Hollands Maandblad. Jaargang 9 (236-245)

[p. 3]

[244]

Het morele alibi van radicaal links
H. Drion

Wat te verwachten was is gebeurd: het burgerdom in Berlijn heeft tegen de demonstraties van links-radicale jongeren gereageerd met een massale betoging, waaraan volgens de berichten een 120 000 man heeft deelgenomen. Uiteraard waren er tegenbetogers. Uiteraard vielen er wat gewonden, en het lijkt waarschijnlijk dat de meesten daarvan aan de kant van de linkse betogers moeten worden gezocht. De politie heeft nu eenmaal haar traditionele antipathieën. Heel ernstig was het alles nog niet. Er is nog geen vervanger van Hitler om de mogelijkheden uit te buiten. Of liever: de Hitler zal er wel zijn - want ieder land heeft altijd wel Hitlers, Mussolini's, McCarthy's of Musserts - maar de gelegenheid lijkt er niet voldoende rijp voor, zoals ze dat in het Duitsland van 1930 wèl was.

Intussen is het dan toch al zo ver gekomen dat ruim honderdduizend burgers uit hun tent zijn gelokt tot het houden van een tegendemonstratie. Ongetwijfeld, die burgers zijn niet spontaan uitgelopen om te gaan betogen. Daar was een oproep van verontruste ‘gezagsdragers’ voor nodig. Maar toen kwamen zij dan ook. En als het tot een werkelijk gevecht met de linkse ‘onruststokers’ was gekomen, zou er van deze laatsten niet veel over zijn gebleven. Goddank is dat niet, of nog maar in zeer beperkte mate, gebeurd. Maar we hebben al wèl de dreigementen tegen Dutschke, dat hij gelyncht zal worden. Het roept allemaal benauwende herinneringen op, al zijn er gelukkig nog voldoende verschillen met de situatie van 1933 om niet dadelijk te hoeven vrezen voor een herhaling van toen. Essentiële verschillen tussen het Duitsland van toen en de Duitslanden van nu. Essentiële verschillen in de wereldverhoudingen en in de economische situatie.

Dutschke schijnt bij zijn bezoek aan Nederland gezegd te hebben dat hij geen mensen wil vernietigen, maar instellingen. Dat klinkt zachtmoedig voor een zo fanatieke en agressieve strijder. Maar ik ben geneigd het grotendeels te geloven. Als het op doden aankomt, pleegt dit anarchistisch getinte radicalisme (al besef ik dat ik met de kwalificatie ‘anarchistisch’ dwars door sommige dogma's van deze radicalen heenloop) onschuldig te zijn vergeleken bij de ‘killing power’ van het eenmaal in beweging gebrachte burgerdom. Dit niet omdat die linkse radicalen allemaal goede mensen, en hun burgerlijke tegenstanders allemaal slechte mensen zouden zijn; maar omdat de eersten ageren vanuit de vitaliteit van hun verontwaardiging, de laatsten uit angst. En er is niets wreder en onbarmhartiger dan de conservatieve burgermassa, wanneer die eenmaal in paniek is gebracht. Als we even afzien van de welbewust door een dictator georganiseerde terreur, maakt een witte of zwarte terreur over het algemeen meer slachtoffers dan een rode.

Niets wreder en onbarmhartiger dan een angstige massa van burgers. Iedereen weet het: een bang beest dat zich in een hoek voelt gedreven kan gevaarlijker zijn dan een veel sterker dier dat zich zeker voelt. Dat geldt natuurlijk ook voor de mens. En in groepsverband neemt die gevaarlijkheid oneindig veel sterker dan evenredig toe. Want in groepsverband verdwijnt de rem van het individuele verantwoordelijkheidsgevoel.

Er is de laatste tijd, ook door intellectuelen, nog al eens met een zeker enthousiasme gesproken over ‘nieuwe wijzen van meningsuiting’, en men doelde dan op de demonstratieve betoging. Wie dat deden, dachten over het algemeen aan betogingen ten gunste van opvattingen waarmee zij sympathiseerden. Dit laatste daargelaten, heb ik me altijd afgevraagd wat er zo gelukkig is aan deze wijze van je mening te uiten. Soms bestaat er geen andere mogelijkheid, is het een noodmiddel waartoe men gedwongen wordt; maar dat is geen reden om het in het algemeen te propageren als een gelukkige vorm van het overbrengen van politieke gevoelens. Behalve dat de individuele opvatting en de individuele verantwoordelijkheid in de betoging verloren gaat - en dat bezwaar is voor mij al belangrijk genoeg - komt daarbij, dat de betoging bijna altijd politiek steriel is. Ze geeft een roes van politieke macht, maar zonder dat er in werkelijkheid invloed op het politieke gebeuren wordt uitgeoefend, althans niet de invloed die werd beoogd. Ze dreigt aldus- ik heb het al eens eerder gezegd - de moderne opium van het volk te worden. Of modern? Vanouds is de betoging het machteloze gebaar van de machtelozen.

[p. 4]

Alles heeft er toe meegewerkt dat in deze eeuw - anders dan in de 19e - de angst een centrale plaats is gaan innemen in het leven van de westerse mens. Er is alle reden om aan te nemen dat, vergeleken bij wat de westerse samenleving de komende vijftig jaar zal krijgen te verwerken aan ontwrichting van bestaande waarden, tradities en andere ‘vastigheden’, de tijd van nu over 50 jaar een periode van betrekkelijke stabiliteit zal lijken, zoals voor de mens van 1968 de 19e eeuw zich voordoet als een tijdperk van zelfverzekerd evenwicht. Ik denk hierbij nog niet in de eerste plaats aan de wetenschappelijke mogelijkheid van een massale vernietiging door een atoomoorlog, maar eerder aan de mogelijkheid, waarop het uitzicht al is geopend, dat de mens bewust in zal kunnen grijpen in zijn eigen identiteit. En dat niet alleen in de identiteit van de individuele mens, maar misschien ook in die van het genus mens.

Terwijl de volwassen generaties van nu ook in het westen tenslotte nog altijd opereren vanuit een basis van traditionele waarden, met alle gevoel van veiligheid daarvan, ook al worden die waarden meer en meer ter discussie gesteld, zullen de komende generaties het zonder die steun moeten leren te doen. De westerse mens heeft deze weg gekozen en het is lafheid om dat te betreuren. Bovendien heeft het geen zin. Maar dwaasheid zou het zijn, de risico's te negeren. Naar gelang die weg hoger klimt, worden de afgronden dieper, en de aantrekkingskracht van die afgronden sterker voor wie aan hoogtevrees lijden. Dat betekent dat zonder een maximum aan koelbloedigheid en behoedzaamheid bij de geestelijke leiders van het westen, dat andere en grotere deel van de wereld, dat nu zo sterk in gisting is, over een halve eeuw wel eens het meest stabiele of het minst labiele deel zou kunnen zijn geworden. Maar we hoeven niet vijftig jaar vooruit te kijken - trouwens zonder meer een vrij irreëel streven - om te begrijpen aan welke spanningen tussen conservatisme en verandering het westen gedurende de komende decaden zal zijn blootgesteld; en om de gevaren daarvan te beseffen.

Het zou onjuist zijn te beweren dat de linkse radicalen, waar ik het in dit stuk over heb, zelf geen gevaren zien in hun actie. Maar in zekere zin trekken de gevaren van een catastrofe hen juist aan, ook, en misschien vooral, voorzover die catastrofe een mislukking van hun streven impliceert. Want de linkse radicaal heeft een onbewuste voorkeur voor de mislukking en een wantrouwen tegen het succes. Dat wantrouwen was het tenslotte ook - al waren er zeker ook andere, waaronder rationele, factoren - dat hem bij het snelle succes van Israel in de zesdaagse oorlog deed wankelen in zijn traditionele gevoelens.

Verantwoordelijkheid voor de mogelijkheid van zo een catastrofe voelen zij niet, omdat zij weten dat zij tot de eerste slachtoffers zullen behoren van de krachten die zij hebben helpen ontketenen. Dat is de voldoening van hun zelf gekozen tragiek. Dat is hun morele alibi.