Hollands Maandblad. Jaargang 10 (246-257)

[p. 3]

[254]

Brugman en de President van Stagnatië
Aad Nuis

Laten we een typisch onderontwikkeld land nemen: Stagnatië. De bevolking is er de laatste tientallen jaren snel toegenomen, veel sneller dan de voedselproduktie. Als dat zo doorgaat, moet er steeds meer importvoedsel bij. Als daar geen geld meer voor is, en als het niet cadeau wordt gegeven, dan komt er permanente hongersnood van. In Stagnatië, dat immers een gemiddeld arm land is, zal dat stadium volgens de voorspellingen rond 1980 bereikt zijn.

De bevolking bestaat voor het overgrote deel uit zeer arme boeren, die nu al door hun gebrekkige voeding een lethargische indruk maken. Ze leven bij overgeleverde wijsheden, die voor een deel onwijs zijn geworden - het kromliggen voor heilige ezels - maar die vaak bij nadere beschouwing nog steeds het verstandigste zijn wat je als eenvoudige boer kunt doen, ook al is het funest voor het algemeen belang. Zo is een hoog kindertal de beste verzekering voor de oude dag, en een beleefd wantrouwen tegen de hoge heren uit de stad is bepaald niet misplaatst. Als de nieuwigheden die zij voorstellen mislukken - en dat gebeurt nogal eens - dan is dat voor de heer een leerzame tegenslag op de weg naar de vooruitgang, maar de boer kost het de kop.

De taak om Stagnatië uit zijn noodlottige koers te halen, ligt dus bij de kleine élite die over het geld, de kennis en de macht in het land beschikt. Die élite is ook vast van plan om dat te doen, zoals men elke dag op alle pagina's van de Stagnatische Koerier kan lezen. Wat minder duidelijk in die krant staat is dat zij voor die taak slecht is toegerust.

In de eerste plaats is ook de élite niet zo vrij van overgeleverde wijsheden als zij zelf denkt. Met name de ideologie die een peilloos verschil tussen heren en boeren verdedigde als de natuurlijke orde der dingen, leidt in de praktijk een taai leven, al is zij in woorden al lang afgezworen. Het is bijvoorbeeld opvallend dat de Stagnatische variant van het kastensysteem, ondanks twintig jaar van intensieve anti-propaganda, nog steeds springlevend is. Er zijn zelfs tekenen die er op wijzen dat het sterker wordt.

In de tweede plaats is Stagnatië niet zo arm of er bestaat voor een klein aantal mensen de mogelijkheid om er bijzonder rijk te worden. Geld en speciale kennis zijn er schaars; wie bovendien over handigheid en een gezonde dosis zelfzucht beschikt, komt een heel eind. Rijke Stagnatiërs zijn over het algemeen niet slechter en zelfzuchtiger dan de inwoners van het rijke Opperland, maar ze worden meer op het spek gebonden, en de resultaten van hun egoïsme zijn spectaculairder. Het is er niet zo erg als in sommige Zuidamerikaanse republieken, maar het is een feit dat het politieke en economische leven van Stagnatië een flink aantal strijkstokvirtuozen kent. Dat zou nog niet eens zo erg zijn als zij het verworven geld weer in eigen land lieten rollen, maar dat doen ze niet; daar zijn het handige egoïsten voor.

De club van wie de verlossende daad moet komen, wordt dus nog kleiner. Bovendien weet niemand zeker wat die verlossende daad zou moeten zijn. Zelfs de Opperlandse superdeskundigen zijn verdeeld in hun mening, behalve over het feit dat experimenten en dus verspillingen onvermijdelijk zullen zijn. Met de beperkte middelen van de Stagnatiërs lijkt het in beweging brengen van de enorme, roerloze boerenmassa onbegonnen werk. De verleiding is groot om dit centrale probleem te omzeilen, en alle vertrouwen te stellen in eenvoudige patentoplossingen.

Zo zijn er Stagnatische intellectuelen die wonderen verwachten van het neerzetten van een paar staalfabrieken in het bos. Ze schermen met deskundige verhandelingen uit Opperland en Roodland, waarin staat

Op het artikel ‘De illusie van de ontwikkelingshulp’ van prof. dr. J. Brugman (HM, december 1968) hebben wij een aantal gevraagde - A. Nuis en mr. J.N. Scholten - en ongevraagde reacties gekregen, waarvan er in dit nummer vijf zijn opgenomen, ieder met een antwoord van prof. Brugman.

[p. 4]

dat door industrialisering vanzelf ook al het andere veranderen zal, net zoals het in de rijke landen is gebeurd. De Opperlandse regering voelt ook meer voor steun aan zo'n mooi concreet project dan aan moeizame en oncontroleerbare landbouwvoorlichtingsprogramma's bijvoorbeeld. Dat er in andere arme landen al veel van die mooie projecten als wezenloze giganten in het land staan, omdat de sociale en economische voorwaarden voor secundaire bedrijvigheid er gewoon niet waren, wordt vergeten. Het onheilspellende woord suprastruktuur, uitgevonden door de Opperlandse journalist Vandepont, is nog niet doorgedrongen.

Andere vooraanstaande Stagnatiërs denken met weemoed terug aan de vrijheidsstrijd van hun jeugd, de enige tijd waarin zij met de arme boeren verbonden waren door een gemeenschappelijk nationalistisch sentiment, en waarin zij het gevoel hadden dat hun woorden werkelijk in staat waren het volk in beweging te brengen. Ze zien in dat het nodig is dat nationale sentiment in stand te houden als basis om op te werken - en ze komen in de verleiding om dat te doen met middelen die meer kwaad doen dan goed: het bruskeren van Opperland, en het verbreken van banden die voor Stagnatië relatief veel belangrijker zijn dan voor de rijke tegenspeler; het aanwakkeren van de latente afkeer tegen de geelneuzen van over de grens en de bolkoppen van de Noordprovincie.

Alles bij elkaar genomen heeft Stagnatië het niet slecht getroffen met zijn President. Een gematigd man, die de armoedewinstmakerij in toom houdt zonder te streven naar perfectie, omdat hij weet dat zijn Stagnatiërs geen monnikenorde zijn, en dat hij ook zijn zondaars kan en moet gebruiken als ze het niet te bont maken. Hij belijdt het nationalisme, gedeeltelijk omdat hij weet dat zijn volk dat sentiment nodig heeft om een eenheid te worden en in beweging te komen, gedeeltelijk ook om extremistische tegenstanders de wind uit de zeilen te nemen - maar hij zorgt ervoor dat de betrekkingen met de buur- en opperlanden op een redelijk peil blijven. Zijn bewind is stabiel. Als iemand in Stagnatië een verstandig ontwikkelingsbeleid kan voeren, dan is hij het wel.

Maar hoe? Als hij de importlijst moet betalen en bovendien investeren voor ontwikkeling, dan moet hij meer exporteren. Net als andere arme landen voert Stagnatië voornamelijk ruwe grondstoffen uit, en daarvan in het bijzonder één ruwe grondstof.

Berenoten. Tachtig procent van de wereldproduktie aan berenoten. Dat klinkt mooi, en in de goede oude tijd was het dat ook wel, maar je schiet er weinig mee op nu er relatief steeds minder vraag naar die dingen is, zoals bij alle ruwe grondstoffen. De prijs daalt, zeker in verhouding tot de zaken die ervoor moeten worden gekocht. Uitbreiding van de export stuit af op invoerrechten en contingenteringen in de rijke landen. Zelf verwerken tot het halffabrikaat berevet gaat al helemaal niet, want dan komt de Opperlandse berevetindustrie in de knel; de Opperlandse regering zal onmiddellijk de rechten op importberevet verhogen. Niet dat die industrie zo verschrikkelijk belangrijk is voor Opperland, maar de Opperlandse economie is nu eenmaal zo keurig georganiseerd dat er geen mus van het dak kan vallen of de regering hoort ervan, en grijpt in. De Stagnatische President denkt vaak na over de paradox dat hij, die al twintig jaar aan het hoofd staat van een plansocialistisch land en die in Opperland vaak voor communist wordt gescholden, veel minder greep heeft op zijn economie dan de Minister van Opperland, die toch het beginsel van de vrije ondernemingsgewijze produktie aanhangt, op de zijne. Rijkdom maakt niet alleen machtiger, maar ook efficiënter.

Het is jammer dat er in de koloniale tijd, toen het met de berenoten nog goed ging, niet iets van de winst is gebruikt om bijvoorbeeld een bescheiden exportindustrietje op touw te zetten. Goed, gedane zaken nemen geen keer. Het gaat nu slecht met de noten, maar het kan nog veel slechter. Als de President denkt aan de dag dat ergens in een Opperlands laboratorium een goedkoop synthetisch berevet wordt uitgevonden, krijgt hij vizioenen van een eind touw en een omgetrapte keukenstoel. Toch komt die dag onherroepelijk dichterbij. Voor die tijd moet er iets gebeuren. Als Stagnatië zelf de investeringen niet betalen kan, dan moet Opperland het doen.

Dat kan, op twee manieren zelfs. Door particuliere investeringen en door de een of andere vorm van ontwikkelingshulp.

De particuliere investeerders zijn niet happig. Ze kunnen elders hun geld op minder onzekere manieren besteden. Ze komen alleen over de brug waar er goede kans is op flinke winsten, en dat is lang niet altijd de plaats waar de meerderheid van de Stagnatiërs er profijt van heeft. Bovendien moet de President ervoor zorgen dat de geelneuzen niet met het geld gaan strijken, en dus moet hij tegen hen op gaan concurreren met belastingfaciliteiten en andere gunstige voorwaarden, zodat hij er nog minder mee opschiet. Vroeger heeft hij het wel met naasting geprobeerd, maar hij weet nu hoe ge-

[p. 5]

voelig het Opperlandse bedrijfsleven daarvoor is: ze vergeten het nooit. Hij gebruikt het dreigement nog wel eens als een stok achter de deur, om meer belastinggeld los te krijgen, maar hij is er heel voorzichtig mee geworden.

Gelukkig is er nog de ontwikkelingshulp. Op het eerste gezicht is het vreemd dat Opperland, dat zo zorgvuldig waakt voor de belangen van zijn berevetindustrie, bereid is zomaar geld cadeau te doen of tegen soepele voorwaarden uit te lenen. Bij nader inzien valt dat wel mee. De Opperlandse exporteurs willen graag zaken doen in Stagnatië, en als de Stagnatiërs hun produkten niet helemaal kunnen betalen, vinden ze het best als de Opperlandse belastingbetaler het verschil bijpast. Als het oliebedrijf De Schelp in Opperland een raffinaderij neerzet, is het vanzelfsprekend dat de regering een flink bedrag uitgeeft aan openbare voorzieningen. Als De Schelp een raffinaderij in Stagnatië bouwt en de regering daar kan die voorzieningen niet betalen, dan stelt De Schelp het zeer op prijs als de eigen Opperlandse regering bijspringt. De regering doet dat gaarne, want door het steunen van Opperlandse exporteurs naar en investeerders in het buitenland stimuleert zij ook de Opperlandse economie. Het moet niet te veel gaan kosten natuurlijk, dat zou te gek worden.

Bovendien zijn er nog de idealisten in Opperland, die gewoon de armoede in Stagnatië willen bestrijden. Waren zij de enigen, dan kregen ze waarschijnlijk geen voet aan de grond. Dat wil niet zeggen dat ze zonder betekenis zijn: ze kunnen zorgen dat er meer vrijkomt, en dat er ook wat besteed wordt aan die Stagnatische belangen waar hun commercieel ingestelde medestanders niet zo gauw aan gedacht zouden hebben.

Zelfs als de President van Stagnatië erin zou slagen onwaarschijnlijk veel geld uit Opperland los te krijgen, van particulieren en van de regering, dan is hij nog niet uit de zorgen. Of de export werkelijk omhoog zal gaan moet hij nog afwachten, maar hij weet in elk geval zeker dat hij, vooral voor de particulieren, steeds groeiende rente- en winstbetalingen zal moeten doen. Zijn eigen Stagnatische handige jongens beleven gouden dagen, en spekken hun Zwitserse rekeningen. Zijn kolonels laten zich niet meer met een kluitje in het riet sturen, en halen hun wapens denoods zelf in Rood- of Superland. Zijn extremisten zullen hem steeds harder voor lakei van Opperland uitschelden. De nieuwe politiek-economische machthebbers zullen steeds meer genoeg krijgen van zijn gezeur over de arme boeren in het oninteressante binnenland, en omzien naar een opvolger die moderner denkt. Zorgelijk leest de President de laatste brief van zijn gezant in Venezuela.

Zo moddert hij voort. Of hij ten slotte kans zal zien om zijn land althans een stukje verder te helpen op de weg uit het moeras, hangt voor een klein deel af van zijn vermogen om zijn schamele kaarten tegenover Opperland goed uit te spelen, en om zich zijn eigen profiteurs en extremisten van het lijf te houden. Voor een ander klein deel hangt het af van de vraag of de Opperlandse idealisten behalve hun hart ook hun hersens gebruiken, zodat ze optimale bestedingsmogelijkheden zullen vinden, en niet zullen schrikken van de onvermijdelijke verspilling. Dat alles is nodig, maar voor het grootste deel blijft het een kwestie van stom geluk. Ik ben blij dat ik niet de President van Stagnatië ben.

Dit was een schandelijk lange inleiding voor een stuk dat eigenlijk als weerwoord aan Brugman bedoeld is, en toch is ze eigenlijk nog te kort. Altijd als ik iemand tegenkom die het probleem van de onderontwikkeldheid benadert met een simpele, heldere diagnose en een navenante therapie, ben ik geneigd om onduidelijk te gaan mompelen over interdependentie van allerlei sociale, politieke en economische factoren, en over hoe alles toch eigenlijk veel ingewikkelder in elkaar zit dan je denkt. Het alternatief is: een tegengesteld, maar even eenzijdig standpunt innemen, daar de geschikte voorbeelden bij zoeken die altijd wel te vinden zijn, en overgaan tot het altijd weer boeiende welles-nietes-spel. En ik vind dat Brugman, al is hij eenzijdig, genoeg harde en onpopulaire waarheden heeft gezegd om een ander soort weerwoord te verdienen.

Vandaar mijn poging tot een schematische beschrijving van een denkbeeldig, maar naar mijn beste weten typerend geval, waarin ik heb geprobeerd aan te geven hoe de ketting van oorzaak en gevolg ongeveer in elkaar steekt. Daarmee liggen mijn kaarten op tafel, en de ruimte die dat gekost heeft hoop ik goed te maken doordat ik nu sneller en duidelijker kan zeggen waarom ik sommige argumenten van Brugman geheel of gedeeltelijk onjuist vind, en waarom ik meen dat hij zich door andere, op zichzelf heel juiste constateringen tot een onjuiste conclusie laat voeren.

In de eerste plaats wijkt het typische Stagnatië dat impliciet in de beschouwingen van Brugman aanwezig is, in een belangrijk opzicht af van het mijne. Hij meent blijkbaar dat het zich nog steeds, om psychologisch-

[p. 6]

politieke redenen, grimmig opstelt tegenover particulier initiatief uit het rijke buitenland. Dit is onjuist. Verreweg de meeste arme landen doen geweldig hun best om particuliere investeringen aan te trekken. Er zijn er maar een paar die in dit opzicht lastiger zijn dan mijn Stagnatië, en veel - vooral in Latijns Amerika - die minder lastig zijn (tot hun schade waarschijnlijk). Die verhouding kan weer veranderen, maar daar gaat het nu niet om.

Deze fout in de diagnose heeft lelijke gevolgen voor de therapie: Brugman adviseert om de ondeugdelijke boei van de ontwikkelingshulp weg te halen, om de drenkeling te dwingen naar het z.i. betere reddingsmiddel van het internationale bedrijfsleven te grijpen; als de drenkeling in feite uit alle macht probeert om op beide boeien drijvende te blijven, dan is dat een slechte raad.

Erger is dat Brugman, misleid door het ‘gratis’ karakter van de hulp, het verschil overschat tussen dat soort hulp en de door hem wel goedgekeurde investeringen van het bedrijfsleven. De nadelen die hij opsomt van ontwikkelingshulp gelden allemaal ook voor inkomsten uit particuliere investeringen: kans op corruptie, verspilling, militaire avonturen, rancune tegen buitenlandse experts en buitenlandse invloed, instandhouding corrupte regimes, onwillekeurige politieke inmenging, Zwitserse bankrekeningen, zwaardere schuldenlast. Men hoeft maar aan Latijns Amerika of de olielanden van het Midden Oosten te denken om de juistheid hiervan in te zien. Daar komt nog bij dat particuliere investeringen uiteraard commercieel gecalculeerd moeten worden, en dus minder kans geven aan sociaal noodzakelijke projecten die zich daar niet toe lenen.

Met andere woorden: de oplossing van Brugman is een schijnoplossing. De trieste gevolgen die hij opnoemt, gelden voor elk economisch contact met de arme wereld dat daarginds enig leven in de brouwerij brengt. Of beter: het zijn kwalen die, voorzover zij niet overal voorkomen, voortvloeien uit de toestand van onderontwikkeldheid, en die virulent worden zodra er geld in de buurt komt.

Men kan hieruit de conclusie trekken dat men elk contact met de arme landen moet verbreken, totdat ze op de een of andere geheimzinnige manier bij zinnen gekomen zijn. Dat is zoiets als een alcoholische bedelaar genezen door hem geen geld meer te geven (ook niet voor brood, dat verpatst hij toch weer voor drank). Zijn kwaal blijft dan weliswaar latent, maar hij gaat ook dood.

De andere mogelijkheid is dat men verspilling, rancune, avonturen en ondankbaarheid accepteert als tot op zekere hoogte onvermijdbare kinderziekten in de ontwikkeling van de arme wereld. Men zal trouwens in het algemeen moeten leren de verspillingen in de strijd tegen de armoede even onbewogen aan te zien als de verspilling van wapentuig in een echte oorlog.

Dat neemt natuurlijk niet weg dat elke vorm van bijstand, inclusief de particuliere investering, voor elk geval zo nauwkeurig mogelijk zal moeten worden onderzocht op doelmatigheid. Het zou me sterk verbazen als één bepaalde vorm daarbij als de enig beste zou blijven staan. Ze zijn complementair, en de beste mélange hangt van telkens wisselende omstandigheden en mogelijkheden af. In elk geval is bij dit proces van onderzoek een requisitoir als dat van duivelsadvocaat Brugman bijzonder nuttig, ook al is hij ten slotte niet overtuigend, en al mislukt zijn poging om aan het slot ook nog de rol van verdediger op zich te nemen.

Tot slot een paar opmerkingen uit Brugman's betoog waar ik nog graag het mijne van wil zeggen.

Arme landen zijn niet speciaal gevaarlijk. Dat ontwikkelingshulp niet gegeven hoeft te worden uit angst dat het anders wel gehaald wordt, ben ik met Brugman eens. Ik geloof alleen niet dat dit inderdaad vaak gehanteerde argument een belangrijke rol speelt in de besluitvorming. Zakelijke en ‘ruim-zakelijke’ overwegingen geven daar de doorslag, en voorzover angst of zorg daarbij een rol spelen, is het hoogstens voor het floreren van de eigen economische belangen in de arme wereld zelf.

Nederlands idealisme. Onze ontwikkelings-idealisten zijn geen misleiders, en ook geen misleiden. Zij verhouden zich tot de ‘zakelijke’ voorstanders als de ruiter tot het paard: zij zorgen dat het niet alleen van hooischelf naar hooischelf sjokt, maar dat het hen ook brengt op plaatsen waar ze geen van beiden op eigen kracht ooit gekomen zouden zijn. Dat is een nuttige functie. Brugman hoeft overigens niet zo bang te zijn voor Nederlandse uitsloverij op dit gebied. We doen heus niet veel meer dan andere rijke landen, en voor zover mij bekend wordt het geld besteed met goedvaderlandse koopmansvoorzichtigheid. Dat ik dat vaak betreur is een tweede.

Wereldbelasting. Brugman vindt de vergelijking met de sociale kwestie binnen de rijke landen, en die van ontwikkelingshulp als inkomstenbelasting, onzinnig, en vindt het net zoiets als de suggestie van het ‘oudere en jongere broeder’ in onze vooroorlogse

[p. 7]

verhouding met Indonesië. Hij miskent daarmee de betekenis van utopisch denken, d.w.z. denken alsof alleen de sociale en economische factoren vaststaan, en de politieke factor naar willekeur gewijzigd kan worden in elke gewenste zin. Die bezigheid is nuttig en nodig bij het uitzetten van een bestek voor politieke actie, al is het natuurlijk maar het eerste begin van het werk. Iets anders is het als zo'n ideaalbeeld verward wordt met de bestaande werkelijkheid, of gebruikt wordt om die werkelijkheid wat op te sieren. Dat laatste was het geval bij de broederschapsonzin; het is onbillijk om het idee van een wereldbelasting ermee te vergelijken.

Arme landen zijn onze verantwoordelijkheid niet. Brugman geeft hier blijk van eenzelfde irreële opvatting van onafhankelijkheid als die hij de arme landen aanwrijft en zo heftig in hen afkeurt. Overigens moet ik zeggen dat ik verantwoordelijkheid een duistere term vind, die ik in dit verband noch positief, noch negatief zou willen gebruiken.

Negentiende-eeuws nationalisme. Het nationalisme had een reële functie in het negentiende-eeuwse Europa, het heeft dat nu in de arme wereld. Het is daar dus niet ouderwets; de term ‘negentiende-eeuws’ suggereert in dit verband dat de nationalistische leiders onredelijker zijn dan ze zijn.

Suezkanaalrechten. Brugman wijst terecht op de lichtzinnige verspilling door Egypte van o.a. een miljard per jaar aan kanaalrechten door de laatste oorlog. Een kolom eerder doet hij uiterst bedenkelijk over nationalisering. Ik zeg dit niet om hem een vlieg af te vangen, maar om hem eraan te herinneren dat nationaliseren zo nu en dan best verstandig kan zijn, en dat de onterfde landen na het eerste geschreeuw vaak niet eens zo erg haatdragend reageren - al blijft het natuurlijk riskant.

Politiek boven economie. Dit brengt me op het gemak waarmee Brugman politieke en economische doelstellingen van elkaar onderscheidt bij arme landen (juist niet bij rijke), en waarmee hij de schuld schuift op de achterstelling van de economie bij de - slechte - politiek. Volgens mij zijn die twee niet zo makkelijk te scheiden. Bovendien zijn er bij ‘nationalistische’ beleidsdaden die Brugman veroordeelt, volgens mij minstens drie categorieën aan te geven: daden die dienen ter bescherming van de eigen economische ontwikkeling, daden die daar direct weinig toe bijdragen maar die nuttig zijn voor het versterken van de nationale gevoelens bij de bevolking, en ten slotte daden die geen redelijk doel dienen of die dat ver voorbijschieten. Er is vaak veel kennis van zaken nodig om in een bepaald geval te zeggen waar de grens ligt, daar blijft trouwens altijd verschil van mening over mogelijk, maar de analyse van Brugman lijkt me in ieder geval te globaal om bruikbaar te zijn.

Arme volken zijn nog niet aan werkelijk economisch inzicht toe. Mogelijk, hoewel de leiders van arme landen zich geregeld laten advise-

[p. 8]

ren door onze beste economische kopstukken. De moeilijkheid lijkt me eerder dat niemand nog werkelijk inzicht heeft in de problematiek van de arme landen.

Corrupte regimes. Die worden door hulp inderdaad versterkt, net als minder- of niet-corrupte-regimes. Inderdaad wordt er in arme landen vaak ongunstig over buitenlandse hulp gesproken: de oppositie kan er de regering mee om de oren slaan, de regering praat er om dezelfde reden niet te veel over. Dat is vervelend, maar niet iets om je veel zorgen over te maken, lijkt me. Mocht de regering veranderen, dan gaat hetzelfde spel gewoon verder, met verwisselde rollen.

Experts. Wat Brugman daarover aan sombers zegt, lijkt me in het algemeen juist. Misschien moet al die frustratie onder de noodzakelijke verspilling gerekend worden. Maar misschien valt juist hier veel te verbeteren. Als ik even op mijn zakelijke rossinant mag klimmen om vandaar een idealistisch slotwoord te spreken: misschien kan er, op de stulpjes van Wageningen en het Institute of Social Studies, een enorm instituut worden opgebouwd voor de verspreiding van ontwikkelingskennis. Experts uit Nederland zouden vandaar kunnen uitzwermen en weer voor bepaalde perioden terugkomen om thuis les te geven aan jongeren en aan cursisten uit ontwikkelingslanden. Hun carrière zou net zo verzekerd kunnen zijn als bij Buitenlandse Zaken, en waarschijnlijk zelfs heel wat rationeler kunnen worden opgebouwd dan daar soms het geval schijnt te zijn. Ik ga mezelf maar na: als ik na mijn jonge jaren als ‘junior expert’ op zo'n instituut terecht was gekomen, dan was ik hoogstwaarschijnhjk in het ontwikkelingswerk blijven zitten, in plaats van er eens in de paar jaar een stukje over te schrijven.

Antwoord

De inleiding van de heer A. Nuis op zijn eigenlijke weerwoord is inderdaad te lang. Niet dat zij op zich zelf aan nodeloze uitvoerigheid zou lijden, en ik ben het bijna eens met de wijze waarop hij de situatie in een bepaald ontwikkelingsland analyseert. Het behoeft niet zo te zijn maar het kan. Alleen tegen één passage heb ik bezwaar, namelijk daar waar hij schrijft: ‘Als Stagnatie zelf de investeringen niet kan betalen, dan moet het Opperland het doen. Dat kan, op twee manieren zelfs. Door particuliere investeringen en door een of andere vorm van ontwikkelingshulp’. Ik heb tegen deze beide stellingen bezwaren. Het eerste geldt de uitspraak ‘Als Stagnatië (dus een onderontwikkeld land) zelf de investeringen niet kan betalen’. De heer Nuis neemt aan dat dit voorkomt en dat dit regel is. Is dat zo? Kan een ontwikkelingsland niet altijd investeringen zelf betalen? Japan en de Soviet-Unie, ieder op zijn eigen wijze, hebben ook zich zelf geholpen. Mijn tweede bezwaar is dat dat zou moeten kunnen ‘door particuliere investeringen of door een of andere vorm van ontwikkelingshulp’. Tegen die ontwikkelingshulp heb ik een aantal bezwaren ingebracht. Op deze wijze neemt mijn opponent aan wat ik nu juist ter discussie heb gesteld.

Mijn voornaamste bezwaar tegen het weerwoord van de heer Nuis is ook waarom het te lang is. Hij heeft mij namelijk niet goed gelezen, want hij schrijft mij een ‘oplossing’ toe die ik niet heb gegeven. Ik zeg immers nadrukkelijk dat de armoede van de ontwikkelingslanden niet meer onze verantwoordelijkheid is en kan zijn. Ik sta dus geen bepaalde oplossing voor omdat de onderontwikkelde landen die oplossing zelf zullen moeten vinden, juist omdat ze onafhankelijk zijn. Ik zeg dus niet dat de onderontwikkelde landen gebruik moeten maken van het enorme Westers economisch potentieel, door samenwerking met het Europese en het Amerikaanse bedrijfsleven. Ik zeg alleen dat ze dit kunnen doen. Wèl vind ik dat ze het niet moeten nalaten uit rancune. Maar het Japanse bedrijfsleven is ook goed en eerlijk gezegd kan ik mij andere oplossingen indenken, bijvoorbeeld de invoering van een strenge communistische planeconomie, dus de lange harde weg die de Soviet-Unie is gevolgd. Ik hoop dat ze economische samenwerking met Europa zullen kiezen - maar dan echte - en geloof ook niet zo erg in de superioriteit van de communistische methode. Maar het blijft bij hopen en geloven, beide onvoldoende basis voor een oplossing. Hoe het ook zij, het slappe mengsel van vaag en enigszins bemoeiziek idealisme enerzijds en politieke en economische uitgerekendheid anderzijds, waar de ontwikkelingshulp op neerkomt, lijkt mij een lapmiddel.

De andere bezwaren die de heer Nuis tegen mijn beschouwingen inbrengt zijn incidentele opmerkingen, weshalve ik even incidenteel zal antwoorden. De vergelijking van ontwikkelingshulp met een wereldbelasting is volgens mijn opponent utopisch, althans het resultaat van utopisch denken. Ook als hij utopistisch zou bedoelen ben ik het gaarne met hem eens. Maar dat doet aan het misleidende karakter van deze vergelijking weinig af. Immers zij veronderstelt dat

[p. 9]

er een wereldregering is en dat staten zich zullen gedragen als burgers. Quod non. Bovendien wordt stilzwijgend aangenomen dat de verbetering van het lot van de arbeidersklasse voornamelijk te danken is geweest aan een verzwaring van de inkomstenbelasting. Wederom quod non. Daarom is deze vergelijking misleidend en verwarrend, want hier wordt juist ‘het ideaalbeeld verward met de bestaande werkelijkheid’, om de eigen woorden van de heer Nuis te gebruiken. Zij is misleidend zoals die van de oudere en jongere broeder huichelachtig was.

Evenals in het weerwoord van de heer Nuis tot slot iets over de experts. Hij is het eens met wat ik ‘daarover aan sombers zeg’. Ik ben het helaas niet met zijn toevoeging eens. Ik geloof niet in het nut van een ‘enorm’ instituut dat gebouwd zou moeten worden op de ‘stulpjes’ van Wageningen en het Instituut voor Sociale Studiën. Alles wat daarmee bereikt zou worden is een regelmatige salariëring van de experts. Hun carrières zouden even verbrokkeld blijven. Zij zouden immers niet voor zo'n ‘enorm’ instituut werken maar voor de bedrijven of instellingen in de onderontwikkelde landen.