andersdenkenden berust op waardering voor het feit dat er binnen een oerconservatieve vesting een schamel lichtstraaltje is binnengedrongen. Van modern of progressief te spreken in dit verband gaat mij te ver, te meer omdat dit document de minder zelfstandige denker ten onrechte de comfortabele indruk geeft tegelijkertijd bij de tijd en katholiek te zijn.