Hollands Maandblad. Jaargang 10 (246-257)

[p. 10]

Wissenschaftler aller Länder, vereinigt Euch (bis)
Leopold de Buch

De beweringen in een vorig artikel (Hollands Maandblad, feb. '68) over de onbruikbaarheid van de socialistische theorie voor de dilemma's van een moderne geïndustrialiseerde maatschappij, en over mijn overtuiging dat deze theorie desondanks het uitgangspunt blijft van iedere onderneming die er op gericht is om de verschijnselen te onderwerpen aan onze intenties - die beweringen zouden misschien minder bijval geoogst hebben als ik mij niet tot een formulering van dat algemene principe bepaald had. In een dergelijke algemeenheid is dat principe namelijk ook een soort alibi voor mensen die in feite graag van iedere socialistische theorie verlost zouden willen zijn, als dat maar niet een odium van rechtsheid met zich meebracht. Een van de kenmerken van de huidige verhoudingen is dat niemand rechts wil wezen; de fataliteit het niettemin toch te zijn uit zich bij geregelde tussenpozen in een nieuwe versie van de formule dat ‘de indeling in links en rechts geen betekenis meer heeft’, formule waarover Alain al een eeuwigheid geleden opmerkte dat zij maar één en niet meer dan één inlichting bevat, namelijk dat degene die haar uitspreekt niet links is. Aanbevolen lectuur over dit onderwerp is Jean-François Revel's zojuist verschenen Lettre ouverte à la droite (Albin Michel, 1968).

Er is dus achteraf reden om spijt te hebben dat ik niet eerst ben begonnen met wat ik op mijn programma had omtrent de politieke implicaties van - bij voorbeeld - le défi américain, omtrent het sindsdien zo populair geworden chapiter alienatie, omtrent de nog steeds weinig populaire problematiek van politiek en rationaliteit, etc. Niet alleen dat ik mijn denkbeelden daarover graag gepubliceerd had gezien vóór de gebeurtenissen in Frankrijk (over Marcuse bv., speciaal over kwesties als het zevende hoofdstuk van One-dimensional man), maar ook omdat er dan misschien minder kans op zou zijn geweest dat iemand zou denken dat een werkelijk rationeel socialisme, betekenisvol in de context van de moderne geïndustrialiseerde maatschappij, ooit hetzelfde zou kunnen zijn als een soort opgekalefaterd en gestroomlijnd zakenmannenliberalisme: want dat is de begripsverwarring die zich rond de défi américain-problematiek gevormd heeft.

Wat is het défi américain precies? Is het een mystificatie, in termen van managersmessianisme, van de industriële concurrentie tussen de VS en Europa, met geen andere concrete inhoud, in werkelijkheid, dan commerciële belangen plus een soort Europees nationalisme?

Ik beweer niet dat deze aspecten er niet in voorkomen, en het is duidelijk dat dat precies hetgene is waar aanhangers van de managers-mystiek en die van een orthodox marxistisch-leninisme respectievelijk positief en negatief op reageren. Maar het uitgangspunt van de défi américain-doctrine, te weten dat de verschillen tussen de betrokken samenlevingen niet langer alleen maar quantitatief zijn, maar qualitatief beginnen te worden, lijkt mij niet een delusie, en het is een manifeste implicatie dat qualitatieve verschillen een politieke betekenis hebben.

Wat ik waarschijnlijk probeer te maken is dat het défi américain een onderdeel is van een groter verschijnsel, en wel van het verschijnsel dat het Marxistische principe van de klassenstrijd bezig is te veranderen in een structuur van geografische tegenstellingen.

Om daar op een zinnige manier over te kunnen praten lijkt het mij verder noodzakelijk om een modernere inhoud te vinden voor begrippen als uitbuiting en onderdrukking. In de klassieke Marxistische versie is het het industrieproletariaat, dat uitgebuit en onderdrukt wordt (met gewelddadige middelen). Marx voorspelde de geleidelijke pauperisatie van de arbeidersklasse; van economische crisis tot economische crisis zouden de verschillen tussen de bezittende klasse en het proletariaat voortdurend toenemen. Werkeloosheid zou endemisch worden en de middenklassen zouden voor het grootste deel in het proletariaat terugvallen. Het politieke en revolutionaire bewustzijn van de arbeiders zou daarbij steeds groter worden, en met steeds gewelddadiger middelen worden onderdrukt,

[p. 11]

tot bij gelegenheid van een van de economische crises het kapitalisme omver zou worden geworpen en de dictatuur van het proletariaat gevestigd, als voorbereiding op een klasseloze maatschappij.

Wie denkt dat geen sterveling blind genoeg kan zijn om vol te houden dat de evolutie van onze samenleving nog aan deze wetmatigheid beantwoordt vergist zich: het orthodoxe Marxisme beroept zich er nog steeds op, en het is niet moeilijk om aan te tonen dat ook allerlei maatregelen die deel uitmaken van het traditionele arsenaal van het sociaal-democratische socialisme (zoals bepaalde nationalisaties) impliciet teruggaan op de veronderstelling dat deze marxistische analyse juist is, eventueel met vervanging van de vestiging van het socialisme door revolutie, door de vestiging ervan met parlementaire middelen. Het is intussen de moeite waard om het Marxistisch Leninistische standpunt wat dit laatste betreft te recapituleren: ‘Onder de vrijheid van het “democratische” kapitalisme worden de economische verschillen niet kleiner maar groter, en verscherpen zij zich. Het parlementarisme heft het wezen van de meest democratische burgerlijke republieken als organen van de klassenonderdrukking niet op, maar legt dit bloot. Doordat het parlementarisme veel en veel bredere massa's dan die, welke voorheen aan de gebeurtenissen deelnamen, helpt scholen en organiseren bereidt het daarmee niet het verdwijnen van de crises en van de politieke revoluties voor, maar de grootst mogelijke verscherping van de burgeroorlog tijdens deze revoluties’. (Lenin, Marxisme en revisionisme, Verz. W. Dl. IV).

Alweer: er is de religieuze tunnelvisie van een Marxist-Leninist voor nodig om via allerlei krankzinnige redeneringen te willen bewijzen dat deze visie voor onze samenleving nog opgaat. Maar het is niettemin een vergissing om vol te houden dat de Marxistische wetmatigheid wat betreft de distributie van rijkdommen heeft afgedaan en vreemd is aan de feiten. Het is waar dat de geleidelijke pauperisatie van het proletariaat in de geïndustrialiseerde landen, die Marx voorspelde, zich niet verwezenlijkt heeft: de verschillen tussen de bezittende klasse en de arbeiders zijn niet toe- maar afgenomen; de middenklasse is niet teruggevallen in het proletariaat maar het proletariaat is bezig over te gaan in een middenklasse; economische crises en werkeloosheid zijn niet verdwenen maar zij spelen in de verste verte niet de rol die Marx voorspelde. Maar het wordt anders als de globale situatie over de hele wereld, en niet alleen die in de geïndustrialiseerde landen, in het beeld wordt betrokken. Gezien op die schaal is de voorspelling dat de massa steeds armer zou worden, en dat de verschillen tussen bezitters en bezitlozen toe zouden nemen, niet gelogenstraft maar uitgekomen. De Marxistische analyses zijn op de nieuwe situatie weliswaar niet zonder meer toepasbaar, maar zij zijn wel degelijk relevant. En dit tegen de opvattingen van de Marxist-Leninisten in: de weigering om toe te geven dat de Westerse samenlevingen bezig zijn te veranderen in een maatschappij zonder proletariaat (en de weigering om de consequenties daarvan te aanvaarden) impliceert een objectieve weigering om te aanvaarden dat dit proletariaat zich nu in de derde wereld bevindt (ondanks alle verheerlijking van de daar gesitueerde revolutie en ‘politiek in termen van actie’) en heeft iets van een halsstarrigheid, zich niet van dat beloftevolle proletariaat beroofd te willen zien. De klassenmaatschappij is bezig te veranderen in een geografische verdeling, en in die zelfde context situeert zich het défi américain.

De voorstelling dat het défi américain een onderdeel is van het moderne equivalent van de klassenstrijd is minder absurd dan het klinkt. Het is nauwelijks nodig om op te merken dat de verschillen tussen de geïndustralieerde landen en de derde wereld van een andere orde zijn dan die tussen een geïndustrialiseerde maatschappij en een post-industrial society; maar door de aard zelf van die orde is het in verschillende opzichten mogelijk om het défi américain een meer coherente politieke inhoud te geven dan de tegenstelling industrielanden/derde wereld.

De vraag is immers - aansluitend op de opzichzelf meer dan plausibele voorstelling van de derde wereld als het ‘werkelijke’ proletariaat - of het ook mogelijk is om dan zin te geven aan de daarmee samenhangende Marxistische begrippen; is er nog zoiets denkbaar als een dictatuur van het proletariaat, in die betekenis van proletariaat? Hoe moet men zich ‘de revolutie’ denken in dit verband? Wordt de derde wereld door de industrielanden in een reële betekenis uitgebuit?

Vooral dit laatste is belangrijk; zeker, de contacten tussen de consumptiemaatschappij en de arme landen hebben, daar waar ze bestaan, onvermijdelijk een zeker exploiterend karakter. Maar dit lijkt mij bijkomstig. De rijkdom enerzijds en de armoede anderzijds zijn gescheiden verschijnselen, in de betekenis dat de rijkdom van de industrielanden niet werkelijk herleid kan worden tot de armoede van de derde wereld. Die

[p. 12]

rijkdom is ontleend aan wetenschap, techniek en interne organisatie.

Wat valt er op die manier voor het derdewereld-proletariaat te dictaturen? Wat zijn de mogelijkheden tot revolutie als onder revolutie verstaan moet worden: het wijzigen van verhoudingen tussen de betrokken delen van de wereld? De revolte van derde wereld-landen tegen geïndustrialiseerde naties zijn al notoir beperkt tot het verbranden van ambassades en het belegeren van legaties. De waarheid is dat het nieuwe proletariaat niet beschikt over enig werkelijk machtsmiddel, op de manier waarop het westerse arbeidersproletariaat dat had tegen de bezittende klasse.

(Die machtsmiddelen bestaan helaas wel omgekeerd: tegenover een beperkte en zonodig ongetwijfeld overkomelijke afhankelijkheid van de industrielanden van bepaalde grondstoffen staat een veel dwingender afhankelijkheid in de tegenovergestelde richting, in de vorm van een kunstmatige markt voor landbouwproducten als suiker, arachide, katoen, etc., op te vatten als een vorm van economische hulp, om maar te zwijgen van directe ontwikkelingshulp en technische bijstand.

De enige andere machtsmiddelen zijn militair, en impliceren in dit verband een nucleair conflict. Die veronderstelling is niet in overeenstemming te brengen met het (m.i. overtuigende) Leninistische principe dat er voor een revolutie drie voorwaarden nodig zijn: ontevredenheid, politieke georganiseerdheid van het proletariaat, en het bestaan van een georganiseerde, functionerende (staats)structuur. Ook in de hypothese dat voldaan zou kunnen worden aan de tweede voorwaarde, blijft de onvervulbaarheid van de derde: na afloop van een dergelijk conflict is er geen hooggeorganiseerde structuur om over te nemen; voor de gedachte dat het mogelijk zou zijn om iets dat ook maar in de verste verte lijkt op een socialistische orde te vestigen op de puinhopen sta ik niet open).

De sporen van een concrete machtsverhouding zijn daarentegen wel aanwezig in de tegenstellingen geimpliceerd in het défi américain, en die verhouding zet zich ook vermoedelijk voort tot in de derde wereld. Het is een andere indeling, die bovendien de eigenschap heeft om verstaanbaar te zijn in termen van de werkelijkheid, in ieder geval van de werkelijkheid van de geïndustrialiseerde landen.

Die indeling berust op een serie van substituties; het structuralisme heeft het inzicht opgeleverd dat begrippen die paarsgewijze zeer verschillend zijn met elkaar kunnen corresponderen op grond van het feit dat hun onderlinge relatie analoog is aan de onderlinge relatie in de andere groep (zoals met clan en totem). Door het begrip exploitatie o.a. de betekenis te geven van economische penetratie, door de macht van het proletariaat verplaatst te zien naar technici en beoefenaars van wetenschap, door er van uit te gaan dat het hanteren van informatie ongeveer de plaats heeft ingenomen van het hanteren van geweld, en door de inhoud van het begrip alienatie niet zoals Marx deed te baseren op bezit, maar op de aanwending van (evt. het product van) wetenschap en techniek, ontstaat een transpositie waarbij de inwendige coherentie van het Marxistische origineel bewaard blijft.

Die transpositie, zeg ik er maar dadelijk bij, is opnieuw ideologie, waarvan ik het eigenlijke uitgangspunt later zal noemen. Waar het eerst om gaat is dat het aan allerlei dilemma's, afkomstig uit de organisatie van geïndustrialiseerde samenlevingen, en uit de défi américain-problematiek, dilemma's die zich anders voordoen als open technische vraagstukken, een politieke inhoud geeft en omgekeerd een aantal zwaar met traditionele ideologie beklede onderwerpen reduceert tot technische kwesties.

Als voorbeeld een paar citaten uit een artikel van Prof. J. Kistemaker (Alg. Handelsbl. 4 mei '68): ‘De terugtrekking van Engeland uit het ELDO-programma, evenals de zeer recente annulering van de Europese satelhetprogramma's, zijn op zichzelf niet wereldschokkend maar tekenen aan de wand voor het volledig falen van alle gemeenschappelijke projecten waar politici het laatste woord hebben. Het enige project van formaat dat voor 100 procent geslaagd is is de CERN in Genève, dat geheel door deskundigen wordt geleid...’ ‘...Men zal de Europese technologie op de kortst mogelijke termijn van de grond moeten krijgen, waarover in technologische kringen eenstemmigheid bestaat... Het wordt de hoogste tijd dat de technologen der EEG-landen plus Engeland dit zelf in handen nemen, evenals bij de CERN met zoveel succes is gebeurd. De politici van de ministeries dienen de adviseurs van deskundigen te zijn en niet omgekeerd’.

Hoe niet in te zien dat deze en dergelijke opmerkingen (want zulke citaten zijn bij het dozijn te geven, en waren in dit geval door niet meer bepaald dan door wat toevallig binnen mijn bereik lag; een andere bron is verder natuurlijk het boek van Servan-Schreiber, zij het niet wat dit betreft een systematische; ik zou niet graag de indruk maken dat politieke affiniteit met Servan-

[p. 13]

Schreiber mij tot deze problematiek inspireerde) - hoe niet in te zien, dus, dat deze opmerkingen teruggaan op een impliciete, niet geformuleerde, ideologische achtergrond? De door Prof. Kistemaker genoemde ‘technologen’ zijn in feite al gepolitiseerd, al denken zij zich hun houding vermoedelijk (nog) niet in die termen, maar de analogie met arbeiders die de controle over de productiemiddelen voor zich opeisen lijkt me duidelijk genoeg. Hoe niet te zien dat de motiveringen van die ‘technologen’ niet gereduceerd kunnen worden tot een motief van exploitatie, tot een winstmotief, tot wat ik eerder ‘zakenmannenliberalisme’ noemde, maar tot de gedachte dat wetenschappelijke en technologische activiteiten een ‘goed’ opzichzelf zijn, inherent waardevol voor de mensheid; met andere woorden, tot een ideologie.

Het is of de inhoud van het begrip arbeid bezig is te verschuiven naar de betekenis wetenschappelijke arbeid, en of naarmate dit gebeurt de mogelijkheden om van een nieuwe betekenis van het begrip Links te spreken werkelijker worden. Dit is misschien de sleutel tot de eerder beschreven transpositie: het feit dat wetenschappelijke arbeid weliswaar zoals alle arbeid producent is van kapitaal, maar in de eerste plaats van nog iets anders: van wetenschap. Die veronderstelling sluit aan bij de algemene indruk dat de huidige industriële vraagstukken zich sterker onttrekken aan een benadering via de klassieke socialistische theorie naarmate de betrokken industrie moderner is, nauwer betrokken bij het verwerken en produceren van wetenschap (dit is ook vrij nauwkeurig de mate van betrokkenheid in de défi américain-problematiek). Een voor de hand liggende toepassing is nationaliseerbaarheid; ik ben van mening dat nationalisaties in de klassieke betekenis zich meer in rationele termen laten formuleren naarmate het object ervan verder van deze materie verwijderd is (en dan ook des te fanatieker ondernomen zouden moeten worden, bv. van de grond; grondspeculaties, waarmee nog steeds vermogens verdiend worden, zijn objectieve verarmingen van de gemeenschap en vreemd aan iedere notie van productiviteit).

Maar een gegeven industrie is kennelijk minder nationaliseerbaar naarmate het wetenschappelijke en technische personeel ervan meer de door Prof. Kistenmaker beschreven instelling vertoont; maar wat is de neiging van dat wetenschappelijke personeel

[p. 14]

om de organisatie van zulke ondernemingen zelf te beheren goedbeschouwd anders dan een nationalisatie, maar in een nieuwe betekenis? De juiste term is ook misschien internationalisatie, en het is de moeite waard om en passant te constateren dat een ander Marxistisch concept een nieuwe klank krijgt als het wordt toegepast op arbeid in de betekenis van wetenschappelijke arbeid, en wel het concept: ‘arbeiders hebben geen vaderland’ een inzicht dat in de bestaande vormen van socialisme ietwat op de achtergrond was geraakt.

Ik zie dat ik binnen de beschikbare ruimte weer niet zal toekomen aan het uitwerken van mijn aantekeningen over de alienatie, een begrip dat sinds de gebeurtenissen in Frankrijk plotseling in de mode is geraakt, en zelfs door generaal de Gaulle is gebruikt (in hetzelfde interview als waarin hij de locomotief noemde als een voorbeeld van de invasie van techniek in de moderne wereld). Dat komt dus aan de beurt in een derde artikel; intussen kom ik nu terug op wat ik daarstraks aankondigde als het ‘eigenlijke uitgangspunt’ van een gezichtspunt waarvan ik opnieuw uitdrukkelijk herhaal dat het een ideologie is; dat uitgangspunt is, zo simplistisch mogelijk geformuleerd: dat wat goed is voor de wetenschap, is goed voor de mens.

Een dergelijke stelling is, als ieder moreel oordeel, onbewijsbaar. Geen enkele wetenschap is van enig nut om te bewijzen dat iets goed of verkeerd is. Ik geloof niet in enige transcendentie en ben integendeel overtuigd dat dergelijke geloven alleen maar aanleiding geven tot bloedvergieten. Ik zou mijzelf met graagte amoreel noemen, als ik daartoe in staat was, en dat ik dat niet ben komt omdat ik, om geen ander aanwijsbaar motief dan persoonlijke tevredenheid graag de afspraak maak om een juiste redenering ‘beter’ te noemen dan een foutieve redenering, een machine die functioneert ‘beter’ dan een machine die niet functioneert, een theorie die van empirische waarnemingen rekenschap geeft ‘beter’ dan een theorie die daarmee in tegenspraak is.

Van die afspraak is verder te zeggen dat hij resultaten oplevert: de wetenschap, wat van geen enkele andere afspraak, en met name van die omtrent transcendenties, gezegd kan worden. Maar alweer, om dat ‘beter’ te vinden is arbitrair; het is een ethiek.

Die ethiek werd onlangs door Prof. Jacques Monod als volgt geformuleerd (in Raison Présente No. 5): ‘Het is duidelijk dat het deze ethiek is, die ik kennis-ethiek noem, waarop de objectieve kennis gebaseerd is. En waarvan in laatste instantie het essentiële criterium, of de essentiële waarde, niet de mens is, maar de objectieve kennis op zichzelf, en om zichzelf... Ik geloof... dat dit op een tamelijk redelijke en krachtige manier ontwikkeld en gesystematiseerd zou kunnen worden. Ik geloof dat een samenleving, bijvoorbeeld, die dit systeem zou aanvaarden, en die zichzelf zou beoordelen naar haar vermogen om kennis te onderhouden, uit te breiden en te verdiepen, noodzakelijk een samenleving zou zijn die overeenkomt met wat wij wensen.

Ik denk dat dit in de plaats zou kunnen komen voor de impliciete moraal die in alle hoog ontwikkelde samenlevingen aan het ontstaan is, in de V.S. ongetwijfeld, in West Europa, en binnenkort in de Sowjet Unie, d.w.z. de simpele moraal van het individuele comfort. Men noemt dat: geluk. Maar waar het in werkelijkheid om gaat is comfort. En dat is een moraal die regelrecht leidt tot de ontreddering van de rijke samenlevingen, zoals in de V.S., in Zweden, e.d. De moraal van het individuele geluk, van het individuele comfort, van het individuele succes, kan alleen maar leiden tot een catastrophe’.

Dit laatste verwijst opnieuw naar het begrip alienatie, en het is zoals gezegd daarop dat ik bij een volgende gelegenheid wil terugkomen.