Hollands Maandblad. Jaargang 1969-1970 (258-277)

[p. 56]

Journaal
J.J. Peereboom

Op zaterdagmorgen werd ik uit mijn nasoezen gewekt door het dichtslaan van een deur met een ruit er in bij de achterburen. Er is geen bijzondere finesse van waarneming voor nodig om het glas in het geluid te herkennen, want het geeft een aparte klap, vlak naast die van de deur zelf; maar op het blanke gemoed van de ochtend is het een bemoedigende eerste aantekening, en ik ging andere geluiden uit de tuinen verzamelen. Er speelden meisjes op een terras, hollend en joelend; misschien was er een bij die te groot was voor haar leeftijd en met uitslaande ledematen naar de muur holde waar zij zich dan lachend tegen afzette, in plaats van zoals de anderen om elkaar heen te krioelen - een van de stemmen leek luider, in afzonderlijk animo. Er liep een hondje te blaffen door de tuin, niet in deelneming maar in navolging; er werd gebeiteld op een baksteen, om hem te halveren zeker, en er rammelde iets van blik tegen buizen. Af en toe werd de achtergrond ingevuld door auto's die aansloegen verderop.

Alles werd verzwolgen toen er een vliegtuig overkwam, brullend en gierend op weg naar London Airport. Het gejoel van de meisjes maakte er zich geleidelijk uit los; de verhoudingen werden hersteld, maar even later merkte ik dat het zonder overgang stil was geworden. Geen joelen, geen blaffen, geen beitelen; alleen nog de auto's op de achtergrond. Waar zijn jullie, waarom is iedereen weg? Tevergeefs probeerde ik de stemmen terug te vinden op grotere afstanden. Het bleef leeg, de kamer en het terras verlaten, en ik lag voor niets uitgestrekt in mijn bed.

Je trekt je zulke kleinigheden niet aan. Het is niet dat het gemis een sterke emotie opriep, maar dat het deed denken aan alle gemis, en aan de onbereikbaarheid van de oorzaken. Er kwam niets meer, alleen na verloop van tijd weer een vliegtuig.

Toen ik op terugweg uit Schotland eindelijk de dwang overwon om een hoog uurgemiddelde aan te houden in de auto en van een zijweg een wandelpad insloeg waar een bordje The Meeting of the Waters in het vooruitzicht stelde, werd ik beloond met ongewone vreugde. Rechts van het pad graasden de schapen op een weiland tussen de verspreide bomen, aan de overkant waarvan een oud Georgian huis stond met verweerde oranje muren; links in een ravijn van platte rotsen druiste het ene water naar de ontmoeting met het andere, die zich vijf minuten verder voltrok in een schuimende kolk waaruit de vereende rivieren zich een geheim bos in haastten dat het pad niet verder toeliet.

Van het oude Engelse landschap dat de rovers huisvestte is zo weinig meer over dat die ontmoeting de realiteit van de reis doorbrak. Niet dat het leven er een droom van werd: het werd zichzelf, ongehaast, een staat van vrijheid. Ik vraag mij af of dat nu de dichtste benadering was die ik ken van de schoonheidservaring. Het is makkelijk geworden om de jaren door te brengen zonder nieuwsgierigheid naar de aard van de schoonheid; in plaats daarvan houden wij ons bezig met de emotie, met de vraag of het je iets doet. Als de ontmoeting van het water inderdaad de schoonheid vertegenwoordigde, is de karakteristiek daarvan niet dat het doet, maar dat het ontdoet - het begrip Zorgvliet zou erdoor verhelderd worden.

Definiëren blijft een last. Zou iets dan niet mooi genoemd mogen worden als het emotie opwekt? Ik zou het zo wel willen stellen. Het kan niettemin mooi zijn, maar het kan niet tegelijk schoonheidservaring en emotie opwekken, want die twee zijn tegenovergesteld. Bevestiging uit andere herinneringen: wanneer je met emotie naar een mooie vrouw kijkt, is er tegelijk de gewaarwording dat haar schoonheid op dat ogenblik geen functie heeft. ‘Je bent zo mooi, ik wou dat ik niet die emotie over je had’.

Als de luidruchtige transportmiddelen zich af en toe even terugtrekken duwt dit heuvelende bladerrijke stadsdorp mij vaak weer in de richting van de ondeugd der gemakzucht. Niet dat ik bepaald zonder bezigheid zou willen zijn, maar zorgeloos, freewheelend in een wereld zonder ziekte en geld. Er komen twee meisjes met hoofddoekjes om voorbij in een sportauto, een mevrouw met een gieter

[p. 57]

neigt zich over de rozen voor haar huisje in de schaduw van het oude flatblok, daar is de geëerbiedigde boom die de weg tegen de heuvel op vernauwt en uit zijn koers dwingt, hier is het hellende pad dat achter de tuinen om naar de dorpskern leidt. Wie doet ons wat? Laten wij ons welgemoed verpozen tot het eind, en allen afstoten die het ons moeilijk willen maken.

De laatste gedachte onthult meteen de immorele aard van de gemakzucht. Erger nog is de gevaarlijkheid ervan. In de middagzon kan het geen kwaad om te leven van rozensproei en wapperende hoofddoekjes; maar als het killer wordt tegen het vallen van de avond is er bescherming nodig tegen het heelal zonder begin of eind. Het zal beter zijn om de zorgen nu vast op te roepen en de vlijtige dagelijkse orde van voorspraak en tegenspraak te herstellen dan ze de vrijheid te laten totdat ze mij bij nacht en ontij als een haveloze bende komen overvallen.

Vervuld van deze overweging liep ik het hellende pad naar het dorp op zonder dadelijk een keus te kunnen maken uit de beschikbare onaangename gedachten. Het bleek ook niet nodig. Aan het boveneind van het pad, waar het oude straatje zich tussen de huisjes en de tuinmuur van het Instituut doorwringt, stond op het trottoir een vrachtauto van militaire structuur geparkeerd, de laadruimte overhuifd met metalen platen, maar rondom ruw zwart geschilderd, nog zo kort geleden dat de verflucht in het voorbijgaan te ruiken was. Een papiertje binnen tegen de voorruit wees op een plan tot verscheping: het Health Department van Abu Dhabi werd genoemd, omgeven door codeletters. Achterin de zwarte huif was een ruime ruit, die het inzicht bood op twee smalle stoeltjes ter weerszijden van een langwerpige verhoging van de vloer waarop glanzende stroken chroom geschroefd waren om het glijden van de lading te vergemakkelijken. Die lading zou een brancard kunnen zijn, gezien de term Health Department; maar het leek niet waarschijnlijk dat ze daar zwarte ambulances gebruiken. Nee, de stroken zijn voor de kist; in Abu Dhabi neemt de gezondheidszorg de vorm aan van...

Het was een goede oefening voor de verbeelding om de werkzaamheid van dat departement op te roepen, en de gezichten van de figuren op de twee smalle stoeltjes. De omstandigheden zijn zelden zo voorkomend, op een dag van gemakzucht.

Hoewel storend voor onbewogen kijkers zoals ik is C.'s manier van reageren op de televisie eigenlijk aan te bevelen. Drama even goed als aktualiteiten beantwoordt zij met een stroom van instemmende en afkeurende en verbaasde uitroepen, alsof de programma's tot haar gericht waren. Waarom alsof? Zo is het inderdaad, en degenen die het verkeerd opvatten zijn wij die menen dat het gebodene, hoe buitensporig of onbevredigend ook voor onszelf, afdoende beoordeeld wordt aan de gunst van een meerderheid die zich niet in stemgeluiden, alleen in cijfers uitdrukt.

Wat er nog bij nodig zou zijn is wederreactie van de omroep. Niet dat de kijkers zich in het programma zelf moeten kunnen mengen, dat zou te onrustig worden; maar het begrip global village zou pas meer zijn dan een gladde frase als de dorpelingen van hun aanwezigheid blijk konden geven, te woord gestaan door een bureau van welbespraakte telefonisten die hetzij zelf de discussie zouden voltooien of een verbinding tot stand brengen ‘met een meneer aan toestel 317 wiens opvatting u zal interesseren’. Zo zou je een begin van een dorp maken, en zelfs een dorp met cocktail-party manieren. Als de computers eindelijk hun zegenrijke invloed gaan laten gelden zal het niet ontbreken aan werkkrachten die de telefoons kunnen bemannen en ons in staat stellen om aan de televisiecultuur deel te nemen zonder tot lijdzaam toezien veroordeeld te zijn.

Zo'n idee lijkt natuurlijk onbruikbaar, maar precies in de mate waarin het werkelijk onbruikbaar zou blijken zijn alle verwachtingen ijdel over de ontwikkeling door de televisie van het oordeelsvermogen bij de volken. Oordeelsvermogens worden niet ontwikkeld door alleen verwerving van informatie, maar door de inspanning om zelf met die informatie iets te doen. Ik wou dat C. zo'n telefonistenbureau aan de lijn kon krijgen.

Even lopend door Den Haag om twee hoeken verder een krant te kopen denk ik zo hard deels aan het huis in Londen en deels aan een wandeling een jaar of wat geleden over een zijweg die ik nu niet insla, dat het bij mijn terugkeer na twintig minuten lijkt of er een heel stuk van de dag voorbij is. Zou iedereen er nog zijn, of zijn ze allemaal andere dingen gaan doen; hoe was het ook weer toen ik vanmorgen wegging?

Er is niets veranderd; als het om een film ging zou je de delen voor en na mijn wandeling aan elkaar kunnen monteren zonder dat het beeld versprong. Soms ontleen ik aan zo'n ervaring van de rekbaarheid van de tijd een argument tegen het toerisme. Al die omslag, koffers pakken, zaken afraffelen, reizen, hotels in Spanje, huisjes in Frankrijk,

[p. 58]

tegenslag met het weer, maagbezwaren, dagen aftellen, drukwerk opgestapeld, heraanpassing - en daarna eigenlijk weinig te vertellen waarvan het bezoek niet gaat geeuwen. Waarom al die moeite als zich zulke adembenemende zelfverplaatsingen in de verbeelding kunnen afspelen?

Dit argument is vatbaar voor teveel tegenwerpingen om zonder aanvullingen in de discussie gebracht te worden. Op zichzelf is het alleen goed om proporties aan te geven. Tweeduizend jaar geleden de Romeinen, vierduizend jaar geleden de Egyptenaren, ver weg de Melanesiërs en nog verder weg de maan: al dat gigantische is alleen vulgair als ik mij begin te verwonderen over een lach beneden aan de trap twee minuten geleden. A tree, a rock, a cloud, zei de man in het verhaal van Carson McCullers tegen het jongetje in het café: die moet je eerst leren liefhebben, en vandaar geleidelijk je opwerken tot mensen. Inachtneming van de geleidelijkheid zou teveel tijd kosten, denk ik. Het ongeduld zou overwinnen; maar het is waar dat de meeste grote brokken ervaring onverteerd blijven en een ongemak kunnen veroorzaken in het ingewand van de verbeelding dat alleen door ondervindinkjes in miniatuur verzacht wordt.

Vanavond heb ik Gore Vidal zitten lezen, in zijn essays verzameld als Reflections on a Sinking Ship mopperend over de vele Amerikanen die nooit iets lezen, en radeloos over de beschaving: ‘All times have seemed bad to those living in them; and all societies are sick. But some societies are sicker than others and some times are, potentially, more dangerous than others’, zoals de onze, al weet ook hij geen maatstaf om graden van ziekte mee te meten. Ik weet niet waar ik neerslachtig van word, van de motieven voor somberheid die hij aangeeft of van zijn stemming die moeilijk alleen door de staat van de beschaving teweeggebracht kan zijn; maar ik zou hem niet hard tegenspreken, bij de gedachte aan de wilde vijandige onverschillige wereld.

Toch was ik vanmorgen nog aangestoken door R.T., geschoold in de metallurgie en de geologie en de astronomie, die honderd uit praatte over zijn takken en twijgen van de wetenschap, en over de vitale boom zelf. Al die mogelijkheden voor nieuwe ontdekkingen, al die kansen om er de leken meer begrip voor bij te brengen: ‘daarom vind ik dat wij eigenlijk in een veelbelovende tijd leven’. In de wetenschap of elders, het is waar dat het al bijna genoeg is, vormen opleggen aan de gedachten en de verbeelding zodat er vandaag iets te zien is wat er gisteren nog niet was; en het is voor de omstanders ook aangenamer, iemand die weet waar hij het zoeken moet.

Het lukt mij niet om die twee opvattingen in een gezamenlijke formule onder te brengen. Met de stemmingen is het makkelijker: ze treden allebei dagelijks op, dat went. Met de ideeën weet ik niet beter te doen, mede gezien het gevorderde uur, dan ze scheutje voor scheutje bij elkaar gieten en roeren, roeren, roeren, totdat er een romige wolk ontstaat: de slaap.