Hollands Maandblad. Jaargang 10 (246-257)

[p. 18]

Twee oude kandidaten
Tragiek en ironie bij Amerikaanse presidentsverkiezingen
Leon Gordenker

De Amerikaanse presidentscampagne, die smeulende moerasbrand die meestal slechts bij vlagen woedt, vatte pas werkelijk vlam met het slot van de Democratische partijconventie. Toen begon Hubert Humphrey het eigenlijke gevecht om de stemmen met Richard Nixon. Hoewel niemand verbaasd zal zijn dit tweetal bovenaan de partijlijsten te vinden, bieden de weken tot november een goede gelegenheid om nog eens terug te zien op de opwinding van de laatste maanden en om een taxerende blik vooruit te werpen naar mogelijke nieuwe kwaliteiten van de twee mannen en hun politieke opvattingen. Dit artikel is een poging om de campagne van die gezichtshoek uit te bekijken, niet om een definitief politiek of moreel oordeel te vellen.

Humphrey en Nixon, die bijna een generatie lang presidentiële ambities hebben gekoesterd, hadden bij de kiezers nauwelijks bekender kunnen zijn. Beiden zijn ze vice-president geweest en hebben ze de nodige ervaring in het Congres opgedaan. Beiden hebben ze hun stempel gedrukt op het kronkelende lichaam van de Amerikaanse verkiezingspolitiek. Toch bezitten deze mannen, hoezeer ze ook in de schijnwerpers hebben gestaan - voor de kiezers bijna tot vervelens toe -, moeilijk te doorgronden kwaliteiten en gecompliceerde karakters. In vele opzichten zijn ze elkaars tegendeel, maar de omstandigheden leggen hun tegen wil en dank een zekere mate van gelijkvormigheid op die de bestaande dubbelzinnigheden alleen nog maar versterkt.

Nixon en Humphrey steunen beiden op brede lagen van het kiezersvolk. Richard Nixon, de zogenaamde verliezer, kreeg toch maar meer dan 34 miljoen stemmen en verloor het presidentschap op een haar na aan John Kennedy. Voor die tijd bouwde hij aan zijn kiezerskorps als vice-president onder Eisenhower, wiens bescheiden optreden de jongere man naast hem veel kans gaf zich te laten zien. Na zijn smadelijke nederlaag in de strijd om het gouverneurschap van Californië in 1962 verklaarde hij in een vlaag van woede plechtig nooit meer kandidaat voor een openbare functie te willen zijn. Dit belette hem niet de campagne van die échte verliezer, Goldwater, krachtig te steunen, en zo begon hij opnieuw te bouwen aan zijn politieke reputatie. En die bleek ruim voldoende om hem een gemakkelijke overwinning op de conventie in Miami te garanderen.

Hubert Humphrey genoot sinds 1948 nationale faam als liberaal; hij was een politicus die openstond voor veranderingen en die zich inspande voor regeringsprogramma's die de mensen een hoger welvaartspeil moesten bezorgen. Als vice-president onder de dominerende en energieke Lyndon Johnson liet Humphrey zich nauwelijks naar de achtergrond drukken en kreeg hij opdrachten die hem mooie kansen gaven op contact met de lagere verdiepingen van het politieke gebouw; hij kreeg belangrijke taken als het toezicht op de beginnende federale programma's voor verbetering van de toestand in de steden, en het met overtuiging verdedigen van een wisselvallige oorlogspolitiek in Vietnam voor elk denkbaar gehoor, ook voor de zich steeds afzijdiger opstellende liberale en intellectuele milieus.

De politieke standpunten van Humphrey en Nixon vormden zich in de periode van de koude oorlog, waarvan de waarschijnlijke herleving na de Sowjet-actie in Tsjechoslowakije de waarde van hun reputatie als tegenstanders van het communisme alleen maar ten goede kan komen. Allebei zijn ze, ieder in zijn eigen stijl, consequent anticommunistisch geweest. Nixon volgde de Californische rechtervleugel-tactiek van het speuren naar communistische samenzweerders in alle hoeken en gaten van het regeringsapparaat en van de krijgshaftige gebaren in Russische richting. Humphrey streefde naar het verder uitbouwen van de Amerikaanse welvaartsstaat en Amerika's militaire macht als instrumenten voor het afweren van de gevaren die hij van de Sowjetunie en van de communistische beweging duchtte. Humphrey's aanpak was ongetwijfeld intelligenter, maar die van

[p. 19]

Nixon, de Congres-aanklager van Alger Hiss, slaat óók wel aan in een land waar de discussie over de regels van het politieke spel nog nooit aan een eind is gekomen.

Voor de Amerikaanse generatie van na de tweede wereldoorlog vertegenwoordigen Nixon en Humphrey de groep nieuwe, jongere mannen die de opvolgers waren van Franklin Roosevelt, Harry Truman, Wendell Willkie en Thomas Dewey. Maar nu zijn het allebei vijftigers, en op de generatie van de oorlog in Vietnam, die in een leeftijdsgroep zit die spoedig een meerderheid zal vormen, maken ze misschien wel de indruk hun bloeitijd al twintig jaar achter zich te hebben. Toch hebben ze geen van tweeën rust en afzondering gezocht in de eervolle positie van politicus-in-ruste of in een belangrijke rechterlijke functie. Integendeel, ze hebben beiden maanden en jaren doorgebracht met het klimmen over de verslagen lichamen van hun concurrenten in de partij heen naar die grote kans om het land rond te trekken, sprekend, zwaaiend, schreeuwend en lachend, en intussen ook nog de gevaarlijke tegenstander in het oog houdend, allemaal in de hoop de verpletterende verantwoordelijkheden van het Witte Huis op de schouders te nemen en die te gebruiken voor de bevordering van een betere wereld en een gelukkiger land, overeenkomstig het eigen inzicht.

Hun politieke gedrag en lange politieke levensduur kenmerken hen als een stuk van het politieke ‘establishment’ dat de nieuwbakken radicalen in Amerika tot het mikpunt van hun spot maken. Of men er nu van houdt of niet, of men het ouderwets of juist modern vindt, origineel of banaal, een feit is dat Humphrey en Nixon langs de meest geijkte weg tot de strijd om het presidentschap zijn doorgedrongen, en met hun staat van dienst hebben ze het soort ervaring dat in het verleden voor kandidaten altijd gewenst of onontbeerlijk werd geacht.

Toch werpen, nu de campagne is begonnen, tragiek en ironie een schaduw over het beeld van de kandidaten. De atmosfeer in het land is somber en verbitterd. Onopgeloste problemen als het rassenvraagstuk, de slechter wordende toestand in de steden en de oorlog in Vietnam domineren elke politieke discussie. Er blijkt geen profeet voorhanden die op overtuigende wijze oplossingen aan de hand doet die pijnloos zijn en geen geld kosten. Zeker is dat elke poging om de sociale en politieke verdeeldheid in het land te helen offers zal kosten, maar niemand weet wat het Amerikaanse volk, of althans een meerderheid daarvan, bereid is te betalen. Dàt te ontdekken is één van de oogmerken van die mens-verslindende, half-serieuze en half-carnavaleske verkiezingsstrijd. Maar hoe breed de kandidaten hun glimlach ook maken, de meeste Amerikanen beseffen dat het verval in de steden, vooral dat van de gekleurde bevolking, het falen betekent van hun algemeen aanvaarde, in termen van materieel welzijn uitgedrukte welvaartsidealen. Zij weten dat zelfs van een stréven naar gelijkheid voor de wet, zoals verankerd in de constitutie, weinig terecht is gekomen. Zij begrijpen dat de oorlog in Vietnam - die oven die zoveel mensenlevens, zoveel waardevols verteerd heeft - elk doel heeft gemist, of het nu het uitbreiden van de Amerikaanse invloedssfeer is, of het waarborgen van de vrijheid in Zuidoost-Azië. En menige Amerikaanse vader of moeder heeft de alarmerende ervaring opgedaan de eigen kinderen, grootgebracht met heilzame melk en heilzame blanke middenstandsidealen, de straat op te zien gaan met negers, radicalen en andere ‘ongewenste elementen’ om te protesteren tegen de oorlog in Vietnam, de organisatie van het onderwijs, de platvloersheid van hun politieke leiders en de overheersing door hun ouders, die nu eenmaal onvermijdelijk behoren tot de generatie van Nixon en Humphrey.

Richard Nixon, die verloor, van het toneel verdween en weer terugkwam als Republikeins leider, vertoont wat zijn propagandisten noemen ‘een nieuwe image’. Ironisch genoeg mikt hij daarmee juist op dát deel van het volk dat het minst naar vernieuwing lijkt te hunkeren. Nixon paradeert als de grote staatsman die de wereldproblematiek doorgrondt, maar hij richt zijn aantrekkingskracht vooral op de keurige, van avonturen afkerige kleine middenstand waaruit hij zelf is voortgekomen. Er is geen twijfel aan dat deze groep zich bedreigd voelt door de opmars van de zwarte Amerikanen naar gelijkheid. Een terugkeer naar orde en rust, zegt de nieuwe Nixon, zal dat probleem tot een oplossing brengen, en vervolgens trekt hij de onkreukbaarheid van het Amerikaanse Hooggerechtshof in twijfel omdat het van misdaad verdachten in bescherming neemt tegen excessen van de politie.

Als man van de koude oorlog verleende Nixon destijds krachtige steun aan pogingen om de gewapende macht van de Verenigde Staten te versterken, en in het begin van dit jaar kon men hem nog horen zeggen dat de communisten alleen respect hebben voor macht. Nog in maart, toen president Johnson zich uit de verkiezingsstrijd terugtrok en zijn opvattingen over onderhande-

[p. 20]

lingen met Noord-Vietnam drastisch wijzigde, zag Nixon geen andere oplossing dan voortzetting van de oorlog. Nu echter ziet hij een ‘tijdperk van onderhandelingen’ aankomen, na de afsluiting van een ‘tijdperk van confrontatie’. In opgekochte radiozendtijd kan men zijn stem eindeloos horen herhalen wat hij de conventie in Miami beloofde: dat hij de oorlog tot een eervol einde zou brengen. Hoe? Door nieuw leiderschap natuurlijk. Een sceptisch waarnemer zou zich verwonderd de vraag kunnen stellen of hij nu bedoelt dat de afgelopen twintig jaar een nieuwe ervaring voor de oude Nixon betekenden, of dat de jonge Nixon de laatste twintig jaar geen ervaring meer heeft opgedaan.

De nieuwe Nixon heeft afgezien van iedere poging om Republikeinse stemmen te winnen onder de negers, in het noorden zowel als in het zuiden, in de steden en op het platteland. Hij koos die tactiek in een land met een nog steeds toenemende verstedelijking, waar de grootste steden belangrijke minderheden kennen van negers, Portoricanen, Mexicanen en anderen die niet blank, Angelsaksisch of protestant zijn. Deze in de verdrukking geraakte minderheden in de steden protesteren krachtig en soms gewelddadig tegen de toestand waarin zij verkeren, en - of men hen nu graag mag of niet - zij stellen een vraagstuk aan de orde dat moet worden aangepakt wil het land zijn levensvatbaarheid en dynamiek blijven behouden. Maar Nixon heeft nauwelijks gerept van een methode om het probleem van de steden en de daar heersende onrust te lijf te gaan, behalve dan zijn versleten (en tot mislukking gedoemde) advies om de politie in te zetten en het systeem van de vrije ondernemingen te stimuleren door een aantal investeringen in de stadsgetto's. Niets van dit alles is nieuw.

Wat wél nieuw is aan Nixon is een ontspannen manier van doen en een vlot optreden voor de televisie. Hij kiest zijn woorden zo voorzichtig dat de kijkers verbaasd blijven zitten met de vraag wat hij nu eigenlijk bedoelt. De regie van zijn optreden is voortreffelijk en zijn televisie-makeup nauwelijks zichtbaar. In de traditionele pakken die hij draagt is hij het evenbeeld van de man van de wereld die door niets uit het veld is te slaan. Maar, ironisch genoeg, wát hij zegt en de manier waaróp situeren hem nog steeds in de kleine middenstandsbuurten van zijn geboorteland Californië.

Mag men ironie kenmerkend noemen voor de rol die Nixon speelt, als het om Humphrey gaat past het eerder van een tragedie te spreken. Toen John Kennedy hem verslagen had bij zijn enige serieuze gooi naar de Democratische nominatie, verwachtte hij niet nog ooit president te worden. De moord op Kennedy bracht hem nog verder van dat doel doordat toen Lyndon Johnson op de voorgrond kwam. Toen Humphrey inging op Johnsons aanbod om vice-president te worden was zijn enige hoop op het hoogste ambt nog gelegen in Johnsons dood, en daar heeft deze bruisende man uit het midden-westen nooit naar verlangd en ook niet mee gerekend.

Johnsons dramatische en verrassende afscheid van de strijd om het presidentschap na het falen van zijn Vietnampolitiek - door Humphrey steeds krachtig verdedigd - gaf de man uit Minnesota zijn onverwachte kans. Maar die kans kwam pas toen de race naar de conventie al lang begonnen was, nádat het Vietnamprotest, door jongeren in gang gezet, senator Eugene McCarthy, een oud vriend van Humphrey en uit dezelfde staat afkomstig, in het hele land op de voorgrond had gebracht als leider van de meest liberale partijvleugel. De toestand werd nog gecompliceerder toen ook senator Robert Kennedy in het strijdperk stapte. In de drievoudige strijd die voor hem lag had Humphrey gemakkelijk op de achtergrond kunnen raken, maar opnieuw herstelde een tragische dood de kansen van de vice-president.

Twintig jaar geleden, toen hij nog geen senator was baande Humphrey zich een weg naar het podium van de Democratische conventie om een gedurfd partijprogram voor gelijke burgerrechten aan te bevelen. De zuidelijke staten veegden die brutale, briljante redenaar snel opzij en lieten hem achter als de held van de linkervleugel van de partij die zich, voorzover dat een Amerikaanse partij mogelijk is, al eerder voor vérgaande hervormingen had uitgesproken. Van dat ogenblik af stond Humphrey vooraan in de strijd voor sociale hervormingen en een liberale politiek. Gelijke burgerrechten, betere medische verzorging, federale hulp aan in moeilijkheden verkerende steden, federale hulp voor het onderwijs en een stroom van andere liberale denkbeelden maakte hij tot de zijne, en hij drukte ze met succes door in de senaat, waar hij met de dag verder doordrong in de rijen van de verstandige en bedachtzame leiders. De koude oorlog bood in zijn ogen, als zoveel problemen van de buitenlandse politiek, kansen om bij te dragen tot het ontstaan van een betere wereld, en was niet slechts een grimmige noodzaak om te blijven voortbestaan. Hij verwierf zich naam

[p. 21]

door zijn waakzaamheid en zijn scherp inzicht op het terrein van de buitenlandse politiek en vestigde met succes de aandacht van de regering op de mogelijkheden tot wapenbeheersing.

Humphrey was de lieveling van de liberale intellectuelen, die waardering hadden voor deze oud-docent in de politieke wetenschap die zich door de armoede van de depressie heen tot een hoge post had opgewerkt. Zijn niet te stuiten huiselijke-woordenstroom - niet altijd gelukkig gekozen maar vaak wel vol goede bedoelingen - sloeg aan bij de eenvoudige mensen, terwijl zijn denkbeelden en zijn optreden als pleitbezorger het goed deden in meer intellectuele kringen. Zonder een zekere argeloosheid te verliezen maakte hij naam als de beste politieke redenaar van het land. Die gave bracht hij mee voor Johnson en diens rampzalige Vietnampolitiek.

De conventie in Chicago echter gaf deze geduchte vechter het uiterlijk van een man op jaren, achter bij zijn tijd, beoefenaar van het soort politieke gekonkel dat hij altijd had toegeschreven aan Nixon, de nieuwe zowel als de oude. Humphrey accepteerde van de conventie een verklaring over Vietnam die nauwelijks afweek van het Republikeinse standpunt en die rechtstreeks van Johnson kwam. De vice-president kon er niet toe komen de fouten van Vietnam te erkennen, maar beloofde anderzijds zich los te zullen maken van de politiek van gisteren. Hij zocht en accepteerde de geduchte steun van burgemeester Daley van Chicago, die Neanderthal-baas die, o ironie, een van de weinige stadsbestuurders is met invloed van betekenis op nationaal niveau. Humphrey's agenten deden zaken in een conventie die nog steeds niet uit het twintig jaar eerder op tafel gelegde probleem van de burgerrechten was, en die geïsoleerd werd door verstikkende veiligheidsmaatregelen, geboren uit de vrees voor betogingen buiten op straat en binnen op de tribunes in de conventiehal.

Bijna alles wat in Chicago voorviel versterkte het element van tragiek dat Humphrey gevangen leek te houden. Van zijn hotelraam uit kon de vice-president de zwaargewapende politiemannen van Chicago zien inslaan op jeugdige (maar daarom nog niet per se aantrekkelijke) oorlogsdemonstranten die de straat bevolkten. Verscheidene honderden werden er neergeknuppeld, gewond, door gas bedwelmd of gearresteerd. Hoe uitdagend of hardnekkig die demonstranten ook mochten zijn opgetreden, hun stemmen waren van het soort waarmee Humphrey zich lange tijd had vereenzelvigd. Toch verscheen hij de volgende avond voor de conventie met een rede waarin hij de eenheid van de partij stelde boven wat

[p. 22]

minstens stompzinnige politie-tactiek leek en misschien wel schreeuwend onrecht was. Humphrey stelde zich neutraal achter het thema van orde en rust, en ook rechtvaardigheid, en maakte bezwaar tegen excessief politie-optreden. In de dagen die volgden wekte hij de indruk burgemeester Daley's veiligheidsvoorzorgen te billijken en erbij te blijven dat orde en rust boven politieke demonstraties gaan. Op de manier van een dorpspastoor deed hij een beroep op vaderlandslievende en religieuze gevoelens.

Reeds vóór zijn verwachte nominatie in de conventie liet Humphrey weten dat hij verlangend uitzag naar samenwerking met senator McCarthy en diens verbitterde volgelingen, onder wie een ongewoon groot aantal jongeren. Maar McCarthy kwam niet naar de conventiehal om Humphrey's persoonlijke oproep tot samenwerking aan te horen; later die avond overviel de politie van Chicago een feestje van McCarthy's jeugdige volgelingen, op wie naar hartelust werd ingeslagen.

Ironie en tragiek speelden ook een rol bij de keuze van de kandidaten voor het vice-presidentschap. Nixon kondigde openlijk aan dat hij de beste man als ‘running-mate’ zou kiezen, zonder acht te slaan op geografische of andere politieke overwegingen. Waar het bij deze keuze om gaat is, dat zij een mogelijke president betreft. En vervolgens legt Nixon zich dan, met de openlijke medewerking van senator Strom Thurmond van South-Carolina, racist en vertegenwoordiger van de zwartse reactie in het zuiden buiten George Wallace's derde partij, vast op gouverneur Spiro Agnew van Maryland, een nagenoeg onbekend man, die zijn reputatie als voorstander van gelijke rechten voor de negers een geduchte knauw gaf door in het publiek verwijten te maken aan het adres van de zwarte leiders in zijn staat.

Wat Humphrey betreft, die trachtte eerst senator Edward Kennedy, de laatste van de dynastie, in zijn kamp te krijgen. Het leek of Humphrey een zintuig had ontwikkeld voor het tragische. Maar Kennedy bedankte en speelde even met de plotselinge kans op een eigen kandidatuur. Andere pogingen van Humphrey om de dissidenten in de partij aan zijn kant te krijgen mislukten eveneens toen McCarthy en senator George McGovern niet reageerden op proefballonnetjes. Ten slotte koos Humphrey senator Edward Muskie van Maine, een man met een uitstekende naam onder waarnemers in de senaat, maar verstoken van enige nationale reputatie.

En of er nog niet genoeg ironie en tragiek in het spel was: al aan het begin van de campagne wisten beide kandidaten dat hun politieke lot zou kunnen afhangen van het vermogen van George Wallace van Alabama om stemmen te werven onder de racisten, de klassebewuste kleine middenstand, de rust-en-orde-vóór-alles verkondigers en andere misnoegden van de rechtervleugel. Humphrey's positie in de opiniepeilingen was een aanwijzing dat hij alleen kon winnen als Wallace Nixon veel stemmen zou ontnemen. Aan de andere kant was het heel goed mogelijk dat hij alleen zou kunnen winnen als Nixon wilde proberen stemmen aan Wallace te onttrekken. De kans op een presidentsverkiezing door een relatieve - in plaats van een absolute - meerderheid (de manier waarop Woodrow Wilson en Harry Truman wonnen) leek groot.

Zo is de campagne dan gestart in een wrange en naargeestige sfeer die waarschijnlijk niet helemaal teniet kan worden gedaan door het gepolijste optreden van Nixon of door Humphrey's geestdrift. Zij zal ongetwijfeld bijdragen tot verscherping en verduidelijking van de tegenstellingen waarop het aankomt en de kandidaten dwingen hun denkbeelden uiteen te zetten. De kandidaten zullen, zoals altijd, zijn overgeleverd aan gebeurtenissen die zij zelf niet in de hand hebben, maar dit jaar lijken de kansen op beslissende blikseminslagen groter dan ooit: de oorlog in Vietnam kan in hevigheid toenemen of tot een einde komen, de Sowjetunie kan de toestand in midden-Europa verder vertroebelen, de zwarte massa's in de steden van Amerika kunnen tot uitbarsting komen wanneer zij er niet in slagen hun doeleinden te verwezenlijken, lastige studenten kunnen in opstand komen aan hun universiteiten, en de meerderheid van de Amerikanen, die blank is en tot de middenstand behoort, kan simpelweg kiezen voor de onderdrukking van al wat anders denkt.

Achter al deze moeilijkheden schuilen ook kansen - de kans tot kanalisering van de energie die is vrijgekomen bij tegenstanders van de oorlog, verdrukten in de steden, in actie gekomen studenten, intellectuele Utopia-bouwers en de politieke partij-apparaten, de kans om die energie te benutten voor een constructieve aanpak van de vraagstukken op sociaal en politiek gebied. Het aangrijpen van zulke kansen is trouwens een van de belangrijkste argumenten voor het voeren van een presidentscampagne. Maar déze campagne, zo getekend door ironie en tragiek, lijkt op het ogenblik wel heel weinig succes te beloven.