Hollands Maandblad. Jaargang 1969-1970 (258-277)

[p. 3]

[258]

Het leerstuk van de repressieve tolerantie
K. van het Reve

Het begrip ‘repressieve tolerantie’ schijnt in omloop gebracht te zijn door Herbert Marcuse, een schrijver die ik niet gelezen heb. Tot op zekere hoogte is dat een voordeel, want nu ben ik in staat een begrip, dat een rol speelt in het intellectuele leven, te bestuderen zonder daarbij gehinderd te worden door wat Marcuse er oorspronkelijk mee bedoeld mocht hebben. Dit wordt nog veel te weinig gedaan. De grote vergissing der cultuurhistorici is, dat zij denken dat de ideeën die invloed hebben op groepsgedrag en die afkomstig zijn van Freud, Marx, Marcuse, Nietzsche, Sartre, Rousseau, graaf Coudenhoven-Kalergi het best bestudeerd kunnen worden bij Freud, Marx etc. Dat is niet juist. Men moet ideeën die invloed hebben bestuderen in hun werkelijke gedaante. Wat de mensen beinvloedt is niet wat Freud gezegd heeft, maar wat zij denken dat Freud gezegd heeft. Hoe groot de invloed van Libelle, Hoe hoort het eigenlijk, Sextant, de Heidelberger Catechismus en Gandalf ook moge zijn op het sexuele gedrag van laat ons zeggen de mannelijke Nederlander, niemand die dit gedrag wil bestuderen zal er aan denken dat te doen op grond van genoemde publicaties. Hij zal veeleer dat gedrag zelve bestuderen door enquêteren, interviewen, analyseren van statistieken etc. Zo gauw het echter gaat om wat mensen denken bestudeert men die gedachten niet daar, waar zij optreden, maar alleen daar, waar zij vandaan komen. Er ontbreekt nog steeds een histoire des idées, en tant que les idées jouent un rôle dans l'histoire des hommes et non dans celle de quelques solitaires, zoals dat zo aardig door Julien Benda is geformuleerd. Nieuwe onderzoekmethodes zullen daarvoor nodig zijn. Gedeeltelijk kan men gebruik maken van de technieken van het opinieonderzoek. Ook zal men een eind komen door kranten, week- en maandbladen, radio- en televisieteksten, inaugurele redes, dagopeningen e.d. te vlooien op ideeën.

Daar deze wetenschap (men zou hem ideologische antropologie kunnen noemen) nog niet bestaat, rust het nu volgende betoog uitsluitend op een gebrekkig eenmansonderzoek, door de auteur verricht. Onderwerp is het leerstuk van de repressieve tolerantie, zoals dat op het ogenblik in Nederland wordt beleden door intellectuelen die men erover op straat hoort spreken of die daarover schrijven in de pers of spreken voor radio en t.v. Eigenlijk zou dit opstel geschraagd moeten worden door een menigte knipsels en geluidsbandjes, maar er bestaat een eenvoudiger controlemiddel: de lezer kan, daar de repressieve tolerantie zo vaak ter sprake gebracht wordt, zelf al lezend en luisterend nagaan of ik het begrip juist heb weergegeven. In wat nu volgt zal niet de verspreiding, herkomst, oorzaak of juistheid van het leerstuk ter discussie staan, doch uitsluitend de structuur ervan, de manier waarop het in elkaar zit, en de structurele verwantschap ervan met twee andere leerstukken. Daar gaat hij.

Als je wilt is de repressieve tolerantie uit het marxistische kastje afkomstig, en niet meer dan een variant van de marxistisch-leninistische leer over de ‘burgerlijke democratie’. In de kapitalistische maatschappij, zo zegt het marxisme-leninisme, zijn de productiemiddelen in handen van enkelen, kapitalisten genaamd (ook wel: bourgeoisie; men kan beide woorden door elkaar gebruiken). Die kapitalisten nu gebruiken die productiemiddelen om de arbeiders (ook wel: proletariaat) uit te buiten (ook: exploiteren, uitzuigen). Zij doen dit door die arbeiders te dwingen (die arbeiders hebben geen keus want zij moeten geld verdienen en dat kunnen zij alleen door bij die kapitalisten in dienst te treden, want alleen die kapitalisten bezitten productiemiddelen) voor hen te werken, waarbij die arbeiders te weinig betaald krijgen omdat de kapitalist de ‘meerwaarde’ in zijn zak steekt. Dit kapitalistische productiesysteem, uitvoerig beschre-

[p. 4]

ven door Dr. K.H. Marx (1818-1883) leidt tot Verelendung van het proletariaat, dat steeds armer en beroerder maar ook steeds opstandiger wordt. De bourgeoisie beheerst de staat en de hele maatschappij (politie, kerk, leger, onderwijs, radio, pers, toneel, filosofie etc. etc.) en houdt met een systeem van wetten, tradities, dwang en propaganda het proletariaat er onder. Daar de bourgeoisie in de jaren dat zij zelf onderdrukt werd en opstandig was een voorstandster was van vrijheid van het woord en meer dergelijke ‘burgerlijke’ vrijheden, vinden wij iets van die vrijheden terug in onze hedendaagse maatschappij, waar ze door de bourgeoisie gehandhaafd worden zolang ze aan de macht van die bourgeoisie geen kwaad kunnen berokkenen. Zodra het proletariaat al te opstandig wordt laat de bourgeoisie die vrijheden verdwijnen. De bedekte dictatuur der bourgeoisie, genaamd ‘burgerlijke democratie’, maakt dan plaats voor de openlijke dictatuur der bourgeoisie, genaamd fascisme.

Deze theorie was heelaardig. Zij verklaarde zowel het ongehinderde optreden van de revolutionaire arbeidersbeweging binnen de kapitalistische maatschappij als het bestaan van moderne kapitalistische politiestaten.

Alleen de economische grondslagen van deze leer riepen afschuwelijke moeilijkheden op, die misschien nog het best onder woorden zijn gebracht zijn door de fysicus Andrej Sacharov, lid van de Academie van Wetenschappen der USSR, in zijn verleden zomer te Moskou circulerende brochure. Hij zegt daarin ongeveer, dat wat het ene economische systeem superieur maakt aan het andere de snellere toeneming is der totale productie en de grotere gelijkheid van de verdeling van de geproduceerde goederen over de bevolking. Zijn conclusie is dat de huidige kapitalistische en socialistische productiemethoden elkaar noch wat productietoeneming, noch wat goederenverdeling betreft veel ontlopen, zodat het de moeite niet loont revolutie te maken in de kapitalistische landen met alle verwoesting, moord en doodslag en economische stagnatie die daarmee gepaard gaan. Een redelijke gedachtegang, al vergeet Sacharov in zijn redelijkheid dat de mensen al eeuwenlang een heel fijne neus hebben voor abstracte strijdprogramma's: hoe onpraktischer, onredelijker, hoe minder economisch winstgevend een revolutie of een oorlog is, des te gereder beginnen de mensen te vechten, eventueel onder de dekmantel van materiële belangen.

Van officiële marxistische zijde zijn wel pogingen ondernomen om de leer wat meer in overeenstemming te brengen met enkele in het oog springende aspecten der realiteit. Zo heeft men de absolute Verelendung van het proletariaat (omstreeks 1950 werd nog strak volgehouden dat de arbeiders in West-Europa en de Verenigde Staten van jaar tot jaar minder te eten kregen) officieel teruggebracht tot een ‘tendens’ tot Verelendung - een aardig voorbeeld hoe men een geloofsartikel door een kleine wijziging onschadelijk kan maken. Men beweert eerst honderd jaar lang dat het Empire State Building steeds meer in oostelijke richting overhelt en ieder ogenblik om kan donderen, en als dat omdonderen uitblijft zegt men dat het gebouw een ‘tendens’ heeft tot omdonderen - iets wat je zonder enige moeilijkheid van ieder gebouw ter wereld kunt zeggen.

Wat de onderdrukking van het proletariaat en het leerstuk van de burgerlijke democratie als een verkapte burgerlijke dictatuur betreft leidt de ontkrachting van de economische doctrine tot moeilijkheden. De verklaring van de onder het kapitalisme veelal heersende vrijheid kan wel gehandhaafd blijven, maar het wordt moeilijk de geweldige voordelen van de vrijheid te discrediteren, vooral in het licht van de geweldige voordelen van het kapitalistische economische systeem boven het socialistische (menige Russische lezer, de overvloed van consumptiegoederen in het Westen kennende, zal geneigd zijn een stapje verder te gaan dan de voorzichtige Sacharov en het kapitalistische economische systeem superieur aan het socialistische verklaren vanwege de grote welvaart die het brengt vergeleken met de voortdurende armoede in socialistische landen). Blijft men de oude absolute Verelendung accepteren, dan kan men zeggen: ja, die vrijheid is mooi zolang hij duurt, maar wat heb je eraan als je niet te eten hebt? Wat is die vrijheid meer dan de vrijheid om onder de Seinebruggen te slapen, eertijds zo aardig geformuleerd door Anatole France en in sovjetboeken nog steeds opdravend?

Vallen echter de economische nadelen van de kapitalistische economie weg, vooral in vergelijking met de socialistische economie, dan blijkt die vrijheid erg begerenswaard, vooral als men ziet hoe weinig vrijheid de bestaande socialistische staten te bieden hebben.

Kortom: een vergelijking van het bestaande kapitalisme met het bestaande socialisme leidt tot een vrij gunstig oordeel over het kapitalisme - dit ondanks alle ellende die de kapitalistische wereld vertoont en ondanks alle ontevredenheid die zij oproept.

Iemand die nu, ouder gewoonte, de ‘burgerlijke maatschappij’ waarin wij leven wil verdoemen op basis van de verwerping van een van de grondtrekken van het kapitalistische systeem: private enterprise (op grond

[p. 5]

van de ethisch zo aansprekende redenering dat onder het kapitalisme niet geproduceerd wordt om in de menselijke behoefte aan goederen te voorzien, maar om winst te maken) kan vandaag de dag minder goed dan vroeger gebruik maken van de oude argumenten. Hij zit enerzijds met de overvloed van consumptiegoederen die het kapitalisme produceert, op zijn minst even groot en op zijn minst even gelijk verdeeld als onder het socialisme, en hij zit met de kapitalistische vrijheid, die zelfs met het blote oog gezien oneindig groter is dan onder het socialisme. Hij kan natuurlijk, als een brave gelovige, beide dingen ontkennen, maar hij hoeft maar even de grens over te wippen naar een socialistisch land of een in zo'n land verschijnende krant in te zien om zich bij die ontkenning niet helemaal lekker te voelen.

Deze malaise heeft misschien mede geleid tot het optreden van een nieuwe variant van het geloof, die veel hanteerbaarder, want veel onweerlegbaarder is. Dat is de variant waarbij men de kapitalistische productie als waardeloos en overbodig en de kapitalistische vrijheid als volstrekt imaginair voorstelt.

Wat de productie betreft gebeurt dat als volgt: de oude klacht tegen het kapitalisme was dat het, terwille van de winst producerend, miljoenen liet hongerlijden, terwijl er, als het productieapparaat maar op volle kracht zou werken, genoeg gemaakt zou kunnen worden voor iedereen. De nieuwe klacht is: het kapitalisme, producerend om der wille van de winst, maakt allerlei dingen die wij helemaal niet nodig hebben, dwingt ons via de reclame om die dingen te kopen en te gebruiken, waardoor wij een soort idioten worden die ons in ons consumptiepatroon helemaal aanpassen aan de winzucht der kapitalisten. Daarmee is de kapitalistische maatschappij verdoemd. Er zijn vrij veel mensen die dit echt geloven. Vraagt men ze (u kunt in uw omgeving makkelijk de proef nemen; klopt het niet, dan hoor ik dat graag) wat dan al die overbodige artikelen zijn, dan antwoorden zij altijd: vijftig verschillende wasmiddelen. Blijft men aandringen dan zeggen zij: automobielen met ingebouwde veroudering.

Nu de ‘burgerlijke democratie’, de vrijheid die in zo menig kapitalistisch land heerst. In het orthodoxe marxisme-leninisme kon men die vrijheid niet helemaal ontkennen, omdat de eigen activiteit (de communistische partijen in de kapitalistische wereld) wel degelijk gericht was tegen het kapitalisme. De oude leer bevatte het leerstuk van de klassenstrijd. Men placht wél - en hier ligt de aansluiting op de nieuwe variant - te zeggen dat de niet-communistische arbeiderspartijen slechts in schijn tegen het kapitalisme ageerden. In werkelijkheid waren die partijen in dienst van de kapitalisten met de expliciete opdracht de strijd der arbeiders onder leiding van haar roemrijke voorhoede, de communistische partij, zoveel mogelijk te saboteren.

De nieuwe theorie is veel eenvoudiger. Men zegt domweg dat de kapitalisten zo almachtig zijn, dat zij alle acties tegen het kapitalisme gerust kunnen toelaten, want die acties doen het kapitalisme helemaal geen kwaad. De tolerantie zelve van de kapitalistische maatschappij is repressief: juist door oppositie toe te laten wiegt zij ons in slaap, want de grote meerderheid des volks is - via reclame, onderwijs etc. - volkomen ingekapseld in de kapitalistische denkwijze en wordt door voortdurende suggestie in de waan gehouden dat zij geheél vrijwillig voor het kapitalisme heeft gekozen.

Het mooie van deze theorie is, dat zij onweerlegbaar is. Men kan hem op ieder gebied toepassen en behoeft daartoe slechts als volgt te werk te gaan: men neemt een vijand, die, in een of andere gestalte, werkelijk bestaat, dus laat ons zeggen het communisme, de tuberculose, Harry Mulisch, de Roomse kerk, de joden, de kapitalisten. Het echt bestaan van die vijand is niet eens strikt noodzakelijk. Men denke aan heksen, duivels, de antichrist, het zedenbederf, aan de alomtegenwoordige, maar in feite nauwelijks bestaande joden in de Poolse, aan de alomtegenwoordige, maar in feite helemaal niet bestaande kapitalist en grootgrondbezitter in de Russische regeringspropaganda. Maar het gaat iets makkelijker als men het bestaan van die vijand zonder moeite aannemelijk kan maken. Er is wel degelijk een paus in Rome, het Kremlin bestaat, Harry Mulisch schrijft boeken en, zoals Renate Rubinstein onlangs zo snedig opmerkte, het valt niet te ontkennen dat het aantal joden in de regering van Israël aanzienlijk is.

Heeft men die vijand eenmaal, dan zegt men dat hij ‘alles’ beheerst. Tegen die bewering is weinig in te brengen, omdat ‘beheersen’ zo'n vaag woord is. Wie kan mij tegenspreken als ik zeg dat de Nederlandse literatuur beheerst wordt door Harry Mulisch en zijn kornuiten? Zolang Harry maar bestaat en publiceert en een beetje gelezen wordt kan men die bewering volhouden. Men gaat namelijk uit van de stilzwijgende vooronderstelling - en dat is het punctum saliens, geloof ik, van het leerstuk - dat Harry een soort pest is, die in geen enkele redelijke samenleving ook maar een kwartier geduld zou worden. Daardoor wordt

[p. 6]

zijn bestaan een bewijs van zijn macht. Had hij die macht niet, dan zou men hem allang uit de literatuur verwijderd hebben.

En daarmee is men er eigenlijk al. De vijand is aanwijsbaar. De lezer of de toegesprokene is overtuigd van zijn slechtheid. Dat die vijand nochtans bestaan blijft moet wel door zijn macht veroorzaakt zijn.

Tegenwerpingen baten hier niet. Men kan zeggen dat er toch af en toe door Harry's tegenstanders artikelen en boeken geschreven worden, en dat het dus eenvoudig zo is, dat sommige mensen graag Mulisch lezen, en andere mensen weer liever andere schrijvers, en dat dat eigenlijk een heel aardige regeling is. Bereikt niet G.K. van het Reve grote oplagen? Zijn of waren daar niet Jan Cremer, Jan Mens, Jan Pen, Jan de Hartog, Jan van Nijlen? Heeft niet in Avenue een stuk gestaan waarin Mulisch' boek over Cuba aan vrij felle kritiek werd onderworpen?

Het antwoord op zulke tegenwerpingen zal luiden: jawel, maar de echte grote stukken in Avenue worden toch maar door Mulisch geschreven (Japan, Cuba). En verder duldt Harry figuren als Jacques Gans en Jacques de Kadt omdat zij hem absoluut geen kwaad doen! Het Nederlandse volk wordt erdoor in slaap gesust en denkt daardoor dat het geheel vrijwillig Mulisch' boeken koopt.

Op dezelfde manier kun je aantonen dat de betrekkelijke t.b.-loosheid van de Nederlandse bevolking van tuberculeuze aard is. Zolang er nog één jood ergens een broekenzaak heeft kun je de almacht van het jodendom volhouden. Via de term ‘gojs jodendom’ kun je uit het feit dat de faculteit der letteren te Leiden wel degelijk enige niet-joden onder haar leden telt aantonen, dat deze gojim juist de macht der joden bewijzen, die deze lieden niet hoeven te verwijderen omdat Kukenheim (die trouwens nog rector is ook, je dacht toch niet dat dat toevallig was?), Cohen, Gomperts e tutti quanti de macht so-wie-so in vaste handen hebben. Mocht er ergens een onderneming of een krant of een universiteit zijn die niet door joden gedreven wordt, dan komt dat omdat de joden een goj bereid hebben gevonden (de communisten een fellow traveller bereid hebben gevonden; de CIA Willem Drees bereid heeft gevonden etc. etc.) dat voor hen te doen, wat men weer bewijst door te laten zien dat de zuster van zijn vrouw met een jood getrouwd geweest is (in 1936 een Russische film gunstig besproken heeft; geparenteerd is aan een directeur van Philips etc. etc.).

Het grootste succes heeft men in dit soort zaken als men er in slaagt een aantal van deze goed in de markt liggende sinistere groepen in een grote afschuwelijke alliantie te verenigen. Aardige voorbeelden: de tweede regel van het Communistisch manifest en niet te vergeten de wereldwijde samenzwering van joden, communisten en kapitalisten, waarmee Hitler het Duitse proletariaat, de Duitse middenstand en de Duitse universiteiten achter zich kreeg.

Het leerstuk van de repressieve tolerantie moge een variant zijn van het oude marxistische leerstuk van de burgerlijke democratie die slechts een verkapte kapitalistische dictatuur is, de redenering waarvan men gebruik maakt is veel ouder dan het marxisme. Men bewijst namelijk de almacht van het kapitalisme ongeveer op dezelfde wijze als de christenen van oudsher de almacht Gods. De verkondigers van de almacht van het kapitaal hebben het alleen iets makkelijker dan hun christelijke broeders. Maar de redeneringen lopen parallel: iedereen die de stelling verkondigt dat iets of iemand almachtig is, krijgt van redelijke mensen de tegenwerping te horen dat het bestaan van dingen die die almachtige niet wil toch wel een beetje bewijst dat die almacht niet volkomen is. Zodra men echter van dat wat is verklaart dat het in overeenstemming is met de wil van de Almachtige, is er niets meer tegen die almacht in te brengen. Neemt men aan - gelijk de christenen doen - dat die Almachtige goed is, dan blijft men natuurlijk met het raadsel in de maag zitten waarom die Almachtige, die tegelijk Algoed is, het kwaad laat bestaan, hoewel hij het zou kunnen vernietigen - een vraag waar zelfs de theologische faculteit van de Leidse academie geen antwoord op schijnt te hebben - of dit antwoord moest een van de best kept secrets ter wereld zijn. Ziet men echter de Almachtige als kwaad, dan vervalt dat hele netelige probleem: daar de Boze toch alles in zijn macht heeft deert hem het bestaan van een beetje goed niet. Hij kan het zich permitteren tolerant te zijn - terwijl de almachtige goede tegen het bestaan van het kwaad - wil het woordje ‘goed’ iets betekenen - toch een zekere weerzin moet ondervinden.

Op die manier verklaart men feilloos waarom de Nederlandse kapitalisten laat ons zeggen de revolutionaire schrijver en pamflettist Harry Mulisch en zijn partizanenbent van schakers en muzikanten rustig hun gang laten gaan. Sterker: het is duidelijk dat Harry deel uitmaakt van het apparaat der kapitalisten. Hier sluit het leerstuk der repressieve tolerantie alleraardigst aan op wat je het ‘grote samenzweringssyndroom’ zou kunnen noemen, iets waar veel mensen last

[p. 7]

van hebben. Men ziet de gedragingen van de vijand als georganiseerd en wel overdacht. De directie van Unilever, juffrouw Klompé en een emissario van het State Department hebben een bespreking gehouden - als precies déze bespreking niet heeft plaatsgehad, dan in ieder geval een soortgelijke - over de vraag hoe in Nederland de macht van het imperialistische Amerikaanse grootkapitaal ook in de komende jaren gegarandeerd zou kunnen worden. Besloten wordt het met de beproefde methode der repressieve tolerantie te doen. Een gezaghebbend tijdschrift bijvoorbeeld dat in de toekomst flink tegen het Amerikaanse imperialisme zal gaan aantrappen met racisme, genocide, insecticide en de hele reut. Maar hoe kom je zo gauw aan zo'n tijdschrift? Regelrecht of zijdelings subsidiëren door de CIA lekt op den duur uit. Als we De Gids eens namen? Bestaat al vijfhonderd jaar, zeer net blad, keurige uitgever. Heeft zoals alle uitgevers van literaire tijdschriften moeite met het vinden van redacteuren. Laat ons hem Harry Mulisch suggereren. Die is helemaal gek van Cuba en kan tal van mensen daar stukjes over laten schrijven, compleet met statistieken over de fenomenale, nooit binnengehaalde suikeroogst van 1970 (tien miljoen ton!), het droogleggen van de pontijnse moerassen, het afschaffen van ziektes en verkeersproblemen en de schandelijke rol bij dit alles van de regering. Eduard Hoornik ook in de redactie: die maakte voor de oorlog al revolutionaire gedichten bij koninklijke huwelijken, en zal zeker bereid zijn tegen het Westduitse revanchisme in het krijt te treden. Eventueel nemen we nog Boebie Brugsma en Constandse, die kunnen misschien uitgroeien tot de Hiltermann en de Loetje de Jong van Nieuw Links, en het geheel is niet van echt te onderscheiden. Ik heb geen nummer van De Gids bij de hand om het te controleren, maar in iedere ILA-winkel kunt u gaan kijken of het zo gelopen is als hierboven beschreven. Dat maakt de theorie van de repressieve tolerantie zo onweerlegbaar.