Hollands Maandblad. Jaargang 10 (246-257)

[p. 14]

Mooi Links laat zich in de luren leggen
G. van Benthem van den Bergh

Pen maakt het me moeilijk: ik onderschrijf 49 van zijn 50 punten voor wat de erin besloten wenselijkheden betreft, al ben ik het niet altijd met zijn argumentatie eens (punt 26).¹⁾ Maar toch wil ik niet met Pen samen in een splinterpartij. Hoe kan dat nu?

Heel eenvoudig: Pen vergeet het belangrijkste kenmerk van ‘links’: de behoefte om een samenhangende maatschappijtheorie te ontwikkelen, die links onmisbaar acht om de strategie te kunnen ontwerpen waarmee zijn toekomstbeeld naderbij gebracht kan worden. Voor mij is dit soort denken over de toekomst het belangrijkste kenmerk van links. Pen is in dat opzicht niet links: hij onderschrijft wel veel van de waarden, die uit een links toekomstbeeld voortvloeien, maar hij ziet zichzelf toch liever als ‘realist’ dan als ‘utopist’. Dat brengt hem er toe om ongemerkt de bestaande politieke en sociale structuren als gegeven te beschouwen en de door hem gewenste verbeteringen alleen werkelijk te wensen als ze doorgevoerd kunnen worden binnen dat systeem.

Pen heeft geen theorie: daarom denkt hij ‘links’ te kunnen definiëren op punten. Hij is wat dat betreft ‘pragmatisch’: ieder probleem moet en kan op zijn eigen merites worden beoordeeld. Zijn irritaties heeft hij ook steeds op punten: Lammers is niet links, omdat hij het politieke systeem van de D.D.R. ‘goedpraat’. Maar het komt niet in Pen's hoofd op dat Lammers heel iets anders heeft willen doen (al is deze daar ook naar mijn mening door overdrijving onvoldoende in geslaagd): aantonen, dat er in de D.D.R. mogelijkheden voor ontwikkeling in een meer ‘democratische richting’ zijn, die door een juiste politiek van het Westen (erkenning) kunnen worden bevorderd. Pen kan met andere woorden niet politiek denken: hij heeft een laag ontwikkeld politiek bewustzijn, zouden de studenten van de kritische universiteit zeggen.

Daarom begrijpt hij ook niets van wat hij ‘lelijk links’ noemt. Hij denkt ze als ‘neo-marxisten’ te kunnen afdoen. Immers, het is nu toch bewezen dat Marx' historicisme (de stelling dat de klassenloze samenleving onvermijdelijk in de loop van de geschiedenis is gegeven) wetenschappelijk onhoudbaar is.

Daarmee is Marx tot mytholoog gemaakt - al heeft hij, zoals Pen dan nog wel zal erkennen, bevruchtend gewerkt op de ontwikkeling van de sociale wetenschappen. Maar het nieuwe links is neo-marxistisch - voorzover het dat is, wat maar ten dele het geval is, zeker in Amerika - alleen omdat Marx zowel een toekomstbeeld als het enig beschikbare tegen-model biedt voor het huidige ‘systeem’. Nieuw links in het Westen is ontstaan uit de ontdekking van de irrationaliteit van het totale resultaat van alle deelrationaliteiten die we in de moderne wereld tot ontwikkeling hebben gebracht: de oorlog in Vietnam, de problemen van de derde wereld, de kwalijke nevengevolgen van de economische groei, de ondoorzichtigheid van bureaucratische besluitvorming, machtsconcentratie, enz. Het vond voor die irrationaliteit van het totaal bij Marcuse een verklaring en bij Marx een alternatief, het toekomstbeeld van een wel door de rede beheerste samenleving.²⁾

Nu impliceert die aansluiting bij Marx

1) Ik onderschrijf alleen punt 3 niet, omdat het me a) in strijd lijkt met de punten 1 en 2 en b) rijkdom ook macht impliceert. De ‘top 10 procent’ vormen daardoor een zo belangrijk obstakel voor de verwezenlijking van de doeleinden van links, dat ‘mildheid en tolerantie’ in dat geval zelfbedrog zijn - of liever kritiek mogelijk maken zonder het kind bij de naam te noemen. Dit maakt de positie van de kritikus heel wat makkelijker. Of is dit soms het punt dat ook Pen zelf niet onderschrijft?

2) Marx kwam tot zijn toekomstbeeld van een klassenloze samenleving onder invloed van de idealen van de verlichting. George Lichtheim heeft aangetoond, dat ook het hoofdprobleem van Marx het vinden van een ‘rational social order’ was. (The concept of ideology, History and Theory, Vol. VI, no 2 1965). Bevoorrechte groepen in de samenleving kunnen volgens Marx zich niet door de rede laten leiden: zij hebben een ideologie, een ‘vals bewustzijn’ nodig om hun positie te rechtvaardigen. Daarom kan de rede de samenleving pas beheersen als alle voorrechten, alle elites (bij Marx vielen die met ‘klassen’ samen) - sociaal, economisch, politiek of cultureel - zijn verdwenen

[p. 15]

en Marcuse inderdaad bij sommige vertegenwoordigers van het nieuwe links een verkeerde wetenschapsopvatting: de gedetermineerdheid van het ‘systeem’ wordt bij hen sterk overdreven, zodat ook de mogelijkheden van verandering van dat systeem sterk onderschat worden. Maar die overdrijving kan alleen bestreden worden door betere theorievorming en door aan te tonen, dat de wetenschappelijke methode ook voor maatschappijkritiek kan worden gebruikt. Pen zou daartoe kunnen bijdragen: ik herinner me nog zijn enthousiaste bespreking van C. Wright Mills The Sociological Imagination, dezelfde Mills van wie hij nu zijn Power Elite verantwoordelijk stelt voor een van de mythen van ‘lelijk links’.

Maar als Pen zijn links zijn niet anders kan waarmaken dan in een opsomming van 49 punten, in een lijstje van wenselijkheden die hoogstens door een mentaliteit - laat ons toch redelijk blijven en niet rot doen tegen de machthebbers - maar niet door een kritische maatschappij-analyse in onderling verband worden gebracht, laat hij zich in de luren leggen. Want dan speelt hij ongewild mooi rechts (de inderdaad pluralistische elite van ‘technostructuren’ in bedrijfsleven, landbouworganisaties, overheidsbureaucratieën, vakverenigingen en politieke partijen) in de kaart.

Naschrift

Pen heeft geen theorie. Het stáát er. 't Is in elk geval weer eens een originele gedachte. Zou mijn geachte opponent het menen? Misschien is het wel zo'n debaterstruukje, aangeleerd in het L.S.C.; want je kunt er zo moeilijk op antwoorden. Het valt niet mee om te zeggen: hoor eens meneer, heeft u wel eens een boek van mij gelezen? Dat zegt men niet.

Pen heeft geen theorie, en dat terwijl hij zelf dacht nu juist wél een hele systematiek te hebben gemaakt van sociale, economische en politieke belangengemeenschappen en belangenconflicten. Een poging dus, om de ‘struktuur’ van de westerse samenleving in kaart te brengen, met een hele rij van aanwijzingen hoe die ‘struktuur’ kan worden veranderd¹⁾. Het is misschien niet zo'n bijster oorspronkelijke theorie - wie wil mag er een samenraapsel in zien van de opvattingen van Keynes, Tinbergen, Galbraith en Harrington; vooral Harrington - maar toch.

Pen heeft geen theorie. Galbraith heeft

1) Harmonie en conflict, 1961.

[p. 16]

geen theorie. Keynes - geen theorie. Harrington - geen theorie. Tinbergen, die in dit eigenste tijdschrift heeft geschreven dat hij zich in harmonie bevindt met Harmonie en conflict (en dat klopt, want veel uit dat boek is aan hem ontleend) heeft geen theorie. Hahaha.

Of misschien bedoelt VBvdB iets anders. Geen theorie = niet de theorie die VBvdB aanhangt. Dat zou best eens kunnen. Voor zover ik die theorie ken is het er eentje van het type Grote Samenzwering. Je bent pas links (en je hebt pas een theorie, dat is hetzelfde) als je van mening bent dat de maatschappij beheerst wordt door een kleine hechte club, die alle verandering tegenhoudt, en een belang heeft dat tegengesteld is aan dat van de gewone mensen. De democratie is een dekmantel om dat allesbeheersende conflict te verbloemen en alles te laten zoals het is. Uitdrukkingen als ‘het systeem’ en ‘de strukturen’ worden gebruikt om ons te laten geloven dat de maatschappij au fond eenvoudig in elkaar zit, en dat de theorie alles wat eerst verward en onoverzichtelijk was, nu opeens helder verklaart. Dát is pas een theorie! De naamloze vennootschap, de relletjes in Berkeley, de oorlog in Vietnam, het onbehagen van VBvdB, alles valt netjes op zijn plaats.

Bij ieder, die werkelijk ernst maakt met het verklaren van de realiteit, roept zo'n gladde redenering het grootst mogelijke wantrouwen op. En zulks temeer als het maatschappijbeeld typisch paranoïde trekken vertoont. Het conflict wordt erin overdreven, de harmonie wijkt naar de achtergrond. ‘Zij’ zijn overal de schuld van.



Natuurlijk is zo'n ‘theorie’ een goede basis voor aktie. Zegt dat iets over de aantrekkelijkheid of het realiteitsgehalte ervan? Nee. Ik herinner mij nog precies zo'n redenering, met een hoog gehalte aan politiek bewustzijn, die als volgt liep: er bestaat overal in de wereld een samenzwering van joods-plutocratische en joods-bolsjewistische elementen. Onder de dekmantel van een verrotte democratie hebben ze het gemunt op het volkse germanendom. De aanhangers van deze leer hadden ook zo hun strategie om hun toekomstbeeld naderbij te brengen. Volgens de definitie van VBvdB hadden zij een theorie, waren zij politiek bewust en waren zij misschien ook wel links.

Mij ontbreekt een dergelijk politiek bewustzijn, maar daar staat tegenover dat ik enig vertrouwen heb in het democratische proces als een methode om in de westelijke samenleving sociale veranderingen teweeg te brengen (één methode; er zijn er veel meer. Ook in het economische proces werken krachten die de verandering van ‘het systeem’ aan de gang houden. Ook in de massacommunicatie. Ook in het onderwijs.)

Dit vertrouwen in de verandering heeft VBvdB niet. Hij meent zelfs dát er in onze maatschappij niets verandert, en ziet daarbij een hele rij van zichtbare feiten over het hoofd. Dat doet bij mij twijfel rijzen aan zijn goede trouw. Maar wat geeft dat? VBvdB heeft hierboven al vastgesteld dat ik niet politiek kan denken. Dit antwoord heeft dan ook niet de minste zin. Ik ben eigenlijk wel gek dat ik nog de moeite neem, het op te schrijven.

J. Pen