Hollands Maandblad. Jaargang 10 (246-257)

Pas op voor de mensenmakers
J.H.W. Veenstra

Alweer vooropgesteld, ik ben geen specialist en in wat nu volgt zal de vakman misschien fouten ontdekken. Fouten in de terminologie en fouten in het plaatsen of wegen van feitelijkheden binnen de gestelde kaders. Maar ik ben ervan overtuigd dat het er voor de konsekwenties van mijn betoog nauwelijks toe doet. Zoals men voor een epidemie kan waarschuwen bij het onmiskenbaar konstateren van de eerste ziekteverschijnselen, zonder elk onderdeel van het besmettingsproces te kennen. En mijn bescheiden portie technische kennis heb ik beslist toch wel bij de specialist betrokken.

De psychedelische rage aan weerszijden van de Atlantische Oceaan, de diepergrijpende behoefte aan bewustzijnsverruiming ook, de afweer tegen een meer en meer vertechniseerde samenleving, het wetenschappelijke eksperimenteren met LSD en aanverwante psychofarmaca, dit alles heeft als nooit tevoren de aandacht doen richten op de bouwsteen van alle organische bestaan, de cel. Speciaal van de zenuwcellen in de hersenen en van de ertussen liggende ‘magazijnen’ voor op- en overslag van de zenuwprikkels kent men de biochemische werking nu min of meer en men weet ook dat de psychofarmaca zodanig de normale verhoudingen van de daarin aanwezige chemische bestanddelen wijzigen, dat er eveneens veranderingen ontstaan in de distribute en de sterkte van de zenuwprikkels. Vandaar de versterkte indrukken van kleur en geluid, de hallucinaties, de beeldenstormen, de kosmische trips, de hemelse sightseeing en wat er verder vóór en na de Openbaringen van de heer Johannes over bekend is gemaakt.

Dat het hierbij bijna letterlijk om onbeschrijfelijke sensaties gaat, zou voor de literator een verschijnsel moeten zijn dat waard is er de tanden in te zetten. Maar mij gaat het daar nu niet om. Wel om het feit dat het binnenkort de sleutel van het apothekerskastje is dat mij voor mijzelf de mogelijkheid ontsluit een al dan niet gevaarlijk spelletje met een aantal lichaamscellen te spelen. En dat misschien ook iemand anders de mogelijkheid biedt het met mij te doen!

Dit is nog maar kinderwerk, naar ik kortgeleden ontdekte. Wij nijvere werkers hebben het alweer herrlich veel verder gebracht en dit heeft mij de Italiaanse biofysikus Buzzati-Traverso onthuld.

In een lezing die hij onlangs hield voor de raad van beheer van de ICRO, de in 1962 opgerichte Internationale Organisatie voor Celonderzoek, vertelde hij bijzonderheden over een nieuw soort biologische techniek, die naar analogie van de onderscheiding genotype-fenotype de eufenetische methode wordt genoemd. Dit is een veel ingrijpender procédé dan de al bekende eugenetische (selektieve) en genetische (chemisch of anderszins op de genen inwerkende) technie-

[p. 43]

ken vertonen. Het werd enige tijd geleden aan de universiteit van Oxford met ‘succes’ toegepast op een pad en het biedt ons een even fris als vrolijk toekomstperspektief.

Een van de biofysici daar nam bij een volwassen mannetjespad enkele cellen weg van het epitheelweefsel van de zaadklieren. Hij isoleerde de kernen van de cellen met de daarin opgeslagen erfelijke kwaliteiten. Verder maakte hij van enkele onbevruchte eieren van een vrouwelijke pad de kernen inaktief, waardoor de vrouwelijke erfelijke eigenschappen niet meer aan bod konden komen. In het kernloze celplasma van de eieren deponeerde hij nu een zaadcelkern, die zich vermenigvuldigde en een padje voortbracht met alle erfelijke eigenschappen van het mannelijke dier. Een duplikaatvader dus en de konklusie was dat bij een systematische toepassing van dit procédé een willekeurig aantal volkomen gelijke individuen kan worden gecreëerd. Een ideale situatie t.z.t. voor een op evenredige vertegenwoordiging gebaseerd demokratisch stelsel: elke partij brengt zijn eigen geprekonditioneerd stemvee voort. Het is een kwestie van betaling van de biotechnici, van hun produktiviteit en van de werkuren.

Het procédé schijnt inderdaad gemakkelijk toepasbaar te zijn op de mens en natuurlijk voegen de onderzoekers er met de bekende trouwe oogopslag aan toe dat dergelijke ingrepen alleen op verbetering van de menselijke kondities mogen zijn gericht. Maar daar begint voor mij nu juist het probleem. Wie stelt de normen voor die verbetering en wie beoordeelt het al dan niet voldoen aan de gestelde eisen? Moeten we ingenieurtjes kweken en de kunstenaarseigenschappen ausradieren? Krijgt een establishment nu pas de ideale methode in handen om zich door aanwas van konformistjes in stand te houden? Komen Planbureau en SER eraan te pas als het om het bepalen van de eigenschappen van de toekomstige werkende bevolking gaat? En wie de macht over racistische minderheden heeft, kan die dan op deze manier een ideale rassenpolitiek in ovo bedrijven?

De vragen mogen spottenderwijs gesteld lijken, maar wat zich heeft voorgedaan met de ons overrompelende ontwikkeling van de psychofarmaca is over enige tijd evenzeer mogelijk met de genetofarmaca. Het DNA (desoxyribonucleïdezuur voor de kenners) in onze chromosomen heeft vertakkingen waarin onze hele genetische ‘code’ vastligt; gemakkelijk voorstelbaar in onze wereld van grammofoonplaten, magnetische banden en microfilms. Cellen, weefsels en organismen vormen zich door ‘aflezen’ van de daar bewaarde informatie en instruktie. Chemisch, diathermisch of hoe ook beïnvloeden van het DNA zal over enige tijd een gewone zaak zijn. Zoals de beïnvloeding binnen zekere grenzen van het dierlijke en menselijke embryo dat ook zal worden.

Ik huiver als ik denk aan het type eugenetisch ‘ingenieur’ van de toekomst. Of zal het een arts of pedagogisch adviseur zijn die snit en kwaliteit van het nageslacht vaststelt? Of mogen we een tijdlang zelf anrotzooien totdat verdwazing en idiotie erop volgen?

Een universitaire opleiding garandeert totaal niets met betrekking tot wijsheid en morele kwaliteiten. Iedere misdadiger kan met een handomdraai over de knapste wetenschappelijk gevormde technici beschikken. Bij gespecialiseerde onderzoekers doet zich zelfs meer en meer uit pure nieuwsgierigheid een soort misdadigheid zonder kwade trouw voor. We hoeven er niet eens voor naar de medische praktijken in de nazi-concentratiekampen te zien. Specialisatie betekent minstens zoveel afstomping als toespitsing en ik voor mij geloof niet dat bij de problemen waar we binnenkort voor komen te staan, een gangbare medische etiek ooit helpt.

Wel een ideologie, de gerichtheid van een samenleving die het over enkele werk- en leefregels eens is. Een man als Buzatti-Traverso zegt gelukkig onomwonden dat de konsekwenties van de jongste biologische ontdekkingen geen aangelegenheid meer zijn van de bioloog of biologische technikus alleen. Net zo min als de konsekwenties van de kernenergetische ontwikkeling alleen de fysici aangaan. Uit zelfbehoud zijn we ons met het atoom gaan bezighouden, om dezelfde redenen zullen we het met de cel moeten doen. Het lijkt me zelfs dringender dan het onderzoek van de planeten, want de

[p. 44]

mensenmakers zijn al onder ons.

Ook een verontrustende zaak in een tijdperk dat de chemische revolutie in het zicht is gekomen, is onze vrijwel totale onkunde van onszelf. Van onze gesteldheid in biologische, biochemische, fysiologische, neurofysiologische zin en wat er verder aan deelwetenschappelijks valt op te noemen. Niet dat we een alomvattende specialistenkennis moeten hebben of als een doktertje in zakformaat onszelf eindeloos moeten observeren, maar wel zodanig dat de gegevens van onze konditie beschikbaar en binnen bereik moeten zijn. De huisarts die ons van de wieg tot het graf begeleidt is er nauwelijks meet en de in hem geïncorporeerde kennis van ‘zijn’ patiënt verdwijnt met de toenemende mobiliteit van mens en werk.

Daarom een hier van pas zijnde suggestie tot slot. De artsen, bij ons en bijna overal elders, hebben het moeilijk. Ze klagen over overbelasting, ze maken een onwaardige herrie over hun honorarium en ze spelen de kategorie der verongelijkten. Ze vergeten dat ze in een tijd met de technische mogelijkheden van vandaag geen bestaansrecht meer hebben, althans niet als een deskundige die individueel opereert en individueel wil worden gehonoreerd. Ik heb bij het artsenrumoer van enige tijd geleden achter hun positie steeds die van de doorsnee schoolmeester van zo'n goede eeuw geleden gezien, een kleine ondernemer die op eigen mérites bij zich thuis lesruimte en kennis beschikbaar stelt à raison van zoveel per behandeld individu. Dit soort onderwijskracht heeft plaats moeten maken voor het vast gesalarieerde onderdeel van een doelmatig geoutilleerd apparaat, dat alleen door een kollektieve en gespecialiseerde bediening kan funktioneren.

De huisarts met de stethoscoop van vandaag is de schoolmeester met de plak van gisteren. Niettemin zou het met betrekking tot de geneeskunde tegenwoordig niet anders moeten zijn gesteld dan met het onderwijs het geval is. Wat hier en daar al uitsluitend klinieksgewijs wordt geoffreerd, zal op korte termijn konsekwent moeten worden doorgevoerd ten opzichte van alle facetten van de gezondheidszorg. Er moeten wijkgezondheidscentra komen, één per zoveelduizend inwoners, waaraan algemene artsen, tand- en mondartsen, oogartsen, hygiënisten en nog enkele andere specialisten zijn verbonden. Kompleet voorzien van de voor alle werkzaamheden benodigde apparatuur. Iedere burger is vanaf zijn geboorte bij één zo'n centrum ingeschreven, op een kaartsysteem dat er ook na verhuizing in bewaring blijft en dat via een codenummer korrespondeert met een uitvoeriger gezondheidsregister, dat op zijn beurt ‘vertaald’ in een computercentrum ligt opgeslagen.

De voornaamste gegevens betreffende fysieke eigenschappen, genetische en fysiologische bijzonderheden, afwijkingen, chirurgische ingrepen enz. enz. worden ook weer in code vermeld op een gezondheidspas die iedereen bij zich draagt; of althans bij de hand heeft. Een aparte codering bevat verwijzingen naar ziekteverschijnselen, analises, verwikkelingen bij ingrepen e.d. van vroeger en naar de resultaten van een periodiek konditie-onderzoek.

In het kort moet de gezondheidspas mijzelf de hoofdkenmerken van mijn fysieke gesteldheid leren, een instruktie waarvoor het gewone onderwijs al de nodige ondergrond moet leveren. Voor de uitvoeriger gegevens die de specialist nodig heeft wordt hij verwezen naar de computer. Met de tegenwoordige communicatietechnieken kunnen de computergegevens in een minimum van tijd naar willekeurig welke plaats in het land worden overgeseind en wie de patiënt krijgt te behandelen of een gezonde dient te adviseren, heeft in een ommezien de grootst mogelijke dosis geaccumuleerde ervaring over de persoon in kwestie in handen. Zoals ook een computer de grootst mogelijke dosis vroegere en recente wetenschappelijke ervaring inklusief diagnoses kan bevatten als wordt gerealiseerd wat een Frans psycholoog enige tijd geleden voorstelde, nl. het inrichten van internationale ‘kennisbanken’.

Dit is geen utopie. Het is een gang van zaken die even onontkoombaar is als de ontwikkeling van het schoolwezen het was vanwege de noodzaak tot geaccumuleerde kennisoverdracht. Onze rebellerende en protesterende artsen zouden dáár eens aan moeten denken en zó aan hun eigen krakende bestaansbasis gaan werken. Een systeem van gezondheidszorg zoals hier omschreven hoeft werkelijk niet waanzinnig duur te zijn. Het kan mede worden gefinancierd door een abonnementenstelsel, dat dan weer verbonden dient te zijn met een standaard-ziekteverzekering voor iedereen, ongeacht werkkring, funktie, inkomensgrens enz.

Met dit achter de hand ben ik ook voor mijzelf niet meer helemaal het schimmige portret van mezelf dat ik nu met mij meedraag en dat weerloos is voor de specialist. Met die specialist als mensenmaker in het verschiet kan ik ten tegenweer niet genoeg wapens in handen hebben. Voor we aan de biologische technici worden overgeleverd, moeten we weten wie we zijn.