Hollands Maandblad. Jaargang 1969-1970 (258-277)

[p. 8]

Politiek uit de loop van een geweer
Paul van 't Veer

Het negende congres van de Chinese Communistische Partij dat van eind maart tot eind april in Peking is gehouden, was al enige dagen aan de gang voordat de eerste berichten erover aan de buitenwereld werden vrijgegeven. De zitting was besloten, niets is bekendgemaakt over de discussie in de werkgroepen of de plenaire vergadering. Na afloop pas is het politiek rapport van vice-voorzitter Lin Piao gepubliceerd, dat al op 1 april in behandeling was genomen. Alles bijeen lijkt het, en is het, een zeer mager uitgangspunt voor een beschouwing van het China van na de culturele revolutie, waarvan dit congres het sluitstuk was.

Toch is ook zonder behulp van koffiedik (of de theebladeren van de Chinese wichelarij), maar met gebruikmaking van de schaarse officiële gegevens wel een zeker signalement van het neo-maoistische China te geven. Bepaalde vluchtige conclusies zijn al getrokken uit het grote aantal militairen, Lin Piao zelf uiteraard vooraan, in de herstelde partijorganen Centraal Comité, Politiek Bureau en Presidium of dagelijks bestuur, dat in het Chinese jargon Permanent Comité heet. Dit laatste bestaat nu uit Mao Tsetoeng en Lin Piao als de ware wetgevers, dan in de aangegeven volgorde de vertegenwoordiger der ‘continuïteit’ Tsjoe En-lai, die al sedert 1949 in alle regeringen heeft gezeten en ook nu nog minister-president is, benevens de nieuwkomers Kang Sjeng en Tsjen Po-ta, de leiders van het bureau voor de culturele revolutie, die in het Politiek Bureau van 1958 nog slechts als plaatsvervangend lid voorkwamen.

Wie opmerkt dat ‘het leger nu aan de macht is in China’ kan zich erop beroepen dat zowel in het Centraal Comité als in het Politiek Bureau ongeveer veertig percent van de zetels door maarschalken en generaals wordt bezet (de rang van maarschalk schijnt overigens formeel te zijn afgeschaft), hetgeen voor het Politiek Bureau wil zeggen: negen van de 21 zetels. Het is echter nuttig erop te wijzen dat in het oude Politburo al zeven van de twintig leden uit de strijdkrachten voortkwamen. Het oude Permanente Comité bestond uit zeven leden van wie twee militairen. In het nieuwe vijftal is van deze twee alleen Lin Piao overgebleven. (De andere was de 83-jarige Tsjoe Teh, voorzitter van het parlementaire Volkscongres; hij is nog wel lid van het Politburo.)

Zouden uit deze verschuivingen in de topgroep dus geen definitieve conclusies over de macht van het leger zijn te trekken, er zijn genoeg andere aanwijzingen voor de groeiende politieke betekenis van het Volksbevrijdingsleger. Na de afbraak van het partijapparaat in de culturele revolutie, zijn in alle Chinese provincies geleidelijk en volgens de officiële verhalen in bladen als Peking Review na veel strijd, revolutionaire comité's als nieuwe machtscentra gesticht. Van de 24 revolutionaire comité's staan er 22 onder voorzitterschap van militairen; in alle comité's is het Volksbevrijdingsleger de stimulerende kracht. De Mao Tsetoung Thought Propaganda Teams, zoals zij in de Engelstalige Chinese berichten worden genoemd, van het Volksbevrijdingsleger zijn in het tweede, constructieve stadium van de culturele revolutie bij uitstek de nieuwe ideologische centra geworden. De Rode Garde, die in het politiek rapport van Lin Piao slechts eenmaal en dan nog in het voorbijgaan werd genoemd, heeft in de destructieve eerste periode van de culturele revolutie het partijapparaat grondig afgebroken. De opruiming is zo grondig geweest, dat in geen van de officiële congresberichten meer over een partijsecretariaat wordt gesproken. Als er al een nieuwe secretaris-generaal is benoemd als opvolger van de ‘revisionistische bandiet’ Ten Hsiao-ping, dan is zijn naam geheim gehouden. In het Permanente Comité zit geen functionaris van deze aard. (Sedert in oktober vorig jaar de opperbandiet Lioe Sjao-tsji van al zijn functies ontheven werd verklaard, heeft China trouwens ook geen president meer.) Evenmin is er iets bekendgeworden over de wederoprichting van provinciale en plaatselijke partijbesturen, hoewel in het nieuwe partijstatuut waarvan teksten door de Chinese pers in de maanden voor het congres zijn gepubliceerd, zulke

[p. 9]

organen wel werden genoemd. Het congres heeft het statuut aangenomen. Het zal dus wel de bedoeling zijn dat de partij ook op lager niveau gaat herleven. Onder de nieuwe reglementen zal het echter voortaan zo zijn dat lagere organen altijd het recht hebben bij meningsverschillen rechtstreeks een beroep te doen op het ‘proletarisch hoofdkwartier’ van Mao Tsetoeng en Lin Piao. Wat de partijhiërarchie betreft heeft Mao leergeld betaald!

Voorshands echter is over de wederinstelling van regionale partijbureau's niets meegedeeld, terwijl in het Politburo wel ettelijke voorzitters van provinciale revolutionaire comité's zitting hebben. De feitelijke macht wordt van Peking uit via deze comité's over het land verdeeld en dit betekent dat het Volksbevrijdingsleger als enige gedisciplineerde nationale organisatie de belangrijkste machtsfactor blijft.

Wil dit dus zeggen dat China een ‘militaire dictatuur’ is geworden en dat de voornoemde vluchtige conclusie uit het personeelsbestand van de nieuwe organen wordt bevestigd?

Men kan in dit neo-maoistische China de termen ‘generaals’, ‘leger’ en ‘militaire macht’ niet vermijden, maar men dient te beseffen dat achter deze woorden iets heel anders schuil gaat dan wij er meestal achter zoeken. Lin Piao zelf (met zijn 62 jaar is hij de jongste in het Permanente Comité dat evenmin als het Politburo in de culturele revolutie verjongd is) heeft al vóór de culturele revolutie in het leger een strijd gestreden en gewonnen die met dezelfde losse term van ‘culturele revolutie’ aangeduid zou kunnen worden.

Het was de strijd tussen de voorstanders van een efficiënt, modern leger dat China in de strijd tegen een buitenlandse vijand nodig zou kunnen hebben, en de voorstanders van een revolutieleger met een binnenlandspolitieke taak. Dit revolutieleger zou dus ipso facto géén modern leger met massale bewapening kunnen zijn, want de ingewikkeldheid, omvang en kosten, kortom het karakter van zo'n militair apparaat zou het onvermijdelijk vervreemden van de volksmassa. Toen Lin Piao in 1958 werd gekozen als jongste lid van het Permanente Comité, tevoorschijn tredend uit relatieve obscuriteit en met passering van hele reeksen oude maarschalken (op Mao Tsetoengs strijdmakker Tsjoe Teh na), was dit een aanwijzing dat hij de strijd binnen het Volksbevrijdingsleger gewonnen had. Het zou een revolutieleger blijven met een uitgesproken politieke taak - al leek die in het begin van de jaren zestig naar buiten nog niet zo urgent. Ook tijdens de culturele revolutie zijn nog enige stafchefs van het Volksbevrijdingsleger weggezuiverd, blijkbaar omdat zij in deze ure des gevaars de politieke taak van hun militaire apparaat niet juist opvatten. Tijdens de culturele revolutie werd de politieke rol van het leger allesbeheersend. Het was in het leger dat het Rode Boekje van Mao Tsetoeng het eerst geïntroduceerd werd. Het was onder leiding van Lin Piao als minister van defensie dat de Mao Tsetoung Thought Propaganda Teams hun intrede deden, eerst om het leger zelf met de gedachten van de Grote Roerganger te doordringen, daarna om ze naar buiten, onder het volk uit te dragen.

Door het wegvallen van de partij was het leger in zijn Piao-istische gedaante de aangewezen en als gezegd trouwens enige politieke macht geworden waarvan Mao Tsetoeng zich bedienen kon. Lin Piao was met zijn culturele revolutie in het Volksbevrijdingsleger juist op tijd geweest.

Het is de vraag of Mao dit alles voorzien heeft en of hij inderdaad de Rode Garde slechts als een tijdelijke aanvalsmacht tegen de partij heeft willen gebruiken. De bekende zinspreuk dat ‘politieke macht uit de loop van een geweer komt’ is vroeger nooit gehanteerd in de absolute zin dat het leger ook de dragende politieke macht moet zijn. Het is mogelijk (koffiedik-analyse!) dat de Rode Garde een grotere taak dan alleen de bestorming van het bestaande partijapparaat was toegedacht, maar dat een combinatie van de chaos die men niet meer kon klaren en eigenzinnigheid van losgelaten en opgezweepte jongeren die zich in snel tempo tot de nieuwe mandarijnenklasse aan het ontwikkelen waren, geleid heeft tot de huidige situatie.

Maar die krijgt dan ook nu meteen zijn theoretische fundering in een zeer belangrijke passage van Lin Piao's politieke rapport. Het is een passage over de ideologische rol van het leger, die tot nog toe slechts weinig aandacht heeft gekregen. Het rapport dat in de geautoriseerde Engelse vertaling 33 bladzijden beslaat, bevat op ideologisch gebied twee belangrijke passages. In de ene wordt de kern van het maoisme als ‘nieuw en superieur stadium van het marxisme-leninisme’ nog eens onderstreept. Het is de bekende stelling dat niet alleen in de huidige, socialistische maatschappijvorm in China de klassenstrijd nog aan de orde van de dag is en voor langere tijd zal blijven, maar dat in elke maatschappijvorm (dus impliciet ook in de ‘hogere’ communistische) de tegenstellingen tussen nieuwe stromingen en oude zullen bestaan en onophoudelijke

[p. 10]

strijd nodig zullen maken. Hier geeft het maoisme inderdaad een uitbreiding aan het marxisme-leninisme van fundamentele betekenis.

Ik ga er niet verder op in omdat het geen stelling is die op dit negende partijcongres voor het eerst aan de orde is gekomen. Dit is naar ik meen wel het geval met de andere ideologische passage uit Lin Piao's rapport. Letterlijk: ‘Het Volksbevrijdingsleger is de machtige pijler van de dictatuur van het proletariaat. Voorzitter Mao heeft er vele malen op gewezen: uit marxistisch gezichtspunt is het leger de voornaamste component van de staat.’ En verderop in deze passage over het leger, dat veel lof krijgt toegezwaaid voor zijn optreden in de Grote Proletarische en Culturele Revolutie: ‘Doordat in de afgelopen drie jaar het volk het leger heeft gesteund en het leger het volk heeft beschermd, zijn renegaten, agenten van de vijand, onverbeterlijke machthebbers die de kapitalistische weg waren ingeslagen en contrarevolutionairen er niet in geslaagd dit grote volksleger van ons te ondermijnen.’

Lin Piao geeft het leger aldus de betekenis van machtige pijler van de dictatuur van het proletariaat, of in de woorden van Mao zelf: ‘de voornaamste component van de staat.’ In de niet-officiële Franse vertaling van Lin Piao's rapport zoals het Franse persbureau die na het partijcongres van Peking uit heeft verspreid, wordt zelfs gesproken van ‘de machtigste pijler’. Men kan zeggen dat machtige of machtigste pijler en voornaamste component nog niet hetzelfde is als voorhoede van het proletariaat, (Lenins bijdrage tot het marxisme) maar met pijler en component komt men toch aardig in de buurt van drager der proletarische revolutie.

Hier wordt in elk geval gewerkt met de heiligste begrippen uit de communistische ideologie, die in het orthodoxe marxisme-leninisme uitsluitend in verband met de partij worden gebracht. Vooral omdat over de partij zo weinig wordt gezegd, springen Lin Piao's opmerkingen over het leger zo sterk naar voren.

Waarmee we naar het schijnt terug zijn bij de constatering dat China een militaire dictatuur is geworden. Lin Piao heeft er zelfs een ideologisch fundament onder gelegd.

Het is echter een militaire dictatuur van een zeer speciale soort. Het primaat van de politiek is allerminst opgegeven. Het Permanente Comité is geen militaire junta, maar een duidelijk politiek bestuur waarin zelfs de man van het leger, Lin Piao, eerder een burger-politicus dan een generaal is. De militaire vakgroep in het leger moest worden

[p. 11]

uitgerangeerd eer het leger zijn politieke rol kon gaan vervullen. De zuivering van het militaire apparaat liep in zekere zin parallel met de zuivering van de partij, waaruit ook de vaktechnische establishment verwijderd is en is vervangen door de ‘zuivere’ revolutionairen.

Hoe lang zal het duren eer ook deze nieuwe groep met zijn militaire hiërarchie en militaire discipline de mandarijnenrol gaat spelen die Mao-Tsetoeng heeft willen bestrijden? Reeds liet Lin Piao de waarschuwing horen: ‘De zaak is niet produktie te vervangen door revolutie, maar de revolutie goed te gebruiken om de produktie te leiden, te stimuleren en te ontwikkelen.’

Niets is veranderlijker dan de communistische ideologie en het is dus zeer wel mogelijk dat over enige tijd de ‘pijler’ van Lin Piao zonder pardon onder de maoistische dictatuur van het proletariaat wordt weggetrokken, respectievelijk de poten onder zijn eigen stoel worden weggezaagd. Maar deze stellingen geven in elk geval de situatie van dit ogenblik goed weer.

Voor ons, die door China tot de vijandelijke buitenwereld worden gerekend, is die werkelijkheid van vandaag in zeker opzicht bemoedigender dan het verleden geweest is. Het is immers duidelijk dat een Volksbevrijdingsleger zoals Lin Piao en Mao-Tsetoeng dat nu hebben opgezet en gebruiken, naar buiten geen grote agressieve kracht zal ontwikkelen. Een modern leger met vaktechnische generaals, die menen zich te kunnen meten met hun collega's in de rest van de wereld, vertegenwoordigt een veel groter agressiegevaar dan een politiek leger dat vooral op de binnenlandse ontwikkeling is gericht.

Lin Piao is behalve vice-voorzitter van de partij, ook minister van defensie. Welnu, weinig hedendaagse ministers van defensie houden zulke onmilitairistische redevoeringen als hij. Geen atoomwapengekletter, geen dreigementen, geen woord over de oorlog die zich nu al tien jaar aan China's zuidgrens afspeelt.

Temidden van collega-ministers als maarschalk Gretsjko van de Sowjet-Unie en Laird van de Verenigde Staten slaat Lin Piao zo'n slecht figuur nog niet.