Hollands Maandblad. Jaargang 10 (246-257)

[p. 20]

We zaten op de trein te wachten, en andere fragmenten
K. van het Reve

We zaten op de trein te wachten. Ik had mijn voet verzwikt. Er kwam een vliegtuig over van Sjeremetjevo. Walter vertelde over een man wiens voornaam Nestor was, een partijsecretaris van enig Kaukasisch volk. Ik schrijf nooit iets op als iemand mij iets vertelt en vraag ook nooit na, en vaak gaan er weken voorbij voor ik iets opschrijf. Ik geloof het waren Karakalpakken. Toen die man een keer Beria ontmoette vroeg deze of hij soms naar Machno genoemd was. Daarna ben ik een stuk vergeten. Daarna was deze Nestor bij Stalin, aan wie hij zei dat Beria een grote schurk was en uit zijn functie ontzet moest worden. Stalin zei dat Beria best meeviel. Daarna nodigde Beria Nestor uit in een hotelkamer, en voerde hem dronken. Of misschien lukte het hem juist niet. Nestor gearresteerd, gemarteld, ‘bekende’ niet, vermoord. Zijn vrouw gearresteerd, weigerde iets kwaads van haar man te zeggen. Men stak haar de ogen uit. Werd ook vermoord. Over dit geval heeft Sergej Lipkin een lang gedicht gemaakt. Tvardovski heeft het niet opgenomen in de Novy mir. Hij zei tegen Lipkin dat hij het graag had willen plaatsen, zowel om artistieke als om politieke redenen, maar het was onmogelijk. Lipkin leest dat gedicht soms aan iemand voor, maar hij geeft het niet uit handen. Dat is alles wat ik me van het gesprek herinner, af en toe onderbroken als een eenzame reiziger die ook op de ‘electrische’ naar Moskou wachtte voorbij onze bank liep.

Over de dood van Beria, Avvakoemov c.s. Avvakoemov heeft mij de eerste tand uitgeslagen, zei Arkadi. Hij vertelde ook nog dat Beria, thuiskomend van een reis, meteen van trein of vliegveld (welk ben ik vergeten, evenals of hij uit buiten- of binnenland kwam) naar het Kremlin gebracht werd, waar men hem meteen vermoord (gewurgd) heeft. Bericht over proces later bedacht. Het Kremlin konden toen alleen maar leden van het CK in. Voor deze gelegenheid hadden zij allemaal maarschalken en zo op de bodem van hun auto's mee naar binnen genomen.

Arkadi kende de dochter van generaal of maarschalk of wat hij geweest moge zijn Galaktionov, auteur van de officiële Stalinbiografie. Voor het maken van dat boekje had Galaktionov toegang gekregen tot bepaalde archieven. Hij had daaruit weliswaar zo goed als niets gebruikt dat niet iedere dag in de krant stond, maar Stalin liet hem niettemin uit de weg ruimen. Toen hij gearresteerd werd en zijn pistool moest afgeven schoot hij zich dood.

Een jaar in Moskou wonend heb ik negen Russische mannen vrij goed leren kennen. Zij hebben samen 28 jaar gevangen gezeten.

Met Arkadi kwam ter sprake of de sovjetmacht uitsluitend op bajonetten steunde. Arkadi zei dat de meerderheid van de bevolking het goed vond zo als het was. Volgens mij is het onjuist te zeggen dat de macht alleen op bajonetten rust en niet op de mening des volks. Ook is het niet helemaal juist om te zeggen dat de sovjetmacht enerzijds op bajonetten, anderzijds op de mening des volks steunt. Veeleer is het zo, dat het steunen op de mening des volks het gevolg is van die bajonetten. Vallen die bajonetten weg, dan verdwijnt ook die mening, die er nu wel degelijk is. De Duitsers hebben tot het laatste gevochten voor Hitler. Maar toen diens macht verdween, was ook de trouw aan Hitler verdwenen: geen spoor van verzet tegen de bezetters bijvoorbeeld. Traditionele opvatting van revoluties: steeds groter wordende onderdrukking, de ‘mening’ wordt onder steeds zwaardere druk der ‘bajonetten’ gezet en verzet zich steeds meer en slaat tenslotte die bajonetten neer. Deze populaire opvatting vindt men ook bij Marx in het slothoofdstuk van het eerste deel van zijn Kapital. Helemaal niet

[p. 21]

waar. Het huidige Russische bewind heeft veel meer tegenstanders en stuit op veel meer verzet dan het bewind van Stalin.

Philip studeerde in 1955 aan de universiteit van Kiev. De studenten moesten helpen bij het binnenbrengen van de maisoogst. Zoon van regisseur, gevallen in de oorlog. Moeder actrice. 22 roebel in de maand stipendium. Moeder deed daar nog eens twintig bij. Dat wil zeggen 220 en 200 in die tijd. Moeilijk leven. Zei tegen meisje dat een van de critici van Hesiodus geschreven had dat landarbeid de mens meer verlaagt dan verheft. Meisje bracht dat aan bij bestuur van de Komsomol. Ter verantwoording geroepen. Hij verdedigde zich met een beroep op Marx: Idiotismus des Dorflebens. Werd uit de Komsomol gestoten wegens verdraaiing van het marxisme-leninisme. Later weer als lid aangenomen, onder invloed van een partijcongres - ik vergeet de nummers altijd - dat geloof ik net na zijn uitsluiting viel.

Marian vertelde: op kantoor zegt iemand naar aanleiding van het proces in Leningrad: dat zijn schurken en landverraders die hun verdiende loon hebben gekregen. Marian zegt: die mensen hebben allemaal geld en woningen, en offeren dat op terwille van hun idealen. Sommigen waren het daarna met Marian eens. Dat was de eerste keer dat er over die dingen op kantoor gesproken werd. Het proces in Moskou, de protestbrieven, de regeringsmaatregelen - over dit alles had tot nu toe nooit iemand gepraat.

Marian vertelde ook: ze had tot nu toe nooit de verhalen geloofd over de vrouwen die op betaaldag de mannen aan de fabriekspoort staan op te wachten, maar nu maakt ze het elke week mee. De mannen vinden daar iets op door voor het einde van de werkdag enkele jongens naar buiten te sturen om drank te kopen, zodat ze hun lading al binnen hebben als ze de fabriekspoort uitkomen.

Oom Misja, die als klein kind zijn eigen drolletjes in papiertjes verpakte en in huis verstopte, en die op het gymnasium een revolutionnair gedicht van Merezjkovski voordroeg, het vóór zijn optreden te kwaad kreeg, overal naar een w.c. zocht en tenslotte een drol legde in de kamer van de directrice of zo iemand. Was zeer gelovig. Werd na de revolutie censor. Zijn neef liet mij een exemplaar zien van Oorlog en vrede (editie Eichenbaum). Daarin had oom aangestreept,



dat vorst Andrej als hij ten oorlog trekt van zijn zusje een amulet aan een zilveren ketting krijgt. Als hij later voor dood op het slagveld van Austerlitz ligt en Napoleon toevallig voorbij komt is het een gouden ketting.

Die neef woonde vroeger op de Nikitski boulevard, waarvan de achterkant tegenover de Nederlandse ambassade ligt. Speelde zelfs in de sneeuw met een Nederlands kind, tot dat van hogerhand verboden werd. Had een vriendje dat toen er eens een receptie ter ambassade was tussen de uit auto's stappende gasten doorrende met de kreet: vuile kapitalisten, wij zullen jullie allemaal verzuipen! De reactie van de kornuiten hierop was dat het heel flink en juist was wat dat vriendje gedaan had, maar misschien uit diplomatiek oogpunt niet opportuun. Diezelfde jongen had een keer gelogen, en nog wel nadat hij de waarheid van wat hij zei gegarandeerd had met a. Stalin-erewoord b. Lenin-erewoord en c. alle leiders-erewoord. Toen neef hem op zijn onwaarheid en op al die erewoorden wees antwoordde dat vriendje: ik schijt op Stalin, ik schijt op Lenin, en ik schijt op alle leiders. Dit had

[p. 22]

een verbijsterende uitwerking op neef. Hij verbaasde zich dat die jongen niet door de bliksem getroffen werd of zoiets. Dit incident lag aan het begin van neefs geloofsafval.

Mongajt,de beroemde archeoloog, droeg buitenshuis altijd handschoenen om ničego sovetskogo te hoeven aanraken.

De egyptoloog Perepelov werd op een bijeenkomst aangevallen omdat hij te weinig rekening had gehouden met bepaalde uitlatingen van Marx. Hij antwoordde: ik houd me mijn hele leven met Egyptische zaken bezig en weet er veel meer van dan Marx. Grote ontsteltenis. Sommige mensen deden net of ze niets gehoord hadden. Die reactie komt veel voor, en is een mengsel van niet ter verantwoording geroepen willen worden wegens het gehoord hebben van iets, en oprechte ontzetting. Larisa Daniël bezocht eens een of andere club (van de instelling waar zij werkte geloof ik) en zag dat er een bijeenkomst was waarop de procureur van het proces tegen haar man het woord zou voeren. Bij het debat vroeg zij het woord. Haar naam, Bogoraz, zei toen niemand iets, maar de procureur herkende haar. Oudere dames op de eerste rij, vertelde zij, sloten de ogen en hielden de handen voor de oren.

Soetsjkov, beeldhouwer. Voornaam meen ik Fedot. Heeft brief ondertekend, is lid van de partij. Heeft in kamp gezeten. Wordt door partij op het matje geroepen. Vraag: wie heeft die brief geschreven? Antwoord: ik, want ik onderteken alleen maar dingen die ik zelf geschreven heb. Dat geloven wij niet. Wie heeft je die brief gegeven? Dat is een on-ethische vraag. Maakt zich kwaad, zegt dat hij gezeten heeft, dat hun gelul hem niet bevalt en legt zijn partijboekje op tafel. ‘Ik kom het bij gelegenheid wel eens halen’. Uit de partij geroyeerd.

Zij, die geloven aan een soort ‘collectieve schuld’ van de Duitsers, en dat ‘zoiets alleen in Duitsland heeft kunnen gebeuren’. Onjuiste opvatting. Voor misdaden die bepaalde mensen begaan hebben stelt men bepaalde andere mensen verantwoordelijk, die aan die misdaden betrekkelijk weinig konden doen en er vaak niet of nauwelijks van geweten hebben. Men vergeet hoeveel Russen, Oekraieners, Fransen, Belgen, Nederlanders eraan hebben meegedaan, sommigen met graagte, anderen, zoals waarschijnlijk de meeste Amsterdamse politieagenten en tramconducteurs, de meeste Haagse ambtenaren ten departemente, met tegenzin. Twee dingen zitten in die wraakzucht: de neiging de eigen schuld af te schuiven, en een zekere dorst naar wraak, naar een soort onredelijke, maar zeer menselijke rechtvaardigheid: zij hebben onschuldigen vermoord, het is dus niet meer dan rechtvaardig dat wij hun onschuldigen vermoorden. In zekere zin ‘rechtvaardiger’ dan wanneer wij de schuldigen zouden straffen.

Epigram van E. Kazakevitsj contra Lev Nikoelin met betrekking tot Isaak Babel:

Kain! Gde brat tvoj Aver'?
Nikulin, gde Babel'?

Dit epigram komt volledig over in vertaling:

Kain! Waar is uw broeder Abel?
Nikoelin! Waar is Babel?

Een wetenschap heeft in de loop van zijn ontwikkeling soms een moment dat een van haar beweringen inslaat bij het publiek. Die inslag laat sporen na, die decennia later nog niet verdwenen zijn. Je treft bij het publiek denkbeelden aan, die al lang niet meer door de serieuze beoefenaren van dat vak gekoesterd worden, maar de latere opvattingen, inclusief de huidige, hebben eenvoudig dat succes niet gehad. Ze hebben geen deel uitgemaakt van de culturele mode. Wat de gewone burger, waaronder veelal de filoloog, van filologie weet is wat tijdens de romantiek bij de burgerij is blijven steken: dat bizarre uitdrukkingen typisch zijn voor een taal (dat de uitdrukking ‘zo heer, zo zo knecht’ ‘typisch’ is voor het Nederlands, terwijl deze constructie juist in strijd is met het Nederlandse taalgebruik), dat ‘het volk’ de dingen vaak zo ‘kernachtig’ kan zeggen, dat een taal een ontwikkeling doormaakt van laag naar hoog, van minder naar meer bruikbaar, van primitiviteit naar grotere volmaaktheid, dat die ontwikkeling min of meer parallel loopt aan de ontwikkeling van het volk dat die taal spreekt, en met de ontwikkeling van de cultuur en de literatuur van dat volk, dat de spelling ons de oorsprong van een woord moet laten zien, dat uit de taal de volksaard blijkt en dat een woord bestaat uit letters, die worden uitgesproken. Latere, juistere, interessantere beweringen van de taalwetenschap zijn niet doorgedrongen. Dat woorden als Nederlands paard, Duits Pferd, Russisch šokolad op een stemloze medeklinker eindigen moet reeds van voor 1850 dateren. Dat neemt niet

[p. 23]

weg dat Vladimir Nabokov, die op een van de beste middelbare scholen van Sint Petersburg is geweest en daarna in Oxford heeft gestudeerd, in 1963 schrijft dat de Russische d aan het eind van een woord tendeert naar t, terwijl het eenvoudig een t is, die toevallig als d wordt geschreven. De wetenschap, de universiteit staan hier machteloos. De cyclus loopt over de lagere en de middelbare school. Daar hoort men bovengenoemde romantische beweringen, en als men zelf later onderwijzer of leraar is geeft men ze weer door aan een volgende generatie. Dat de doorgever gedurende enige jaren blootgestaan heeft aan onderwijs dat niet op mythologie maar op redelijkheid steunt maakt niets uit.

Tijdens het proces-Ginzburg stond Peter in de gang van het gerechtsgebouw met een buitenlandse journalist te praten over zijn lievelingsonderwerp: de Noormannen. Vrienden van hem en van de beklaagden kwamen er omheen staan. Ook aanbrengers, in het Russisch kloppers (stukači) genaamd, stonden er omheen. Later zeiden zijn vrienden tegen Peter: wat knap wist jij die kloppers om de tuin te leiden toen ze je gesprek met die buitenlandse journalist afluisterden: iedereen zou zweren dat het over de Noormannen ging!

De moeder van Ginzburg heeft boven haar tafel twee gaatjes in het plafond ontdekt. Zij is ervan overtuigd dat daar mikrofoons zitten. Van tijd tot tijd klimt het kleine mensje op de tafel en stopt die gaatjes dicht met watten. Ze is daar heel trots op.

Izak vertelt: was in Leninbibliotheek, werkte in de voor geleerden bestemde zaal. Had o.a. Bijbel opgevraagd. Kreeg hem niet. Informeerde. Juffrouw vroeg of hij even mee wilde komen. Bracht hem naar andere juffrouw, jaar of zestig. Streng, met bril. Die vroeg of hij even mee wilde gaan. Bracht hem langs allerlei gangen en trappen naar kamertje waar zij bliksemsnel achter bureau plaatsnam en hem ervoor deed plaatsnemen. U hebt de Bijbel aangevraagd? Ja. Vy znaete, čto eto religioznaja kniga? Ja, dat was hem bekend, dat de Bijbel een religieus boek was. Waarom wilt u het dan lezen? Izak vertelt zegt dat hij bij de Komsomolskaja pravda werkt en voor een artikel die Bijbel nodig heeft. Juffrouw zegt dat het feit dat hij daar werkt nog geen garantie is. Tenslotte doet zij een concessie: zij zal hem het boek vandaag geven, maar morgen moet hij een brief van de redactie van de Komsomolskaja pravda bij zich hebben waarin staat dat en waarom hij die Bijbel nodig heeft.

Vlak nadat mij dit verhaal door Izak verteld werd leende ik van iemand een samizdat-uitgave van Alexander Gladkov Ontmoetingen met B.L. Pasternak. Heel aardig boekje trouwens. Daarin vertelt hij van een kennis, die, om in de bibliotheek de Bijbel te kunnen lezen, ging werken bij een antireligieus tijdschrift.

Ik vertelde deze twee anecdotes aan een jongeman die mij opzocht omdat hij ‘gesprekken’ wilde gaan voeren met mensen die in ‘de nieuwe wereld’ geinteresseerd waren. Ik was te beduusd om te vragen wat die nieuwe wereld was. Hij had reeds met iemand van de Orthodoxe kerk gesproken, die hem erg aardig en vrij te woord had gestaan. Ik vertelde hem dat de kerk in Rusland een semi-overheidsinstelling is, dat haar vertegenwoordigers tegen buitenlanders geen dingen zeggen behalve de dingen die de overheid wil dat zij zeggen, dat hij bovendien rekening moest houden met de eeuwenoude gewoonte van officiële en niet-officiële Russen om zelfs zonder noodzaak de meest flagrante leugens te debiteren, en met de omstandigheid dat iedere buitenlander voor de Rus die met hem te maken krijgt een mogelijke fellowtraveller en aanbrenger is. Als je bezig bent aan zo'n leuk en open gesprek over de nieuwe wereld, zei ik, moet je eens vragen aan zo'n vertegenwoordiger van de kerk of een gewone sovjetburger in een gewone bibliotheek de Bijbel kan inzien. Zegt hij ja, dan weet je dat je met een leugenaar te doen hebt. Ik pakte die jongen misschien wat hard aan, maar je bent schoolmeester of niet.