Hollands Maandblad. Jaargang 9 (236-245)

[p. 22]

Nog wat biologie
D. Hillenius

Over een paar jaar zou ik de volgende inleiding kunnen weglaten, dan zullen alle geinteresseerde leken er van afweten, zo goed als ze iets van Freud afweten of van Mendel. Maar nu dan even voor degenen die nog niet The naked Ape gelezen hebben (Desmond Morris: A zoologist's study of the human animal.)

Morris gaat uit van een aantal door vrijwel alle vaklieden geaccepteerde stellingen over de afstamming van de mens. Het verbluffende en provocerende is dat hij uit deze bekende hypothesen en feiten voortredenerend komt tot - wat mij betreft - een betere verklaring voor de menselijke conditie dan ik ooit eerder gezien heb.

Velen nemen aan dat de voorlopers van de mens 15 miljoen jaar geleden uit de inkrimpende regenwouden de savannen introkken, waarmee ze zich definitief van de andere mensapen afscheidden. Na een moeitevol bestaan ontwikkelden zich uit de steppebewoners ongeveer tweeënhalf miljoen jaar geleden de jagende voormens Australopithecus.

Dat betekent dat de voorouders van de mens tientallen miljoenen jaren lang voornamelijk vegetariërs waren, zoals nu nog de gorilla's, en dat ze pas 2½ miljoen jaar geleden vleeseters werden. Morris wijst er op dat die overgang een dramatische ingreep tengevolge moet hebben gehad in het geheel der instincten, in het patroon van de erfelijk aangelegde gedragingen.

De min of meer vegetarische apen leven in grotere of kleinere families bijeen. Zij blijven op een bepaalde plaats tot het moeite gaat kosten om aan voedsel te komen. Gorilla's en chimpansees b.v. trekken elke dag een eindje verder, slaan 's avonds een nest op dat ze maar één keer gebruiken. Omdat er voedsel genoeg is, zijn ze er niet zuinig mee en is er weinig reden voor concurrentienijd. Het samenleven der gorilla's kan worden gekarakteriseerd - zoals Schaller deed in zijn mooie studie over deze dieren - als zachtmoedig. Deze apen produceren veel mest, die niet opvallend onaangenaam ruikt. Ze zijn niet zindelijk, laten zo maar de afval vallen, zelfs in hun nest.

Roofdieren daarentegen moeten veel meer moeite doen om aan voldoende voedsel te komen. Ze moeten soms grote afstanden afleggen eer ze een prooi kunnen doden. Ofschoon er sociaal levende roofdieren zijn, is er bij al deze dieren toch een veel gespannener neiging tot voedselnijd, concurrentie, territoriumdrift. Roofdieren produceren naar verhouding veel minder mest, maar die geurt zeer onaangenaam (kattenbak). Veel roofdieren zijn op de een of andere manier zindelijk. Ze bevuilen niet het eigen nest, laten dat zelfs de jongen niet doen (uitwerpselen van de jongen worden opgegeten), vaak wordt de mest op een vaste plaats, op enige afstand van het nest begraven. In tegenstelling tot het langzaam trekkende leven van de planteneters zijn de meeste roofdieren gebonden aan een vaste basis, waarop ze terugkeren van hun rooftochten. Het eerste gevolg van het jagersbestaan is het tegenovergestelde van de emancipatie; de demancipatie. Omdat de mens alleen dank zij een goed gebruik van zijn grote hersenen de concurrentie aankon met de grote roofdieren, wat inhoudt dat de jongen een lange leerperiode moesten doormaken, was het onmogelijk voor het wijfje om met een jong mee op jacht te gaan.

Pas van die tijd stamt de traditie - die waarschijnlijk zo lang geduurd heeft dat er door selectie instinctmatige trekjes aan zijn toegevoegd - dat de man er op uit gaat om voedsel te veroveren en dat de vrouw thuis moet blijven om op de kinderen te passen. De betrekkelijk korte agrarische periode (hooguit 10.000 jaar) waarin vaak juist de vrouw het werk moest doen, heeft blijkbaar zo weinig aan dat patroon kunnen afdoen dat de dames van de emancipatie alleen maar tandenknersend de mislukking van hun streven kunnen constateren.

Belangrijker gevolg van deze jagersontwikkeling is volgens Morris de noodzaak tot monogamie. Als het mannetje na een moeizame tocht thuiskwam, was het voor het voortbestaan van de soort wel noodzakelijk dat het aan huis gebonden wijfje plus jong hun deel van voedsel zouden krijgen. Een mannetje met polygame neigingen zou teveel kinderen krijgen, te veel gezinnen moeten onderhouden om ook maar één kind tot gezonde volwassenheid te brengen. Survival of the fittest betekende in dit geval het overleven van de monogamen.

Ruim twee miljoen jaar is de mens een

[p. 23]

jager geweest, dat is wel lang, maar voor de uitbalancering van een instinctenpatroon nogal kort, vooral als men in aanmerking neemt dat de voorgaande tientallen miljoenen jaren een vrijwel tegengesteld patroon tot ontwikkeling hadden gebracht. Bovendien zijn we ± 10.000 jaar geleden begonnen met akkerbouw en veeteelt en daarmee hield prompt de selectie-eis van monogamie op.

Morris haalt bij zijn natuurhistorische beschrijving van de mens het Kinsey-rapport aan en de percentages van echtbreuken, homofilie, sodomie, pederasme, vormen een overtuigend argument dat de menselijke instincten niet meer beheerst worden door één conformerende selectie, en dat wel allerminst de daarvoor in de plaats getreden geboden en taboes in staat zijn om ons in een recht spoor, welk dan ook, te houden.

Allerlei wat oudere kereltjes die het niet meer aankunnen, klagen er regelmatig over dat deze tijd zo van sex bezeten zou zijn. Morris maakt duidelijk dat de mens waarschijnlijk al vanaf het begin van zijn jagersbestaan meer behoefte aan sexleven had dan de andere apen en misschien wel dan enig ander dier.

Het volgt ook wel uit het monogame jachtapenverhaal: als er geen bijzondere aantrekkingskracht voor het mannetje zou bestaan om naar huis te gaan, waarom zou hij het dan doen? M.a.w. er bestond een sterke selectieneiging ten bate van een constante binding tussen man en vrouw: SEX!

Er staat veel meer in dit aardige boek. Maar dit is voorlopig voldoende voor de volgende notities.

1. Dat zelfs vooruitstrevende jongeren als de groep Hoepla het wel normaal vinden om een vrouw naakt voor de televisie te vertonen, maar niet op het idee komen om dat met een man te doen: het mechaniek dat door een instinct gesteund moest worden was dat de man aangetrokken werd. De vrouw zat te wachten tot de man thuis kwam. Haar enige zinnige teeltkeus was of de man genoeg voedsel thuisbracht.

In het blad van de sexuele club werd eens gevraagd of de lezeressen wilden laten weten of zij óók zo werden aangetrokken door plaatjes van naakte of halfgeklede mannen, zoals mannen dat zijn door pin-up girls. Er kwam nooit antwoord op.

2. Tweeënhalf miljoen jaar zat het wijfje thuis met de kinderen en trok het mannetje er op uit om voedsel te veroveren. Toen kwam de landbouw. Het is niet duidelijk hoe dat begonnen is. Maar als ik denk aan de situatie in vele niet-westerse landen: de vrouw hard werkend op het land, de man luierend en een enkele keer - want veel is er niet meer over - op jacht trekkend, lijkt het me niet onmogelijk dat landbouw een vrouwelijke uitvinding is, waarschijnlijk ontstaan tijdens dat lange, gedwongen thuiszitten. Best mogelijk trouwens dat bij vrouwen nooit helemaal de verbinding is losgelaten met het vegetarische verleden. Dat zou kloppen met de algemeen verspreide gedachte dat vrouwen niet zo bloeddorstig zijn. Vrouwelijke slagers komen in de krant, slachteressen zijn er bij mijn weten niet. In detective-stories vindt men het normaal - ik weet niet of dat ondersteund wordt door de statistiek, maar in ieder geval zegt het iets over de algemene gedachte over dit onderwerp - dat vrouwen moorden plegen door vergiftiging, maar nooit door b.v. messteken of hamerslagen.

De vanzelfsprekendheid waarmee - dwars tegen de emancipatie in - mannen naar het front gestuurd worden en vrouwen hoogstens dienen als geüniformeerde secretaressen, bominpaksters etc. De vanzelfsprekendheid waarmee men aanneemt - ik weet niet of dat in de praktijk nog het geval is - dat vrouwen tegen de oorlog zijn, dat oorlog een mannenzaak is, zoals men aannam dat er vrede op aarde zou komen als de vrouwen kiesrecht zouden krijgen.

Men zou zich dit verhaal kunnen voorstellen:

De mannen jaagden op wild. Als ze het ene jaar te veel doodden was er het volgend jaar te weinig. Gevolg hongersnood, sterfte van een aantal jagers, daardoor weer kans op toename wild. Het bekende, schommelende, nu verdwenen, natuurlijke evenwicht. Omdat de behoefte aan doodslaan, aan de opwinding van de jacht en alles wat daar bij te pas komt, alleen maar zinvol was in een mannetje en bepaald zelfs schadelijk bij een wijfje (gezien van evolutionistisch standpunt kon alleen een jachtlustig mannetje een goed nageslacht grootbrengen, terwijl een jachtlustig wijfje haar jong zou verliezen) zou er een strenge selectiedwang zijn ten bate van een koppeling van die jachtinstincten aan het mannelijk geslacht. Toen letterlijk achter de rug van de mannen de landbouw werd ontwikkeld door de vrouwen, verdween de rem op het doden van te veel wild. Misschien vroegen de vrouwen zelfs wel eens om ‘schadelijk’ wild te doden. In sommige oude landbouwstreken verdween zo al vroeg elk wild. De mannen verloren daarbij hun functie. Van hun rol bij de voortplanting wist men waarschijnlijk nog niets af. Het is mogelijk dat toen voor korte tijd een matriarchaat tot ontwikkeling kwam zoals Graves zo graag wil.

[p. 24]

Op allerlei manieren hebben de mannen geprobeerd om hun hegemonie terug te winnen. Een daarvan, de mannelijke, rationele wetenschap, in strijd met de vrouwelijke magie, beschreef ik al eerder.

Een andere manier is misschien de veeteelt. Er zijn verschillende opvattingen volgens welke veeteelt begonnen is als het houden van offerdieren. De bloedige offerpraktijken van zoveel landbouwvolken, die dan inmiddels allemaal patriarchaal zijn, zouden de betekenis kunnen hebben van een compromis, waarmee de bloeddorstige mannetjes konden worden overgehaald tot het vrouwelijke landwerk. (In tegenstelling tot de opvatting dat het offeren de betekenis zou hebben van het delgen van schuld jegens de gedorste aren b.v.).

Ik denk dat de verhalen van de bloeddorstige maenaden (en alles wat Graves schrijft over de bitches, mares, sows etc.) gezien moet worden als lasterlijke propaganda van de manskant in de strijd die de mannen moesten voeren om de hegemonie terug te winnen. De bloeddorstigheid die ze de vrouwen toeschreven kon alleen maar uit een mannelijk brein voortkomen. Over het algemeen zie ik de tegenstelling tussen patristisch en matristisch zoals die gegeven is door Rattray Taylor; als tussen aan de ene kant agressief, klasse- en rangbewustzijn, gevoel voor hiërarchie, bloeddorstig, wettisch, consequent, en aan de andere kant alles wat we nog steeds vrouwelijk noemen, gevoelig, inconsequent, anarchistisch, verzoenend.

Een derde manier is de ontwikkeling van de mannelijke krijgshaftigheid. De mannetjes die hun opgekropte jachtlust en bloeddorstigheid niet zinvol meer konden gebruiken bij de jacht op noodzakelijk voedsel, gingen elkaar te lijf om de meest onzinnige redenen. En hoezeer deze krijgshaftigheid gebonden was aan het oude jachtinstinct blijkt uit het feit dat jachtrechten altijd toevielen aan de overwinnaars, aan de adel (= uit den vreemde gekomen overweldigers, die als maar bezig zijn te bewijzen hoeveel generaties ze al aanwezig zijn; altijd korter dan degenen over wie ze heersen.) Denk ook aan de blanke natuurbeschermers in Afrika, die tegen betaling het overtollig wild mogen afschieten en de toon waarop ze over de zwarte stropers spreken.

Het priesterdom, zo mannelijk altijd, en zo zeer gekoppeld nog steeds aan offers brengen, als het even kan bloedig.

Ons hele idee van vooruitgang, en daarvoor offers brengen, is typisch bedacht door functieloze kemphanen. Brenan schrijft daarover in The Face of Spain: ‘Our mania for raising the “standard of life” - by which we do not mean eating better food, or having well-laidout cities, or places to sit and talk in, or the freedom to eat and drink when we want to - is making us the prisoners of our conventions’.