Hollands Maandblad. Jaargang 10 (246-257)

[p. 18]

Een zwarte zaterdag
L. de Galan

Indien het besluit dat op die dag in Utrecht is genomen onherroepelijk is, zal de op een na laatste zaterdag van juni 1968 in de universitaire historie als een zwarte dag bekend blijven. Wat toen in enkele uren onder luide toejuichingen van vele kanten in de kiem gesmoord werd, was de eerste reële poging om een jarenlange discussie om te zetten in een uitvoerbaar plan. In plaats daarvan gaan we nu een nieuwe reeks van krachtige redevoeringen en snedige artikelen tegemoet, die alle de twijfelachtige verdienste hebben dat de universiteit op de vertrouwde platvoet blijft verder strompelen.

De lof, die de kort tevoren zo gesmade Academische Raad voor haar gebrek aan moed is toegezwaaid is zo algemeen, dat men haast de indruk krijgt dat de gewenste eenheid van studenten, wetenschappelijke staven en professoren al tot stand is gebracht. Slechts weinigen hebben ingezien, dat het niet de kritische studenten zijn geweest die de raad tot haar onbevoegdheidsverklaring hebben gebracht, maar de gevestigde belangen van senaten en curatoren, die door de commissie-Maris in enkele zinnen van hun voetstuk werden geschoven. Pen^*) heeft dat overigens wel begrepen, blijkens zijn (ironische?) constatering dat ‘senaten zoiets niet over hun kant laten gaan’. Wel moet men aannemen dat de studentenprotesten voor enkele leden van de raad een gerede rechtvaardiging vormden voor hun negatieve stem. Nietwaar, zelfs het volk is er tegen, en wie durft daar nu tegen in te gaan?

Inderdaad, het plan-Maris voerde niet tot een horizontale universiteit, en men kan de afwijzing door de studenten een verheugende afkeer van compromissen achten. Maar men kan hun negatieve opstelling ook zien als een betreurenswaardig gebrek aan inzicht, dat hun ideeën onder de door Maris c.s. voorgestelde bestuursvorm veel eenvoudiger te realiseren waren geweest dan in het huidige bestel. Het door Pen aangehaalde en als afschrikwekkend bedoelde voorbeeld van de studentenprotesten in Berkeley is daarom zo misplaatst, omdat deze protesten niet gericht waren tegen de bestuursvorm of het door Pen zo gewantrouwde presidium. In plaats daarvan kregen de studenten juist de gelegenheid tegen allerlei zaken binnen, maar vooral buiten de universiteit (o.a. Vietnam) hun stem te verheffen. Zozeer zelfs, dat de nieuwe gouverneur van Californië (Reagan) zich haastte direct na zijn ambtsaanvaarding de populaire, non-conformistische president van deze universiteit (Kerr) uit zijn functie te ontheffen. De stem van de studenten drong te zeer naar buiten door en bedreigde de establishment... buiten de universiteit. De sfeer, die velen aan onze universiteiten zouden wensen bestond daar dus, niet ondanks, maar veeleer door de verfoeide eenhoofdige leiding.

Waar gaat het eigenlijk om? Het bestuur van een universiteit wordt uitgeoefend door een aantal ongetwijfeld goedwillende lieden - een groot aantal bovendien - die deze activiteit ontplooien naast datgene wat ze als hun eigenlijke werk zien. Nu is het beheer van een instituut dat enkele duizenden personen omvat, miljoenen guldens per jaar investeert in apparatuur en het tienvoudige daarvan in gebouwen, niet helemaal te vergelijken met de administratie van de plaatselijke voetbalclub, die nog wel in avonduren is bij te houden. Het omvat nu eenmaal taken die niet langer zijn te vervullen door intelligente leken, wat de meeste studenten en professoren in dit opzicht zijn. Wie het bestuur van een universiteit wil overdragen aan een soort paritaire raad van studenten en docenten moet zich realiseren, dat aan hen ook de beslissing over de bouw van fietsenstallingen en de salarisschaal van secretaresses wordt overgelaten. Het is dan alleen maar billijk dat we de secretaresse laten meebeslissen over de prioriteiten bij de aanschaf van instrumenten en het opstellen van studieprogramma's.

Tegen deze gang van zaken is de commissie-Maris in het geweer gekomen, naar ik meen terecht. Zij heeft zich op het stand-

*) In zijn artikel De horizontale universiteit in het nummer van mei 1968.

[p. 19]

punt gesteld dat de tijd en de deskundigheid van de student, het staflid en de professor beter tot hun recht komen als ze zich beperken tot de hoognodige veranderingen op het gebied van het onderwijs. Allerlei vernieuwingen in de selectie- en beoordelingsprocedure, de invoering van nieuwe vormen van onderwijs, de verandering van studieschema's, de opbouw van postacademiale bijscholing, worden nu tegengehouden doordat de verantwoordelijkheden niet duidelijk zijn en de autonomie te zeer is gespreid.

Het bezwaar van de huidige universiteit is niet dat ze te verticaal is, maar dat ze niet consequent verticaal is. Het is namelijk niet juist dat de curatoren aan de top staan. Was dat maar waar; de meeste curatoren blijken meer inzicht te hebben in de modernisering van de universiteit dan de onderwijzers en de onderwezenen. In enkele artikelen in de NRC heeft mr J.H. des Tombe (curator van de universiteit van Utrecht) getuigt van vooruitstrevende ideeën over het hoger onderwijs; ze zijn door de kritische studenten afgewezen.

Een nog aardiger voorbeeld komt alweer uit Amerika. Toen in Massachussets een nieuw, modern instituut voor hoger onderwijs moest worden opgezet, zocht men eerst naar een fris denkende president. Onder zijn leiding werden de nieuwe en inderdaad nogal gedurfde lijnen uitgezet, onder andere de door Pen zo bepleite interdisciplinaire aanpak van problemen. De uitwerking wordt aan de staf en de studenten overgelaten, maar men was kennelijk door ervaring zo wijs geworden dat men de initiatieven niet aan hen durfde overlaten. Maar ja, in Nederland weten we het natuurlijk veel beter.

Het zoeken naar grotere verbanden, het opzetten van experimenten en het realiseren van de technische mogelijkheden van nieuwe communicatievormen verlopen eenvoudiger, indien de initiatiefnemers hiervoor direct gehoor kunnen vinden bij een toporgaan dat beslissende bevoegdheden naar beneden heeft. Het nu verworpen plan-Maris bood hiertoe ruime mogelijkheden; de commissie heeft dat in haar rapport duidelijk aangegeven. Het was helaas te hoog gegrepen en op die zaterdag in juni is de status quo weer voor enige tijd gewaarborgd. Inderdaad, een zwarte dag.

Naschrift

Het is wel eens goed dat iemand een lans breekt voor het plan-Maris, vooral nu het toch niet uitgevoerd gaat worden. Het is al te zeer verguisd. Tenslotte beoogde het een doeltreffende coördinatie van het bestuur der universiteiten; een respectabele en misschien wel urgente doelstelling. Er is veel onbillijke en onzinnige kritiek op het plan geweest, vooral van studentenzijde. Een of andere kwakernaat heeft het ‘fascistisch’ genoemd, en dat typeert het gebrek aan gevoel voor verhoudingen waar de zich kritisch noemende studenten zo vaak aan lijden.

Maar dat neemt niet weg dat het rapport-Maris sterk de nadruk legt op de bevoegdheden van de toporganen. Instructies gaan van boven naar onder, en aan die instructies gaat, in de opzet van de commissie, geen systematised overleg vooraf met de lagere geledingen. Er bestaat geen verantwoordingsplicht naar beneden. Het voordeel van deze opzet zit bij de helderheid, de coördinate, de efficiëntie. Goede bestuurders kunnen met zo'n organisatie goede projecten uitvoeren. Het nadeel ligt bij de passieve rol die aan degenen is toebedacht die bestuurd worden. Tegenwoordig berusten zij niet meer in die rol, en dat maakt de opzet van de commissie-Maris ongeschikt.

Nu kan men betreuren dat de staf en de studenten zo weinig gedwee zijn. Men kan vrezen dat de overlegorganen waar tegenwoordig over gedacht wordt, in de praktijk onhandelbaar zullen blijken en het bestuur zullen belemmeren. Maar het lijkt mij verkeerd, zoals in het bovenstaande artikel gebeurt, de Academische Raad er de schuld van te geven dat de strikt verticale bestuursvorm niet langer wordt aanvaard. De raad heeft op die bewuste zaterdag de consequentie getrokken uit de psychologische situatie aan de universiteiten, zoals die nu eenmaal bestaat. Dat was, dunkt mij, een realistische beslissing. De zaterdag zou veel zwarter zijn geweest indien men had vastgehouden aan een voorstel, dat door de overgrote meerderheid der actief betrokkenen niet wordt geaccepteerd.

J. Pen