Hollands Maandblad. Jaargang 10 (246-257)

[p. 9]

De nota-Posthumus - de kern gemist
L. de Galan

In een veld met bloemen staat een bijenkorf. De korf ziet er van buiten gaaf en eenvoudig uit, maar binnen vinden we een fragiele, gecompliceerde structuur van raten, waarin de koninginnen opgesloten zijn in vaste hokjes en de bijen door elkaar krioelen volgens alleen voor henzelf begrijpelijke patronen. De bloemen zien alleen de ivoren omhulling en zijn tevreden zolang de bijen hun bevruchtende arbeid in het veld verrichten. De bijen van hun kant profiteren van de honing, die de bloemen met gulle kelkjes beschikbaar stellen. Een vredig tafereeltje.

Maar nu is er iets mis gegaan. De bijen zijn zo driftig te werk gegaan, dat mede door een betere bemesting van het veld het aantal bloemen sterk is toegenomen. Om hun geslachtsleven op peil te houden hebben ze steeds meer bijen nodig, waardoor de korf tot in alle hoeken met raten gevuld is. De koninginnen protesteren dat ze onder deze omstandigheden geen goede eieren meer kunnen leggen. De bloemen willen waar voor hun honing. De bijen weten in de te nauwe korf geen weg meer. De jonge bijen zien het veld uitsluitend begroeid met vleesetende planten van monsterachtige grootte, die niets liever willen dan onschuldige, idealistische bijtjes verslinden. Zij nemen het de andere bloemen heftig kwalijk dat ze door hun onbeweeglijkheid zo overtuigend de bestaande orde representeren.

Nu roepen de bloemen om een imker, die in de bijenkorf met harde hand orde op zaken stelt. De bijen roepen om een tuinman, die het onkruid in het veld wiedt. De koninginnen willen niets; ze zitten in hun hokjes, leggen eieren naar het hun uitkomt en voelen zich daar wel bij. Dan komt er een super-koningin aanvliegen. Zij heeft vele korven en bloemen gezien, maar legt geen eieren meer. Zij neemt de wanorde een jaar in ogenschouw en sublimeert dan haar ei tot een lijvig manuscript. De bloemen buigen hun kelkjes, de bijen vouwen hun vleugeltjes en allen lezen: prof. dr K. Posthumus, De universiteit-doelstellingen, functies, structuren. Ik behoor niet tot degenen, die de discussienota over de herstructurering van het wetenschappelijk onderwijs op de dag van verschijnen in hun brievenbus aantroffen. Ik kon me daarom moeilijk voorstellen, dat de enkele conclusies in de persverslagen recht deden wedervaren aan een nota met een zo veelbelovende titel. Toen ik een week later via een erkende boekhandel de volledige tekst in handen kreeg, kon ik vaststellen dat de pers de voornaamste conclusie inderdaad niet had getrokken: de nota had wellicht niet tot een twee-koloms artikel in de krant, maar toch zeker tot een kwart van de omvang beperkt kunnen blijven. Een analyse van en een remedie voor de werkelijke feiten van het universitaire bestel hadden in de resterende pagina's een ruime plaats kunnen en moeten vinden.

Wie dit een hard oordeel vindt, moet niet vergeten dat onze regeringscommissaris voor het wetenschappelijk onderwijs een vol jaar de tijd heeft gehad om deze nota voor te bereiden. We hadden daarom mogen verwachten op de volgende vragen zijn antwoord te vernemen: Wat is een universiteit? Welke zijn haar doelstellingen, uitgedrukt in operationele termen? Voldoet de huidige universiteit aan deze doelstellingen? Zo neen, in welke opzichten faalt zij? Wat is de oorzaak van dit falen? Welke veranderingen zijn nodig om deze gebreken op te heffen? En tenslotte, hoe kunnen die veranderingen gerealiseerd worden? Aangezien in de discussienota niet eens de vragen expliciet worden gesteld, verwondert het niet dat de antwoorden ontbreken en dat de voorgestelde herstructurering weinig om het lijf heeft en een slag in de lucht blijft. Mogelijk nuttig, wellicht wenselijk, maar onvoldoende geargumenteerd en geen uitzicht biedend voor een wezenlijke verandering van ons hoger onderwijs.

Voor Posthumus' idee omtrent een universiteit moeten we ons behelpen met een Duits citaat over de ‘wetenschappelijkheid’. Aangezien hij elders een pragmatische definitie niet blijkt te schuwen, wil ik hem

[p. 10]

helpen door een universiteit te definiëren als een instituut waar onderwijs wordt gegeven en onderzoek wordt verricht.

Met deze definitie is tegelijkertijd voldaan aan twee van de vier doelstellingen voor de universiteit, die Posthumus zonder veel commentaar van de wetgever overneemt. Omdat volgens de gangbare opvatting een organisatie, laat staan een reorganisatie, niet opgebouwd kan worden zonder doelstellingen, moet ik hier iets dieper op ingaan. Omtrent het verrichten van onderzoek worden we in de wet op het wetenschappelijk onderwijs niet nader ingelicht, maar het onderwijs formuleert de wetgever als ‘de vorming tot meer zelfstandige beoefening der wetenschap en de voorbereiding tot het bekleden van maatschappelijke functies, waarvoor een wetenschappelijke opleiding vereist is of dienstig kan zijn’. Aangezien ik aanneem, dat het beoefenen van de wetenschap tegenwoordig een maatschappelijke functie is als iedere andere, en aangezien ik verder aanneem dat voor het vervullen van deze functie een wetenschappelijke opleiding dienstig is, concludeer ik met Posthumus dat deze nadere omschrijving tweemaal hetzelfde zegt: het universitaire onderwijs bereidt voor op een maatschappelijke functie, niets minder, maar vooral ook niets meer.

De wetgever heeft gemeend het hierbij niet te moeten laten. Op haar uitdrukkelijk verzoek wordt de universiteit ook nog ten doel gesteld ‘het inzicht in de samenhang der wetenschappen en het maatschappelijk verantwoordelijkheidsbesef te bevorderen’. Hij laat daarbij geheel in het midden op welke personen of instellingen, binnen of buiten de universiteit, deze doelstelling moet worden botgevierd. De doelstelling verliest daarmee alle inhoud en als Posthumus stelt dat haar ‘verwezenlijking met kracht ter hand genomen zal moeten worden’, had ik wel graag gehoord hoe hij zich dat dan voorstelt te doen. (Ik mag er wel aan herinneren dat het bevorderen van maatschappelijk verantwoordelijkheidsbesef uitdrukkelijk aan de universiteit is voorbehouden. Andere onderwijsinstellingen behoeven zich hieraan niet te storen. Zij doen dat dan ook niet.)

Laten we het ons en de universiteit nu eens gemakkelijk maken (het zal straks nog moeilijk genoeg worden) en deze doelstelling in die voor het geven van onderwijs en het verrichten van onderzoek inpassen. Wij eisen dan dat bij de uitvoering van deze taken de samenhang der wetenschappen en de maatschappelijke implicaties niet uit het oog mogen worden verloren. Of in het makkelijk aansprekende jargon van de jonge bijen: geen vakidioten. Nu is het formuleren van dergelijke fraai-klinkende, maar uiterst vage doelstellingen een leuk gezelschapsspelletje. Ik zou er nog wel een paar weten. Waar het op aankomt is natuurlijk, hoe toetsen we of de universiteit aan deze doelstellingen voldoet en wie zal deze toetsing uitvoeren? Hiermee raken we de kern van de nota en mijn grote bezwaar er tegen. Door deze consequentie uit de weg te gaan, legt Posthumus zich stilzwijgend neer bij de bestaande situatie. Dit houdt in dat een aantal functionarissen binnen een organisatie zelf uitmaakt of hun organisatie voldoet aan eisen, die van buiten af zijn opgelegd en die grote maatschappelijke implicaties hebben. De controle, die op alle overheidsorganen wordt uitgeoefend en ook voor andere instellingen wordt bepleit, ontbreekt voor de universiteiten. Naar het oordeel van Posthumus behoeft hierin kennelijk geen verandering te komen. We zullen zien tot welke gevolgen dit leidt.

Het onderwijs en het onderzoek zijn de twee zuilen, die van de universiteit de toegangspoort tot maatschappelijke status maken. Ook zonder expliciete uitspraken wordt in het vervolg van de nota duidelijk, dat Posthumus deze beide facetten van de universiteit van elkaar wil scheiden, althans veel meer dan nu het geval is. Hij stelt een eerste fase van universitair onderwijs voor die voorbereidt enerzijds op maatschappelijke functies buiten de universiteit, anderzijds op de maatschappelijke functie binnen de universiteit, die we wetenschappelijk onderzoeker noemen. Het wetenschappelijk onderzoek als tweede doelstelling van de universiteit wordt verlegd naar de tweede fase, en zoals we zullen zien, wordt in die fase in feite geen algemeen toepasbaar onderwijs meer gegeven. De tegenstanders van deze verdeling zullen het betreuren, dat Posthumus het ook hier niet nodig acht argumenten voor zijn standpunt aan te voeren. Aangezien ïk het op dit punt met hem eens ben, voel ik me niet geroepen hun bezwaren te vertolken.

De chronologische scheiding tussen universitair onderwijs en universitair onderzoek heeft belangrijke consequenties. (Ik ga even voorbij aan details, zoals de invloed die beide op elkaar hebben en het feit dat ze gedeeltelijk door dezelfde personen worden uitgevoerd.) Het impliceert dat het karakter van het universitaire onderwijs - de eerste fase - voor alle maatschappelijke functies gelijk is. Welke formuleringen je ook kiest om het wezen van dit onderwijs aan te geven (kritisch oordeel, zelfstandig denken

[p. 11]

en dergelijke), het zal duidelijk zijn dat ze evenzeer geldig zijn voor alle andere vormen van onderwijs. Het Hogere van het universitaire onderwijs heeft nu uitsluitend betrekking op de leeftijd van de leerlingen en het niveau van de kennis. Hieruit volgt dat onderwijsinstellingen, die zich met dezelfde leeftijdsgroep en hetzelfde kennispakket of delen daarvan bezighouden, in dit opzicht aan de universiteit gelijk moeten worden gesteld.

Dit leidt vanzelf tot de vraag in hoeverre deze vormen van onderwijs nu feitelijk op elkaar afgestemd moeten worden. Hoewel ik de problemen die hierbij optreden niet onderschat, vind ik het toch een ernstige tekortkoming van de nota dat deze integratie van het hoger beroepsonderwijs en het universitaire onderwijs op grond van louter praktische bezwaren op de lange baan wordt geschoven. Deze integratie heeft immers grote voordelen. Het peil van het hoger beroepsonderwijs en hopelijk ook de aard daarvan zouden sterk verbeteren, indien dit gebruik kon maken van de bijna onbeperkte faciliteiten die de universiteit te bieden heeft. Rooskleurige perspectieven worden geopend ten aanzien van uitwisseling van studenten en docenten, gemeenschappelijk gebruik van bibliotheken, computers en andere dure voorzieningen, nascholing van docenten enz. enz.

Er is bovendien nog een sterker argument om integratie te bepleiten. In de opzet van de mammoetwet ligt uitdrukkelijk besloten, dat een verkeerde keuze van het gemeenschappelijk brugjaar voor MAVO, HAVO en VWO in een later stadium gecorrigeerd kan worden. Deze mogelijkheid voor opwaartse doorstroming is ook merkbaar in de opzet van het middelbaar en hoger beroepsonderwijs. Alleen de universiteit staat als een geïsoleerde, ongenaakbare zuil in ons onderwijssysteem. Enerzijds verplicht om alle abituriënten van het VWO toe te laten, anderzijds gerechtigd allen, die de VWO-boot gemist hebben, de toegang te ontzeggen. Iedere ingewijde kent de tragische gevallen van HTS-ers en anderen, die alleen met veel tijdverlies en duplicering van leerstof of via de moeizame weg van MO-aktes schoorvoetend tot de academische examens werden toegelaten. Wie aan dit aspect bij een herstructurering van het universitaire onderwijs voorbijgaat, schiet zonder meer tekort in zijn totale visie op het onderwijs.

Ik ben nu langzamerhand toe aan de reële voorstellen, die Posthumus doet om in de huidige situatie verandering te brengen. De belangrijkste betreft de beperking van de studieduur tot vier plus één jaar. In feite is dit de hoofdmoot van de gehele nota, de rest is franje. Om dit voorstel in te leiden geeft de nota een uitvoerig uittreksel van een rapport dat enkele jaren geleden op verzoek van de Academische Raad is opgesteld door de commissie-studieduur onder voorzitterschap van... prof. dr K. Posthumus. Dit rapport toont overtuigend aan dat de normale, mediane, statistische of hoe-je-het wilt-noemen studieduur voor een afsluitend universitair examen in Nederland varieert van acht tot tien jaar. Dit acht Posthumus te lang. Dit achten velen met hem te lang. De vraag is of het ook te lang ís. Dit is niet alleen maar een woordenspelletje: hoe kun

[p. 12]

je nu een gewenste of voorgeschreven studieduur aangeven, als je over het in die periode te geven onderwijs niets hebt vastgesteld?

Het antwoord van Posthumus en anderen is dat deze vraag niet relevant is, omdat de gewenste studieduur in feite een randvoorwaarde is bij het oplossen van je onderwijsvergelijking. De omvang van het onderwijs en de realisering van de doelstellingen voor dit onderwijs moeten passen in een raam van vier jaar. De voorgeschreven studieduur is hiermee een doelstelling in zichzelf geworden, juist als bij alle andere vormen van onderwijs. Ook in dit opzicht bepleit Posthumus een gelijkstelling van universitair en ander onderwijs, zonder het voor deze andere vormen van onderwijs bestaande toezicht (de inspectie) over te nemen. Alweer, we zullen zien waar dat toe leidt.

De problematiek van de studieduur is niet nieuw. Al enkele jaren wordt om deze reden het baccalaureaatsexamen bepleit, waarvoor ook alleen de randvoorwaarde gegeven werd, maar de differentiaalvergelijking ontbrak. De argumentatie voor de invoering van het baccalaureaatsexamen heeft mij nooit aangesproken. Dé industrie en dé maatschappij, wie dat ook mogen zijn, hebben behoefte aan personen die het potentieel van de doctorandus paren aan de leeftijd van een HTS-er. Die industrie en die maatschappij hebben echter steeds geweigerd op te merken, dat deze personen, in het bezit van een officieel kandidaatsexamen, al jaren bestaan. Wie geen behoefte heeft aan kandidaten moet niet gaan jammeren om baccalaureï, maar toegeven dat hij status zoekt.

Nu, dat realiseert Posthumus zich ook wel en hij geeft de baccalaureï de doctorandustitel. Het is te hopen dat de maatschappij zich dit zand niet uit de ogen wrijft en inderdaad aan de doctorandi de voorkeur blijft geven boven de doctoren, die het ‘eindprodukt’ zijn van Posthumus' tweede, veel minder gelimiteerde fase binnen de universiteit. Om de maatschappij hiertoe te verleiden brengt Posthumus na het doctoraalexamen een selectiedrempel aan, die gebaseerd is op een numerus fixus. Toch kan deze maatregel onmogelijk de beslissende invloed uitoefenen die Posthumus ervan verwacht. Indien de werkelijke status bij de doctorstitel komt te liggen, dan zal de universiteit de aandrang én de middelen krijgen om alle doctorandi te laten ‘doorstuderen’, net zoals dat nu het geval is met de kandidaten.

Posthumus zou zijn doel eerder bereiken, indien hij voor de fase na het doctoraalexamen het woord onderwijs zou vermijden, maar zou benadrukken dat hierin uitsluitend de zuil van het universitaire onderzoek een plaats krijgt. Dat iemand van het uitvoeren van dit onderzoek iets leert is het intrappen van een open deur. Natuurlijk is na de universitaire onderwijsfase het menselijk leren niet afgesloten. Het verdere onderwijs heeft echter het karakter van een ‘éducation permanente’ en behoeft niet per sé binnen de universiteit plaats te vinden. Na het doctoraal examen is de student geen student meer en wat hij verder leert heeft alleen nut, indien hij wetenschappelijk onderzoeker wil worden of blijven.

Maar goed, ik dwaal af. Laten we aannemen, dat vier jaar inderdaad de gewenste en algemeen aanvaarde periode is voor het realiseren van de doelstellingen en de omvang van het universitaire onderwijs. Dan blijft de kardinale vraag: hoe houd je hier de hand aan? Dit betekent, dat je nu eindelijk kleur moet bekennen en uit de vele oorzaken voor de (te) lange studie de belangrijkste moet aanwijzen en bestrijden. Na het voorgaande zal het niet verbazen, dat Posthumus ook deze expliciete uitspraak ontwijkt. Zijn conclusie is echter overduidelijk: na vier jaar, alla na vijf jaar, worden alle tegemoetkomingen aan de studenten tot een zodanig minimum beperkt, dat hun in feite de toegang tot de universiteit ontzegd wordt. Geen studiebeurs, geen studentenkamer, geen reducties op abonnementen en toegangsbewijzen, geen toegang tot colleges en practica. O ja, je mag nog wel examens doen!

Hier komt de aap uit de mouw. De studenten krijgen de lasten te dragen, die Posthumus' reorganisatie met zich brengt. Hieraan doen de hooggestemde opmerkingen over de propaedeutische selectie niets toe of af. Wie gewogen en van voldoende gehalte is bevonden, wordt na de propaedeuse verder geholpen. Zeker, maar dan toch maar voor hooguit vier jaar. Het zijn dus kennelijk de studenten, die in Posthumus' ogen de voornaamste oorzaak van de te lange studie zijn. Dit komt neer op de oude beschuldiging, dat de onwillige studenten ondanks de goede zorgen en voortdurende aandrang van hun leermeesters hun studie onnodig lang rekken. Hier doemt het vertrouwde cliché op van de op kosten van de staat lanterfantende, vrijende en slapende student. Geen moment vraagt Posthumus zich af of het huidige studieprogramma wel door enig persoon in de nominale periode

[p. 13]

van vijf jaar verwerkt kan worden. Net zo min als hij aangeeft hoe het programma moet worden opgesteld, waaraan inderdaad een straffe beperking tot vier jaar in redelijkheid kan worden opgelegd.

De waarheid is, dat de werkelijk onwillige studenten een zeer geringe minderheid vormen. De meeste studenten willen wel degelijk binnen redelijke tijd afstuderen en de (andere) vreugden van het maatschappelijk leven smaken. Overladen programma's, onredelijke eisen en slecht onderwijs maken hun dit eenvoudig onmogelijk. Het is toch wel verregaand naïef om te menen dat hierin verandering zal komen door het neerschrijven van enkele fraai-klinkende, hoogdravende volzinnen.

En Posthumus had beter kunnen weten. Op pagina 19 tot 21 van de nota worden de voorstellen gememoreerd van de commissie-Reinink, die uitliepen op de nota-Cals om te komen tot een studieduur van vijf jaar. Daarna wordt herinnerd aan de nota ‘structuur wetenschappelijk onderwijs’ van de Academische Raad, die aandringt op de invoering van een baccalaureaatsexamen ter verkorting van de (gemiddelde) studieduur. En wat staat er dan op pagina 22? ‘Hij (dit is de Academische Raad) tekende daarbij aan, dat hij daarbij niet kon steunen op de aanbevelingen van zijn terzake geraadpleegde secties, waarvan het grootste deel zich op het standpunt stelde, dat handhaving van de bestaande structuur de voorkeur verdient’ (cursivering van mij - L. de G.). Deze opmerking is gedateerd 10 februari 1967, dus nog geen twee jaar oud.

We weten dat sinds die tijd de houding van de secties van de Academische Raad niet is veranderd. De rapporten Maris en Van Os, die eveneens een bestaande structuur poogden te wijzigen, werden met grote meerderheid door deze zelfde secties verworpen. We weten ook, dat deze secties een redelijke afspiegeling vormen van de beslissende stemmen in de universiteit van nu. De conclusie moet dan ook luiden dat het niet de studenten zijn, maar de universiteiten die de status-quo inclusief de te lange studieduur in stand houden. Het zijn daarom ook niet de studenten, maar de universiteiten die de stok verdienen. De universiteiten, die acht jaar lang geweigerd hebben aan de wet op het wetenschappelijk onderwijs inhoud te geven. De universiteiten, die geweigerd hebben aan de smeekbede van de minister van onderwijs gehoor te geven. De universiteiten, die geweigerd hebben de aandrang van de maatschappij te honoreren.

Aan hun weigering is nu een discussienota toegevoegd, die weigert de feiten onder ogen te zien.