Hollands Maandblad. Jaargang 10 (246-257)

Ontwikkelingshulp of het Heilig Urinoir
Paul van 't Veer

De enkele geslaagde opmerkingen in het artikel van J. Brugman over De illusie van de ontwikkelingshulp (decembernummer Hollands Maandblad) worden overspoeld door zoveel kinderachtige onjuistheden, dat het geheel met gemak onweersproken had kunnen blijven als het was gepubliceerd op een der voor dit soort verhalen gebruikelijke plaatsen. Dit zijn: zekere conservatieve dagen weekbladen en de rubrieken der ingezonden stukken in de ‘linkse’ dagbladen, waar men zulke kritiek ook regelmatig kan tegenkomen.

Want dit is het merkwaardige. De ontwikkelingshulp is, zoals Brugman stelt, in zeker opzicht inderdaad een heilig huisje, maar tegelijkertijd is het een pispaaltje, een pishuisje, laat ik het dubbelbeeld vereenvoudigen tot: een Heilig Urinoir. Men kan naast zeer hooggestemde kreten over ‘onze verplichtingen jegens’, of ‘onze ereschuld aan’, die meestal uit kerkelijk-politieke kring komen, regelmatig de scherpste afwijzing van ontwikkelingshulp vernemen. De kritiek varieert van ‘laten ze eerst de AOW en de WW verhogen’, via ‘weggegooid geld’ (de Arabische of Brugmanvariant) tot ‘bewust neo-kolonialisme’ (de Chinese of Wertheim-opening).

Als Brugman nu meent dat het ‘hoog tijd is de ontwikkelingshulp eens kritisch, ontdaan van haar sacraal karakter’ te bespreken, komt zijn hoogtij dus wel wat laat. Men had zich na alles wat er al tegen ontwikkelingshulp is geschreven, een intelligenter of zelfs ‘principiëler’ betoog kunnen voorstellen, dan Brugman geeft. Zijn verhaal vraagt niettemin weerlegging op enkele hoofdpunten, omdat uitgerekend Hollands Maandblad ermee komt, ja, een aflevering ermee opent - alsof hier inderdaad iets belangrijks aan de hand is.

Brugman noemt zich geen expert. Ik ben het evenmin. Hij kent wat ontwikkelingslanden, ik ook. Hij spreekt af en toe teleurgesteld teruggekeerde technische deskundigen, ik ook. Hij heeft Tinbergen gelezen, ik ook. Etc. Vanwege de gelijke munt zal ik hem niet terugbetalen met een betoog op geheel andere basis dan het zijne, namelijk met cijfers over verminderde armoede en een toegenomen bruto nationaal produkt in een reeks van ontwikkelingslanden, maar zijn politieke argumenten volgen. (Ik vermoed trouwens dat hij er gewoon geen zin in had de gemakkelijk beschikbare cijfers op te vragen, omdat het nu eenmaal leuker is met algemeenheden te werken dan met concrete gegevens.)

De Brugman-variant van de bekende kritiek heeft één tamelijk origineel aspect. Hij zegt ronduit: het is beter dat deze landen arm blijven, want dan zullen ze eerder geneigd zijn prioriteit te verlenen aan economische ontwikkeling boven nationaal prestige. Zijn eigen betoog over de toegenomen onrust in landen waar de welvaart een klein beetje aan het stijgen is (een van zijn minder onjuiste

[p. 10]

opmerkingen), zou hem in staat stellen met een nog origineler ideetje te komen. Ga maar door met het verlenen van die nutteloze en zelfs apert verkeerd werkende ontwikkelingshulp, want dan roep je sociale spanningen in het leven die weer leiden tot revolutie, waarna de meest radicale groep in het zadel komt die tenslotte de juiste oplossing van het vraagstuk der economische ontwikkeling weet te vinden. Dan zou hij met zijn bewust negativisme nog one up zijn ten opzichte van de Chinese of Wertheimvariant, volgens welke alle ontwikkelingshulp neo-kolonialisme is. Maar zo'n revolutionair is Brugman nu ook weer niet. Hij spreekt alleen van verspilling.

Acht hij zijn stelling over de verkieselijkheid van de armoede als stimulans (het 19e eeuwse nut van tegenspoeden) bewezen? Of in elk geval méér bewezen dan de stelling dat men om de een of andere reden wel ontwikkelingshulp moet verlenen, respectievelijk aanvragen (want onaangevraagd wordt nergens hulp gegeven)? Zijn bewijs berust op een tweemaal herhaald ‘heus wel’. Allereerst zullen de ontwikkelingslanden volgens hem ‘heus wel’ de ware oplossing van het probleem der armoede vinden als zij geen hulp van buiten krijgen. En ten tweede: Het is nu ‘heus wel’ bewezen dat het westen voor zijn welvaart niet afhankelijk is van uitzuiging van de Aziatische en Afrikaanse volken.

Hier ligt de kern van Brugmans betoog en hier is hij dubbel fout, zoals het zwakke ‘heus wel’ genoegzaam doet vermoeden.

Met de eigen logica van zijn opmerkingen komt hij al meteen in strijd als hij zegt dat armoede de weg wijst naar het geven van prioriteit aan economische ontwikkeling boven nationaal prestige. Als er één politiek feit in de vroegere koloniale wereld na de oorlog duchtig is gebleken, dan is het 't omgekeerde van Brugmans stelling. De meeste arme landen die nog enige tijd nadat zij souverein waren geworden freewheelden op valutareserves uit de koloniale tijd en dreven op overgangsregiems die de Brugman-weg van prioriteit voor economische ontwikkeling boven nationaal prestige verkozen, zijn na korter of langer periode door een postkoloniale revolutionaire stroomversnelling gegaan waaruit zij economisch druipnat maar vervuld van nationaal prestige tevoorschijn kwamen.

Hun economische ontwikkeling moet tegelijkertijd sociale vooruitgang en nationaal prestige inhouden, zoals trouwens in elk land ter aarde het geval is. In het ideale geval is er een mooi evenwicht tussen beide, maar zulke ideale gevallen bestaan er niet. (Frankrijk: nationaal prestige boven sociale ontwikkeling, Amerika: idem.) Een land dat zich nog geheel intern en extern geldend moet maken, wordt in de richting van het nationaal prestige gedwongen. Vandaar de grote aandrang om een deel, een veel te groot deel, van de buitenlandse hulp in die sfeer te besteden, of - zo die hulp niet aanwezig is, als in het soekarnistisch Indonesiëhet land zelf terwille van het nationale prestige uit te persen.

Er zijn maar zeer weinig landen die welbewust van elke buitenlandse hulp afzien als ze die goed zouden kunnen gebruiken. Ik ken maar één voorbeeld: China. Kan men zeggen dat daar de Brugman-weg van prioriteit voor economische ontwikkeling is ingeslagen toen de Russische deskundigen en de Russische miljoenen het land waren uitgepest of pestenderwijs door Chroesjtsjow waren teruggetrokken? (Wie pestte wie? Daarover verschillen Moskou en Peking van mening.) Bovendien is China een sui generis in de wereld, waarover ik niet verder hoef uit te weiden. Wel is dit voor het algemene beeld van belang: alle landen die geen westelijke ontwikkelingshulp krijgen of aanvragen, kunnen terecht bij de communistische landen.

Wat is, heel nuchter maar zéér politiek, de consequentie als wij de arme landen tot het brugmannianisme zouden veroordelen? Niet dat zij het nationaal prestige zouden laten varen en de ‘juiste weg’ uit de armoede zouden vinden, maar dat zij het nationaal prestige zouden dienen door zich tot de communistische landen te wenden. Daarvan zijn toch waarachtig genoeg voorbeelden bekend. En dan is het de Sowjet-Unie een zorg of deze landen zijn ‘juiste weg’, namelijk de communistische, naar economische ontwikkeling volgen, of een kapitalistische weg of helemaal geen weg maar duizend en een kronkelpaden. Evenmin als de westerse landen, neen, nog veel minder dan de westerse landen, stelt de Sowjet-Unie binnenlands-politieke eisen aan ontvangende landen. Het heeft genoeg politiek en economisch eigenbelang om hulp te verlenen (voor mijn part geen hulp maar ‘hulp’) waar er om gevraagd wordt.

Waarmee we bij het tweede ‘heus wel’ van Brugman zijn aangeland, het ‘heus wel’ van onze economische ontwikkeling zonder uitzuigerij van Azië of Afrika. Het woord uitzuigerij is me te zwaar beladen en te weinig exact. Ik durf wel te beweren dat economische en politieke relaties met een zo groot mogelijk deel van de wereld een heel duidelijk westers belang zijn. In deze betekenis heeft het begrip van de ‘vrije’ of ‘open’

[p. 11]

wereld wel degelijk grote inhoud. Het is zowel een belang voor ons, het westen, als voor hen, de derde wereld, dat er vrij economisch en politiek verkeer is.

Er is heel wat kritiek mogelijk op de wijze waarop door het westen, Nederland inbegrepen, ontwikkelingshulp wordt verleend. Toevallig schreef ik in hetzelfde decembernummer waarin Brugman zijn plasje tegen het heilig huisje van de ontwikkelingshulp deed, in mijn stukje over De koude tropen iets over het feit dat sommige projecten van ontwikkelingshulp de interne tegenstellingen in de ontvangende landen vergroten. Een van de opvallende kanten der ontwikkelingshulp is - anders dan Brugman meent - dat zij dreigt te slagen op precies dezelfde punten waarop het kolonialisme slaagde en te mislukken op dezelfde punten waarop het kolonialisme mislukte.

Ontwikkelingshulp wordt neo-kolonialisme ten bate van een kleine groep in het ontvangende land en een kleine groep in het gevende land (donor-landen, de officiële term, klinkt te onzelfzuchtig om waar te zijn), als de projecten geheel of grotendeels in de ‘elitesfeer’ blijven. Ik noemde daarvan enige voorbeelden in mijn Koude Tropen. Maar daarmee ben ik dan verzeild in de moralistische hoek, die Brugman juist zo verwerpelijk vindt. En als ik het op één punt met hem eens kan zijn, dan is het hier. Ontwikkelingshulp moet geen heilig huisje zijn over de betrekkelijkheid waarvan niet gediscussieerd zou mogen worden. Verhalen over hoge plicht en ereschuld maken op mij geen indruk. Over de harde noodzaak kan echter niet getwist worden, zelfs als dit betekent dat aan een vast percentage van het nationaal inkomen als norm wordt vastgehouden.

Antwoord

Mijn betoog vol ‘kinderachtige onjuistheden’ wordt, voorzover ik kan zien, door de heer Van 't Veer niet weerlegd wat toch gemakkelijk zou moeten zijn. Evenmin wordt er door hem iets bewezen. ‘Over de harde noodzaak van ontwikkelingshulp kan niet getwist worden’ schrijft hij met grote stelligheid tot slot. Maar die noodzaak heb ik nu juist wel betwist. Op deze wijze blijft er weinig mogelijkheid tot discussie over.

Mijn woorden over de armoede van de ontwikkelingslanden worden door de heer Van 't Veer - niet alleen door hem - verkeerd gelezen, althans begrepen. Ik ‘verkies’ niet ‘de armoede als stimulans’. Die armoede was en is immers gegeven want zij bestond vóór en na de dekolonisatie. Mijn opmerking dat de ontwikkelingslanden de ware oplossing voor hun armoede zullen vinden na de periode van aanpassing aan de

[p. 12]

vrijheid wordt inderdaad verzwakt door het stilistisch lelijke ‘heus wel’. Uiteraard kan ik dit niet bewijzen, zoals trouwens uit dit ‘heus wel’ blijkt, omdat het hier een verwachting betreft. Ik heb echter wèl vertrouwen in de ontwikkelingslanden omdat de mensen er niet dommer zijn dan elders, en ook niet slechter. Dat vertrouwen kan men delen of niet.

De heer Van 't Veer is bevreesd voor communistische invloed als de ontwikkelingshulp zou wegvallen en de communistische landen zouden inspringen. Waarom eigenlijk? Kunnen de communistische landen al de hulp van het Westen overnemen? Bovendien schrijft hij zelf dat de Soviet-Unie geen politieke voorwaarden stelt aan de ontvangende landen - kennelijk ook niet de eis dat zij het communisme moeten invoeren. Dus toch weer vorming van politieke allianties? Zo wordt de ontwikkelingshulp niet aangediend.

Wanneer de heer Van 't Veer schrijft dat de ontwikkelingshulp soms de interne tegenstellingen in de ontvangende landen vergroot voegt hij een argument toe aan de mijne, of dat nu toevallig een van de nadelen van het kolonialisme was of niet. Dat laatste is echter voor bestrijding vatbaar; het was althans lang niet altijd het geval.