Hollands Maandblad. Jaargang 10 (246-257)

[p. 39]

Ere zij God, Mars en de Beatles
J.H.W. Veenstra

Al zijn ze door de recenter ons over de oceaan heen aangewaaide psychedelische en hippie-sche rages alweer opgevolgd, toch wil ik nog even peinzenderwijs terugkijken op de gil-, tril- en vernielfeesten die er vanaf het optreden van de Beatles tot en met die van de Rolling Stones ook in het land van Petrus Dathenus te genieten vielen. Het heeft me niet onberoerd gelaten, althans mijn geheugen niet. Want toen ik ergens een summiere opmerking las over de werking van een zeker soort geluid op bepaalde menselijke klieren, gingen de deuren van enkele herinneringskastjes open en ontrolde zich het snoertje waaraan ik hier een paar overwegingen ophang.

De opmerking kwam van de medische kant en betrof het hysterische gillen waaraan de jeugdige toehoorders van beatconcerten zich plegen over te geven en waarover ouders, opvoeders en geuniformeerde bestraffers dan zo afkeurend het hoofd schudden. Het indringend eentonige en tamtam-achtige karakter van de beatmuziek wekt gemakkelijk een sympatische beroering op en het konstant op enkele toonhoogten volgehouden gillen brengt een fysiologisch proces op gang, dat een dichtbij de seksuele kieteling liggend gevoel van welbehagen oplevert (in menig geval zal er niet eens van dichtbij hoeven te worden gesproken).

Dat er met geluid en ritme fysiologisch iets aan de hand is, heb ik ook zelf ondergaan; en met gêne. Ik herinner me de lange afstandsmarsen waar ik me aan had over te geven als militair tegen wil en dank, nadat ik wegens de hoge nood van onze toentertijd rijkste kolonie op een latere dan de gebruikelijke leeftijd tot een grondig te oefenen milicien was geproklameerd. Die ongewone leeftijd bracht een portie wantrouwen en mijn individualistisch naturel uiteraard afkeer van het geuniformeerde gedoe mee. En als je zo'n twintig of vijfentwintig kilometer met bewapening en bepakking in een tropenklimaat hebt afgestiefeld, blijft er weinig over dan scherp op jezelf letten. Voor mij leverde het de tot op vandaag na te voelen belevenis op hoezeer de schetterende en tetterende marsmuziek, waarmee de troep bij de rentree in de garnizoensplaats werd ontvangen en tijdens die laatste loden kilometers werd begeleid, regeneratief werkte. De aan mijn koncertmatig getrainde oren niet bestede marsmuziek en het voor mijn zielemaat niet gesneden ritme waren het niet die mij de kick bezorgden. Het waren de toonhoogten, het geluidsvolume en de klankkonstantie die een stuk vermoeidheid bevochten en het was direkt lichamelijk, zeg fysiologisch bespeurbaar. Zoals het lekker vinden van voedsel bespeurbaar is aan de speekselwerking.

Ik weet ook nog hoe ik mezelf er met enige schaamte op betrapte gevoelig te zijn voor dergelijke al te goedkope trucs, die zo duidelijk behoorden tot de kamoeflageregie waarmee naar buiten de illusie van het fijne soldatenleven moet worden gewekt. Hoe pittig zette ik immers na het invallen van de muziek toch ook mijn eigen gezwollen voeten neer op het kleverige asfalt. Hoe gênant kollektief reageerde ook ik; als alle andere schutters, mannetjesputters en zoete lieve knullen. Maar er was iets, onmiskenbaar, iets dat meer was dan alleen een psychische kick, en niet lang daarna was er aanleiding te over om eens aan het verband van het geluid met de interne sekretie te gaan denken.

Nog wat dieper in de herinnering prikkend, kom ik terecht bij Petrus Dathenus zelf. Bij de protestantse kerkdiensten van vroeger, die ik jaren en jaren lang als een zondagse plicht te doorworstelen had. Poelen van verveling voor een ongedurige jeugd, behalve als het psalmzingen geblazen was. Wat wisten wij jongens dán een keel op te zetten; als het een keel met een baard was geworden, oorverscheurend vals ook. De toen uitsluitend op hele noten gescandeerde psalmdreun, het geluidsvolume van het kerkorgel en de massale ondersteuning van alle kwelende kelen om je heen gaven mij eenzelfde soort kick, een vanuit de keel verder kriebelend lijfelijk welbehagen. En mij niet alleen, want het krijgen van een erektie onder het zingen werd dan wel eens als behorend tot de wederzijds onthulde

[p. 40]

jongensgeheimen opgebiecht. (De toespeling op de geslachtsdaad via het bekende gezegde over het zingen en de kerk, zal ook wel niet toevallig zijn.)

De beschaving tempert alle spontaniteit en de op hogere leeftijd vooral in godsdienstige kringen veelbedreven koorzang - gemengd, lang vóór het dito zwemmen - zal het ter sprake gebrachte ruige natuurverschijnsel wel reguleren en onder de domper zetten van Mattheus, Marcus, Johannes e.t.q., maar toch... Het verraderlijke oog dat het televisiescherm is gaf dit voorjaar tijdens een reportage van naar ik meen een Matthaeus Passion-uitvoering telkens een close up van de zangers en zangeressen. De overgave op de indrukwekkendste momenten valt dan gewoonlijk wel te konstateren, de gekunsteldheid van ekspressie ligt er meestal hinderlijk dik op, maar ook was de glans van de ogen af en toe zo duidelijk die van de erotische vervoering, dat ik alweer besefte hoe dicht het Ere zij God bij het Ere zij Eros en het Ere zij Mars moet liggen. Vanuit een fysiologisch en sekretair standpunt dan.

Het gaat mij niet om een goedkoop eenzijdige of freudiaans reducerende ‘verklaring’ van elke gezongen geluidsproduktie uit een behoefte aan klierkieteling, maar wel om die noodzakelijke uiteenzetting van deskundige hand over de processen die hierbij werkzaam zijn. Het domme voorbijgaan aan dit alles door de specialisten, ook nog als het om een zo wereldwijd verspreid verschijnsel als de beatrage gaat, raakt bij mij een gevoelige zenuw die ik heb opgedaan tijdens mijn verblijf in de krijgsgevangenkampen. We vertoonden daar de afschuwelijkste ondervoedingsverschijnselen, velen krepeerden er zelfs aan, het gebeurde in een tropenkolonie waar miljoenen inheemsen jaarlijks op het bestaansminimum balanceerden met aan leek en autoriteit bekende verschijnselen, maar onze zo grondig opgeleide artsen wisten nauwelijks wat zich in die getransformeerde lichamen afspeelde. Alweer gewoon biochemisch bedoeld, als een dan van het patroon afwijkend proces in het fabriekje mens. Gebrek aan zorg en interesse was er niet de oorzaak van, of hoogstens in die zin dat daarginds de abnormaal levende mens buiten het doorsnee blikveld viel; maar de onkunde was het fundamentele verschijnsel.

En ik, die in mijn studietijd bij toeval veel met aanstaande medici had omgegaan en veelvuldig hun gewichtige specialistenprietpraat had aangehoord, kon me er toen gruwelijk over ergeren dat jongelui een opleiding van zeven jaar in de verzorging van hun medemens krijgen, maar dat ze zodra die mens in abnormale bestaanskondities terechtkomt met hun vakmatig getrainde monden vol tanden staan. De eerlijksten onder die in kampen opererende artsen beseften toen zelf voor het eerst hoe ver de moderne mens van zichzelf verwijderd is.

Juist dat vroegere Nederlands-Indië had een voortreffelijk studieterrein kunnen opleveren voor het onderzoeken van de relatie tussen geluid en gemoed. Niet vanwege het indringende en al even gescandeerd geschreeuwde manisee, manisee!, waarmee de Ambonezen hun hoogte kregen bij klewangen bajonetaanvallen tijdens de koloniale doodsteekakties, maar vanwege het inheemse muzikale instrumentarium dat gamelan heet. De dosering van klank en toon, de duur, de intervallen, het samenspel, de funktionele eentonigheid, het heeft allemaal een ‘therapeutische’ werking. Het is er in oorsprong door bepaald, al is ook daarbij die estetiserende ontworteling onvermijdelijk geweest die bij elke kulturele stilering behoort; maar het is er niettemin tot op vandaag door bepaald gebleven. Vandaar het onbegrip ervoor van ons westerlingen, die akrobaten zijn op het terrein van de meest ingewikkelde abstrakties en analfa beten als het gaat om de tekens van het lijfelijke bestaan.

Ook de voor ons zo vreemde geluiden die er dikwijls tijdens inheemse dansen worden voortgebracht, hebben te maken met het zichzelf in een toestand van roes brengen die weinig verschil vertoont met wat het gegil en gekrijs van de beatfans oplevert. Op Soemba, een van de kleine Soenda-eilanden, bestaan voor die toestand zelfs speciale woorden en dan nog apart een voor het hoge gegil van de vrouwen, die er met trillende keel de mannen tijdens het dansen mee aanmoedigen, en een voor het opzwepende gekrijs van die mannen zelf, die zich lang avant la lettre al georganiseerd aan het high worden overgaven. Gelukkig zag men voor de oorlog op dit eiland, dat toen onder het diktaat van de gereformeerde zending stond, er alleen maar een folkloristische eigenaardigheid in.

In elk geval wordt het nu wel tijd dat een zo belangrijk onderdeel van ons psychisch funktioneren eens ontkomt aan de moraliserende dommepraat enerzijds en het onverantwoord wegduwen naar de regionen van religie en folklore anderzijds. Van het trompetgeluid, dat naar de volksmond zegt ons tot in het merg kan gaan, weten we dat het invloed heeft op de produktie van adrenaline, die wordt afgescheiden door

[p. 41]

datzelfde merg en de bijnier en die bij overdosering ons een staat van prikkeling en opwinding bezorgt. Van bepaalde yogaoefeningen is nu wel bekend dat ze doodgewoon en buiten elke mystificerende en pseudo-boeddhistische geheimtaal om, de doorstroming van het bloed tot in de fijnste zenuwuiteinden bevorderen en van invloed zijn op de verhouding van zuurstof en koolzuur in het bloed zelf. Alleen daardoor al aktiveren ze allerlei sluimerende kapaciteiten. Als onze artsen er eens wat eerder bij hadden stilgestaan, hoefden er niet nog steeds bebaarde goeroe's naar Concert- en andere gebouwen te worden gehaald om daar als wondermedicijnmannen te worden aangegaapt.

De laatste tijd wordt er geëksperimenteerd met de werking van de klank op de groei van veldgewassen, die er volgens sommigen onmiskenbaar in een stimulerende zin moet zijn. In oude geschriften wordt er al melding van gemaakt en in een tijd dat het doorbreken van de geluidsbarrière vensterruiten doet springen, kan toch moeilijk de veronderstelling dwaas worden gevonden dat bepaalde trillingen op tere organismen invloed uitoefenen. En evenmin acht ik het dwaas dat in een tijd waarin wij bijna allemaal wel eens als automobilist tijdens lange autoritten luid zingend de vermoeidheid hebben bestreden, eens gevraagd wordt om een grondige studie van het biochemische effekt van de geluidsvoortbrenging.

Het effekt op ons mensen, bedoel ik, want als ik lees wat dan wel gebleken is met betrekking tot het effekt van geluid op ratten en konijnen, vermoed ik dat de door het gemotoriseerde verkeer veroorzaakte hedendaagse geluidsterreur een van de grootste ziekteverwekkers van de komende tijd zal zijn. Ik ontleen alleen maar aan het desbetreffende verslag dat die proefdieren, na om het uur zes minuten lang blootgesteld te zijn aan de geluiden van een gong, bel, sirene, toeter, trom enz., drie weken later al vergrote hartkamers bleken te hebben gekregen. Bovendien bleken de lichaamsgewichten, en meer speciaal die van de bijnieren, bij de jongere dieren te zijn afgenomen en bij de oudere te zijn toegenomen. Bij proeven elders met konijnen bleek dat geluid van hoge frekwentie, het zg. ultrasonore geluid, in het geval van wonden de genezing door een versnelde weefselgroei aanmerkelijk bevorderde. Als bij alles zullen dergelijke invloeden wel negatieve en positieve kanten beide hebben, maar de eerste verontrusten mij het meest. Ik ben dan ook geen specialist, maar men zou eens de proefondervindelijk gekonstateerde verlaging van de gemiddelde intelligentie- en opnemingsgraad van jonge kinderen in de geïndustrialiseerde Westeuropese landen in verband moeten brengen met de geïntensifieerde geluidsbeleving van tegenwoordig. Ook hierbij zal wel de kwaal eerst een voorsprong moeten hebben vóór de genezing op gang komt, en voor stiltesanatoria zie ik een profijtelijke toekomst.

In het algemeen zouden trouwens op onze scholen de graven van Holland nu maar definitief om zeep geholpen en alle akrobatiek rondom de sinus, cosinus en tangens naar het hogere specialistenhemeltje verbannen moeten worden. Ervoor in de plaats dienen de elementaire beginselen van levensverrichtingen, voeding en hygiëne te worden geleerd. We zullen dan minder verontrust worden door beatrazernij, psychedelische rages en mystiekerige humbug en meer bewust onszelf en de massa leren beinvloeden. Misschien hebben we over een kwart eeuw wel allemaal onze huisbeatle voor de fijne momenten.

Maar boetades terzijde, het is een trieste zaak dat alweer de wetenschap bij gebrek aan ideologisch bestand de mens in de kou van zijn tijd laat staan en dat de goot ons moet brengen wat de kateder verzuimt te bieden. Om te zwijgen van de preekstoel, waar ik binnenkort de dienaren van het stukgegalmde woord vanwege de plotselinge gekoesterde modernigheid al in flowerpower-toga's zie opereren. De LSD-apostel Timothy Leary zal school maken en een scholastiek blijft dan niet lang uit.

De behoefte aan kicks door verdovende of opwekkende middelen, de drang naar psychedelische eksperimenten, het zich kritiekloos overgeven aan de sensaties van de versterkte zintuigelijke beleving, dit alles

[p. 42]

plant zich juist voort als een voor de weerlozen zo gevaarlijke jongerenrage, omdat de ouderen gefaald hebben de mogelijkheden van het leven aan de eigen funkties af te lezen. De specialistische technici onderzoeken dat leven tot in de celwand en de celkern toe, ja zeker, en er zullen de nodige heilzame effekten uit voortkomen. Maar het is werken op een afgepaald terreintje, een naar de werkuren afgemeten bezigheid van koele onderzoekers. Waar het allemaal naar toe leidt is niet hun zaak en de meesten zijn te koop ook. Zelfs voor de Hitlers en de Stalins, en dat de ‘vaders’ van dynamiet tot atoombom achteraf zo ontzet zijn over het desastreuze gebruik van hun toch als heilzaam bedoelde uitvindingen mag langzamerhand het lachtertje van de eeuw heten. Als het niet om te huilen was van onnozelheid.

Juist door de kloof tussen de koele werkers en de verhitte genieters krijgen de laatsten hun vrije en hoogstens door de politievuisten versperde baan. Het is gemakkelijk om ach en wee te roepen en het is misschien nog gemakkelijker om de verschijnselen van de dag met het vochtige oog van de allesbegrijper te beapplaudisseren, maar het wordt tijd om te beseffen dat de jongste technische ontwikkeling ons nauwelijks bemerkt een nieuw tijdperk inleidt, de periode dat wij onszelf als biochemische entiteit op het spel zetten en de konsekwenties ervan niet beseffen. Want er is meer aan de eksperimenterende hand dat wat stoeien met de werking van geluid, kleur, licht, pepchemicaliën, psychofarmaca en hallucinogenen op ons menselijke beleven. Stoeiers zijn het dankbaarste materiaal voor de strevers, en van de onschuldige dreun van de Beatles naar de geraffineerde tam-tam van een nieuwe jungle hoeft de stap niet eens groot te zijn.