Hollands Maandblad. Jaargang 10 (246-257)

[p. 28]

Het dode oog
Guus Kuijer

Kaspar was zijn ene oog kwijt, maar je zag er nauwelijks iets van. Een starende blik, meer niet. Adriaan had hem elke dag opgezocht. Keek naar het omzwachtelde hoofd. Vader hielp niet, die zat met zijn kin op zijn borst, een zak vol zelfverwijt.

Het was hun schuld. Als ze daar niet van overtuigd waren geweest dan hadden ze het wel in moeders ogen kunnen lezen; zij pakte gemakkelijk Kaspars hand, opgewekter dan ze ooit geweest was. Kaspar sprak alleen met haar, zij zaten erbij.

Thuis, de zwachtels af, werd de situatie nog moeilijker. Kaspar keek hen aan en vermeed met hen te spreken. Er werd een akwarium gekocht. Een grote bak, al gauw groen van de planten, verdwijnende visjes, luchtbellen. Daarnaast een bak met voortplantende muizen, een schuur vol geknabbel, geurende nesten jonge marmotten, konijnen, hamsters. Kaspar verzorgde de dieren, praatte met ze en stonk ernaar.

Adriaan verlegde zijn stenen, liet ze zijn vader zien en schreef kaartjes met Latijnse namen.

Als Kaspar Adriaan uitschold, zei hij: ‘Pasgewassen big met strik’. Adriaan was roze, met vrome wimpers. Tantes hielden van hem.

Adriaan schold niet, zijn vrienden waren lammeren die keken waarnaar hij keek. Men hield van hem omdat hij niemand last bezorgde en geloofde wat er verteld werd: Sinterklaas, God. Niemand werd werkelijk kwaad op hem; ruwere jongens vergaten zich een enkele keer en stompten hem een bloedneus. Dan huilde hij geluidloos.

Hij hield van stenen, ansichtkaarten en roodgeverfde lippen.

Kaspar was gewoner, droeg manchester broeken. Hij verspreidde een lucht van mest en brand. Kaspar stond over zijn dieren gebogen en Adriaan durfde niet naar het glazen oog te kijken.

Vader, die de verscheurdheid van zijn gezin dagelijks voor zich zag, liep leeg. Hij had altijd groot willen zien: verschillen bestaan niet, verdeeldheid berust op fratsen. Het verscheurde wordt verbonden door onze Vader die in de hemelen is en Christus Jezus zijn zoon.

Van bewogen bijbellezer tot doodbidder.

De dood was alomtegenwoordig. Hart, kanker, senilitas en het dode oog van Kaspar. Dode liefde.

Wat had hij gevochten; in de loop van toch wel gelukkige jaren zijn moeilijk karakter aan haar aangepast. Haar gevoeligheden omzeild. Frigiditeit aanvaard. Nu had hij het gevoel van: waar blijf ik? Als ik mezelf nog meer opgeef, besta ik niet meer. Maar hij was al over de grens heen.

Vroeger had Kaspar ook dieren gehad. Achtereenvolgens: Snuffel 1, Snuffel 2 en Snuffel 3, bruin-wit gevlekte beestjes, die marmotten genoemd worden.

Dat was nog in het oude huis. Het marmottenhok stond op de waranda. Vanuit zijn bed kon Kaspar het zien.

Adriaan lag aan de andere kant van de kamer. Op de ombouw van diens opklapbed stonden tanden van dieren, klein als kralen of ter grootte van een duim.

Kaspar was 's morgens vroeg wakker. Buiten ritselde Snuffel. Kaspar deed de warandadeuren open en haalde het diertje uit zijn hok. Snuffel was erg tam, ook in vergelijking met soortgenoten. Kaspar liet hem op zijn dekens rondlopen, verzamelde de keuteltjes in zijn hand. Het marmotje kroop onder de dekens en liet zich door Kaspars armen indammen.

Adriaans ontwaken kondigde zich aan met slaappraat: tijd om Snuffel op te pakken, terug te zetten en af te wachten. Er waren duidelijke stadia: het praten, het woelen, het kreunen, het knipperen met de ogen, het moeizaam overeind komen, het vertellen van dromen. Dat waren eindeloze minuten van verveling, die dromen. Kaspar droomde nooit. Hij zette de gedachten van voor het inslapen voort alsof hij niet was weggeweest.

Op een morgen lag Snuffel op zijn kant. Kaspar haalde hem uit het hok. Hij was koud. Voorzichtig legde Kaspar het diertje terug, op een schoon plekje. Hij ging naar binnen, sloot de gordijnen en liep naar Adriaan. Adriaan lag op zijn buik, het lange haar in zijn nek lag over het boordje van het pyamajasje. Kaspar hoorde geen ademhaling. ‘Adriaan’, zei hij. Hij schudde aan Adriaans schouder. Toen Adriaan enigszins wakker was, vervolgde hij: ‘Snuffel is dood’.

Adriaan keek hem aan en slikte. Een familielid van hen, een man vol grapjes en twee lieve dochtertjes zou later, maar mid-

[p. 29]

den op de dag vernemen dat zijn oudste meisje, 15 jaar, was verongelukt op een fietspad. Wat kon je zeggen?

Adriaan haalde nauwelijks merkbaar zijn schouders op en zei: ‘Je moet maar een nieuwe kopen’.

Kaspar antwoordde niet. Hij zag hoe Adriaan slaperig werd en weer insliep.

Kaspar legde plooien in zijn deken. Een net van wegen. Hij reed er met een dinkytoy doorheen. Later ging hij bij dergelijke gelegenheden voor zijn akwarium zitten. In die wereld scheen altijd hetzelfde licht. De vissen zwommen geijkte banen.

Tijdens het ontbijt opperde Adriaan een nieuw plan. Je kon Snuffel laten opzetten. Kaspar dacht er lang over na. Maar tenslotte ging hij met zijn vader op stap. Dode Snuffel in een schoenendoos. Een meneer in een stofjas die amanuensis was en ook dieren opzette nam het doosje aan.

Een week later gingen ze Snuffel ophalen. Kaspar schrok. Snuffel stond veel te hoog op zijn poten. Je kon onder hem doorkijken. Zijn ogen waren te klein en keken alle kanten uit. Zijn lijf was hard en bobbelig en kraakte als je het beetpakte. Maar zijn tanden waren het ergst: de ondertanden stonden buiten zijn bek. Snuffel zag eruit zoals hij er van zoölogen uit moest zien.

Vader was erbij en gaf er veel geld aan uit. Kaspar moest blij zijn.

Thuis zette hij het beest op zijn ombouw en probeerde hem niet meer te zien.

Adriaan was verrukt over het resultaat en toen hij enige maanden later een eigen kamer kreeg, nam hij, als per ongeluk, Snuffel mee. Kaspar kocht een nieuwe marmot. Snuffel 2.

Adriaan vroeg zich soms af hoe je dat deed met zo'n glazen oog. Kon dat er altijd in blijven zitten of haalde je het er af en toe uit? Waarschijnlijk wel, als je naar bed ging. En zette je het dan als een vals gebit in een glas water? Moest je het afborstelen, wassen? Moest de lege oogkas schoongemaakt worden met watjes en boorwater? Hij herinnerde zich een spel dat wel op partijtjes gedaan werd: je kreeg een blinddoek voor, er gebeurden allerlei dingen, maar tenslotte werd je hand in een pot met groene zeep geduwd terwijl er bij gezegd werd dat dat de oogkassen van de een of ander waren.

Het was merkwaardig. Adriaan kende zijn broer tot in de details van diens gebaren, maar van het glazen oog en wat daarmee samenhing wist hij niets.

Adriaan was een waarnemer. Hij sloop op een nacht naar Kaspars kamer. Kaspar lag met zijn gezicht naar de muur. Van een glas water was niets te bekennen.

Niet lang daarna legde Adriaan zich bij de feiten neer: het glazen oog was een zeldzame steen die in Nederland niet voorkwam. Het was het beste te doen alsof het niet bestond.

De beste ontkenning was: het herstellen van de broederlijke betrekkingen. Adriaan deed zijn uiterste best. Hij toonde belangstelling voor Kaspars dieren, hielp hem meer dan eens bij hun verzorging, maar hij ving bot. Kaspars terechtwijzingen waren, hoewel nooit rechtstreeks, nogal grof. De enige die nergens onder leed en ook nooit werkelijk onder iets geleden had, was moeder. Ze had na haar tweede bevalling gezegd ‘dat het nu wel mooi was’ en sindsdien was er geen enkele narigheid meer geweest. Behalve dan het voeden. Ze nam steeds de baby te vroeg weg omdat ze een hekel had aan de situatie en kreeg borstontsteking aan beide borsten. Dat ontsloeg haar van de haast religieuze plicht om het kind zelf te blijven voeden. Adriaan had ze nooit zelf gevoed omdat ze beweerde dat ze bijzonder gevoelig aan de tepels was en dat er zonder twijfel een ontsteking zou ontstaan als ze het weer probeerde.

Zij kon wel, indien nodig, allerlei verdrietige mimieken aanwenden, zelfs pijnen schenen slechts dan op te treden wanneer zij dat verlangde. Omdat haar man alles kon verdragen behalve oneerbiedigheid, spotternij en ongeloof, vreesde zij God en hanteerde zij vlot de daarbij gebruikelijke zinswendingen.

Op de dag van Kaspars ongeluk was moeder bij haar broer. Een man met een rode mond, golvend haar, verscheidene grapjes en twee werkelijk lieve dochters. Zijn vrouw was een nogal zure, die zich doorlopend ergerde aan de ‘kinderlijkheid’ van haar man.

Wat moeder daar de hele dag deed is nooit bekendgeworden, maar toen ze weer thuiskwam trof ze daar niemand aan. Dat kwam haar echter wel van pas, want ze was laat en ze moest nog koken. Toen na een half uur nog niemand verscheen, bedacht ze dat ze net zo goed kon zeggen dat ze zo verschrikkelijk ongerust was geweest dat ze niet aan koken was toegekomen. Ze zette de aardappels die ze aan het schillen was weg. Ze glimlachte en trok haar jurk glad.

Ze was niet lelijk en ook niet oud. Ook als ze met haar gezicht dichtbij de spiegel ging staan, zag je niet dat ze veranderd was sinds haar vijfentwintigste. Dat viel vader elke dag weer op en bij verbaasde zich de eerste jaren dat ze haar schoot voor hem gesloten hield. Ze glimlachte in de spiegel. Ze kon zijn verlangen wel begrijpen. Want haar lichaam was evenmin veel ouder geworden.

[p. 30]

Ze ging de trap op en opende de deur van de slaapkamer. De gordijnen waren nog dicht. Staande voor de toilettafel met de enorme, openklapbare spiegel, knoopte ze haar jurk open. Toen ze geheel ontkleed was, bekeek ze zich aandachtig. Het beeld beviel haar. Ze ging zitten en trok een laadje open. Er kwam nagellak uit. De nagels werden geverfd. Maar bij het wapperen van de handen, noodzakelijk voor het snel laten drogen van de nagels, raakte zij haar linkerborst met een nagel zodat de tepel plotseling felrood gekleurd was. Ze giechelde, pakte het kwastje en maakte de andere tepel ook rood. Achteruitlopend bekeek ze het resultaat. Het was treffend, twee gloeiende ogen, vaders verlangende ogen keken haar vanuit de spiegel aan. Nu lachte zij hardop. Met dit gebeuren valt misschien te verklaren waarom de glimlach haar niet verliet toen ze nog geen half uur later aan Kaspars bed zat en hoorde dat hij een oog zou moeten missen.

Natuurlijk had vader haar nooit iets verweten. Hij had zich wel allerlei dingen afgevraagd. Hij had wel eens gehoord, hoe en van wie wist hij zelf niet, dat er vrouwen waren die genomen wilden worden. Opgeëist.

Bij de gedachte alleen al voelde hij een heftige weerzin, want zo'n halve verkrachting paste niet in het idee van een heilig huwelijk. Maar bezorgd over de gedachte dat hij zijn vrouw misschien tekort deed alleen omdat zij anders geaard was dan hij, beklom hij haar zuchtend en nogal moeizaam midden in de nacht toen ze bijna in slaap was. Ze schrok en duwde hem zo hardhandig van zich af dat hij met een zucht van verlichting inzag dat hij zich vergist had.

Hij vergenoegde zich nu met naar haar te kijken, verstolen van onder de dekens. Ze wist dat hij keek, en ook wel met hoeveel begeerte hij dat deed, maar zolang hij niet wist dat zij wist dat hij keek vond ze het prettig. Zijn blik wandelde prikkelend over haar huid, kuste haar borsten tederder dan zijn altijd iets raspige lippen dat konden en vrijwaarden haar van de plicht hem haar wederliefde te betuigen.

Ze hadden afgesproken dat hij al sliep als zij in bed kwam. En als hij zich tegen haar opdrong, dan deed hij dat in zijn slaap. Ze kon hem dan met zachte hand terugdringen of zeggen: ‘Ik lig bijna naast het bed’, en de volgende morgen wist hij nergens meer van.

Adriaan hield van zijn moeder en wist zich ook door haar geliefd. Zij vond hem schattig in zijn pyama en als hij sliep en ook als hij

[p. 31]

ernstig voor zich uit zat te staren. Ze aaide hem meer dan eens over zijn hoofd en keek dan vertederd naar het smalle jongensnekje en voelde de wonderbaarlijke zachtheid van zijn haar.

Van Kaspar hield ze alleen als hij ziek was. Niet omdat ze het prettig vond om hem te verzorgen, maar om iets dat haar niet duidelijk was. Kaspar was niet vaak ziek maar de ziekenhuisperiode had een nauwe band tussen hen geschapen. Adriaan constateerde het met verbazing.

Als Kaspar gezond was, leefde hij een eigen leven zonder familie, maar Adriaan was vaak bij haar, tot op haar schoot toe, en haar handen, die meestal niets te doen hadden en dus zacht en schoon waren, liefkoosden hem.

Zodra hij echter van haar schoot was, had zij hem vergeten.