Hollands Maandblad. Jaargang 10 (246-257)

[p. 52]

Journaal
J.J. Peereboom

H. speelde de piano vanavond, in besloten kring, zoals gewoonlijk mopperend over de kruk die hem te hoog is en die hij dan vervangt door een bouwwerk bestaande uit de kruk op zijn kant en daar twee kussens boven die nu en dan scheef zakken. Hij had de laatste weken haast niet gestudeerd, zei hij, maar het is meer zijn humeur dan zijn techniek waardoor hij midden in stukken ophoudt onder het voorwendsel dat hij ze eigenlijk niet kent. Beethoven, Schubert, Liszt; alleen in Chopin houdt hij nooit op, die komt er uit als gouden sieraden. Hij had zijn zoontje bij zich, dat forensde tussen de muziek en de inval van de Russen in Tsjechoslowakije op de televisie boven, en dat mij vroeg of ik wist hoeveel een zilveren dollar van 1884 waard was die hij uit zijn zak haalde. ‘Hoe kom je daaraan?’ - ‘Dat weet ik niet meer’. Er was ook de celliste die er vaak is, een zachtmoedig mens met een corpulente hond die hijgend terugkwam toen zij even met hem uit wandelen was geweest. De gastvrouw verleidde H. bij herhaling tot verder spelen als hij opstond omdat hij er genoeg van had; haar taak was makkelijker dan het leek, want hij speelt toch liever dan hij praat. Het meisje waar hij het nu drie maanden mee gehouden heeft verliet af en toe de kamer omdat ze ook een beetje hielp met kopjes; als zij terugkwam onder het spelen sloot zij de deur alsof wij slapende zieken waren, en ging heel stilletjes zitten. Binnenkort vertrekt H. naar overzee, dan is het uit met de verhouding; het is hem om het even, en zij heeft ook al laten weten dat het voor haar de enige oplossing is. Intussen zijn zij altijd samen, en spreken over ‘ons’.

Een donkere, ontevreden avond, belast met Tsjechen en naderend afscheid en een gevoel dat het alweer te lang zomer is geweest. Veel lelijk weer van het jaar, en toch was het warm, met wapperende jurkjes bij dag en geluiden uit de verte door het open raam bij avond. Alle zintuigen steeds weer uitgelokt, ogen, oren, neuzen, huiden; en tenslotte heb je niets. De gastvrouw keerde mij haar wang toe bij het afscheid; ik wist niet dat zij zo'n aardige wang had, een stevige kleine ronding. Dat en Chopin.

‘Wat ongewoon, ik hoor je haast nooit lachen’, zei J. toen ik de telefoon opnam waar zij aan wachtte voordat ik helemaal door een lachbui heen was over wat iemand in de kamer gezegd had. Nog dagen later pruttelt mijn verbazing voort. Eerder zou ik verwacht hebben te horen: ‘Als je eens een poosje ophield met dat eeuwige gehiknik, zou dat niet wat zijn?’

Het is waar dat er twee hoofdsoorten lachen bestaan, behalve de vrolijke ook de sociale, om misverstanden in de conversatie mee te effenen. Ik beoefen zelf meer de sociale soort, die J. waarschijnlijk niet bedoelde; en dan nog met tegenzin omdat het eigenlijk zo hoort te gaan dat wij geen misverstanden hebben of er elkaar anders in trots onbegrip bij aanstaren. Het ideaal is hoog, te hoog: de taal is een gebrekkig medium en toch nog te ingewikkeld. Wij moeten er wel iets overheen strooien.

Een andere oorzaak van tegenzin is dat de meeste tanden het aanzien niet waard zijn. De laatste tijd ben ik een paar maal uit het veld geslagen door een uitzicht op blinkende nieuwbouw waar ik genoeglijke achterbuurtjes had leren verwachten. ‘Er zit iemand in je mond’, zou de natuurlijke reactie geweest zijn, maar het waren de nieuwe tanden, even regelmatig verkregen als zij zich voordeden. Het wordt tijd voor een sterker besef dat de enige gebitten die ontbloting verdienen de onregelmatige zijn, van vorm maar liefst ook van kleur, geschakeerd in geel en lichtblauw en bruin. De kleur iets zwaarder aangezet bij de hoektanden, en op een van de twee voorste, dat werkt vaak goed, veel beter dan al het krijtwit. Het lijkt mij iets voor een modekoning, om het polychrome gebit binnen bereik te brengen ook van degenen die er door de natuur of de tandarts niet mee gezegend zijn. Al bleven de extreme vormen van rood-wit-en-blauw en illustraties met miniaturen voorbehouden aan de loslopende jeugd, er zou voor rijperen gelegenheid genoeg zijn om hun persoonlijkheid tot uitdrukking te brengen. Te lang zijn deze bladen onbeschreven gelaten.

Spoedig zou het witte gebit even passé zijn als de witte boord. Dan rest alleen nog

[p. 53]

om iets te doen aan de hakkelende hikgeluiden die de meesten van ons bij het lachen voortbrengen.

G. heeft zich in het hoofd gezet, en ook herhaaldelijk gezegd, dat ik een van de aardigste mensen ben die zij kent, niet alleen als bevriende bezoeker maar in het algemeen, als element in de samenleving. Zij moest eens weten wat er in mij voor gedachten omgaan, en gezien hebben hoe ik optrad op sommige niet nader te noemen ogenblikken van mijn leven. Ik kan haar niet bijvallen, maar kom er ook niet toe om haar uit de droom te helpen, te minder doordat zij het gewoonlijk tegen derden zegt, in mijn bijzijn; onder vier ogen heb ik wel eens dezelfde misvatting bij iemand gecorrigeerd. Nu denk ik dan maar aan allerlei gezichten waarop ik in de loop der tijden woordeloos ongenoegen afgetekend heb gezien bij mijn nadering, en aanvaard G.'s waardering als compensatie. Het is ook moeilijk om niet af en toe tenminste iets vriendelijks te doen wanneer je door zo'n rozige visie bestraald wordt.

‘Gaat het op rekening, of voldoet u?’, vroeg indertijd een juffrouw in de Bijenkorf waar ik een schommel kocht. ‘O, ik voldoe, ik voldoe’, riep ik uit en schoot in een lach die verdroogde toen uit haar starre trekken bleek dat zij er niets in zag, behalve misschien twijfelachtig allooi. De woorden zijn in mijn herinnering blijven hangen zoals het wel meer gaat met nadrukkelijke uitspraken waar stilte op volgt, en liggen nu nog klaar voor intern gebruik wanneer G. mij aanwijst. O, ik voldoe, ik voldoe.

Bij het lezen van Anthony Storr's Human Aggression, waar nader bevestigd wordt dat agressieve neigingen thuis horen in de natuur van de mens, knik ik omdat het goed is de agressie, sinds Lorenz of al eerder, tot nieuwe erkenning te zien komen. Elementen in de natuur moeten altijd erkend worden; het mag gevaarlijk zijn als de erkenning voor een sanctie wordt aangezien, inzicht is niettemin altijd wenselijk.

Tegelijk komt de gedachte op dat natuurlijk veel mensen nooit anders geweten hebben. Theorieën waarin de agressie een vervorming was, ontstaan door frustratie en onrecht, ontgingen hun; zij namen onnadenkend aan dat er agressieve naturen bestaan, en agressieve trekken in schappelijke naturen, op grond van wat zij zagen.

Ik wil niet vervallen in de illusie van de wijze gewone man, en de slimheid van ‘hij is brutaal omdat hij verlegen is’ heeft een wijde verbreiding gekregen. Toch is het soms grappig om de samenleving te zien soezen terwijl denkers ons begrip van mens en wereld herzien. Het is allemaal ‘interessant’, maar de zaken gaan zeker weer op de oude voet voort, en vroegere wijsheden blijven geldig? Dat moet toegegeven worden; degenen die daarom de kantjes van het intellectuele leven aflopen hebben alleen ongelijk doordat zij zich de verdere ideeën laten ontgaan die iedere gewijzigde visie weer oplevert, en zijn kwetsbaar als zij bij buien zelf de behoefte ondervinden aan samenhangende opvattingen, die zij op eigen kracht niet kunnen ontwerpen. Zo leeft de cultuur als een scholier die bij oude tantes in huis is, soms tot ergernis van de cultuurdragers: er wordt niet genoeg geluisterd. ‘Meneer! Meneer! Storr zegt dat de agressie een menselijke trek is’. - ‘Dat wist ik allang’. - ‘Meneer, ik zie wel dat u nergens van op de hoogte bent’.

Het heeft geen zin dat D. en zijn vrouw zich gaan afvragen, zoals zij laatst leken te willen doen, of er iets tussen ons niet in orde is. Er is van allerlei niet in orde; zolang wij elkaar niet te dicht naderen, zal de relatie onze tijd

[p. 54]

nog wel duren. En als wij het eens uitpraatten, en de lucht zuiverden? Ik zie daar geen heil in. Om angsten en twijfels te bestrijden heeft hij een zelf ontworpen waar iedereen van onder de indruk is; hij is een van de mensen die nooit een verhaal zal vertellen waarin hij zelf een onvoordelige rol speelt, en iedereen spreekt er hem in aan als Meneer. Ik daarentegen heb angsten en twijfels beter gemeend te kunnen bestrijden door een ongrijpbare zelf te maken. Now you see me, now you don't. Niemand is van mij onder de indruk, en in mijn verhalen word ik ook door de nederigsten getutoyeerd.

Tussen deze twee methoden is geloof ik niet veel communicatie mogelijk. Ik zeg niet dat de mijne beter of aardiger is dan die van D. Soms word ik er zelf door geïrriteerd, niet in de laatste plaats wanneer hij beschrijft hoe de mensen met verbazing en ontzag naar hem opzien, en ik kan alleen pareren met een geschiedenisje waarin ik weer eens half voor schut sta. Zelfs op zulke ogenblikken is het niettemin zeker dat ik nooit zijn methode zal proberen. Ik ken er meer beoefenaars van, geen van alle navolgenswaard. ‘Hij zei Meneer, ik zei Niets Meneer, ik vraag alleen dat u het werk doet dat van u verwacht wordt, hij keek me aan, zo had zeker nog nooit iemand tegen hem gesproken, maar sindsdien heb ik nooit meer last met hem gehad.’ Nee, nee. Als er ooit iets gebeurt, zou het wel eens kunnen zijn dat wij van de ongrijpbare methode ineens onze drietandjes uit de kast pakken en, hoog stappend op rubberzolen, de indrukwekkenden prikkend voor ons uit gaan drijven, wie weet waarheen, naar de zee of de hei of, tot vermaak van de omstanders, in het rond.

Ik weet niet hoe je zo'n relatie in



orde zou kunnen brengen.

Op de hoek van Spui en Kalverstraat kwam een man in vakantietenue, aan het hoofd van zijn gezin, bij het bloemenstalletje en vroeg met klare stem: ‘Wat kosten ze allemaal - koopman?’ Eerst vond ik het verkeerd: waarom kan zo'n provinciaal niet met zijn tijd meegaan? Al gauw is het allemaal mooi geworden - de ferme heer met een portemonnaie in zijn achterzak, zijn aardige vrouw die de prijs van de bloemen toetste aan hun levensverwachting, het leuke kleine meisje dat riep ‘Deze mag ik dragen’ toen zij dacht dat haar broertje alle twee de boeketten die zij kochten in zijn armen zou nemen.

Het lijkt mij eigenlijk een goede vorm om de mensen bij hun maatschappelijke functie aan te spreken, liever dan met het nivellerende meneer en vervolgens met de valse vriendschappelijkheid van de Klazen en de Dirken, al moeten wij niets van elkaar weten. De maatschappelijke functie geeft aanleiding tot de meeste van onze ontmoetingen, en het gebruik ervan in de aanspraak werkt nog heel goed in de gevallen van dokter, melkboer, notaris, ober, dominee, conducteur, agent. Als ik mijn zin kreeg werd het uitgebreid: dag lokettist, ha deurwaarder, ach boekhouder, maar hoofdopziener!, zeg metselaar..., en tenslotte de beste (maar het zou als zeldzaam onhebbelijk gelden om die aanspreekvorm te gebruiken behalve in gevallen waar geen functie herkend kon worden): goede morgen vreemdeling. Zoiets als Heine die zich in Parijs op zijn tenen liet trappen afin d'entendre la douce musique des pardons, zou ik mij met allerlei onbekenden in gesprek begeven als wij elkaar vreemdeling mochten noemen.