Hollands Maandblad. Jaargang 9 (236-245)

[p. 7]

Was 1967 voorspoedig?
J. Pen

Veel mensen geloven, dat 1967 voor onze economie een slecht jaar is geweest. De lang gevreesde terugslag is eindelijk gekomen; het is nog niet zo erg als in de jaren dertig, maar hier en daar brengt de omvang van de werkloosheid de depressie in herinnering. Voor de ondernemers breken sombere tijden aan; de winsten zijn te ver samengeperst en de rendabiliteit is in het gedrang geraakt. Faillissementen en fusies zijn daarvan de tekenen. Niet alleen Nederland heeft het moeilijk; de Westduitse economie bevindt zich eveneens in de versukkeling, en het aanhoudende slechte nieuws uit Engeland werd bekroond met de devaluatie van het pond. In de V.S. legt de oorlog in Vietnam een zware druk op de economie des lands.

Dit pessimisme is, zeker wat Nederland betreft, niet te rijmen met de feiten. Wij beschikken vandaag, op de tweede januari 1968, over enkele voorlopige cijfers, en die zijn overwegend bijzonder gunstig. De belangrijkste indicatie voor het reilen en zeilen van de welvaart is het groeicijfer van de produktie. Nu, de expansie heeft zich in het afgelopen jaar voortgezet. Weliswaar zag het er in juli even naar uit of de produktie zou stagneren (en toen zijn er dan ook een aantal melancholieke voorspellingen gedaan), maar de curve is weer uitgedeukt en de groei zette door. Het tempo, dat gedurende de laatste tien jaar toch al hoog was, nam zelfs nog wat toe. Het groeipercentage van de produktie zal voor 1967 waarschijnlijk op vijf uitkomen, en dat is hoger dan het voorspoedige naoorlogse gemiddelde (circa vier procent).

Van deze stijgende produktie profiteren de mensen door toenemende bestedingen. De ondernemers hebben, in weerwil van de sombere berichten, hun investeringen behoorlijk op peil gehouden. De consumptie nam, zoals gebruikelijk, verder toe. Het reële loon steeg; de geldlonen zijn gemiddeld met 8% verhoogd (dat is minder dan in de afgelopen jaren, toen het telkens 10% was) en de prijzen met ruim 3% (ook dat is gelukkig wat minder dan in '65 en '66), zodat de reële loonsverhoging een kleine vijf procent heeft bedragen. Dat is lang niet mis. Ook de aandeelhouders zijn niet slecht gevaren; de beurskoersen zijn trouwens in 1967 met een derde gestegen. Een belangrijk stuk van de voordelen die uit de produktiestijging voortvloeien zijn echter ten goede gekomen aan de volkshuishouding als geheel, namelijk via een sterke groei van de export die het betalingsbalanstekort heeft doen verdwijnen. De stijging van de export beliep 7 à 8 procent en overtreft die van de produktie. De uitvoer heeft in feite als de stuwende kracht van de groei gewerkt, en dat weerspreekt de zorgelijkheid dergenen die meenden dat Nederlands concurrentiepositie door de loonexplosies is verlamd. Er blijft hier weliswaar een latente dreiging schuilen - dat geldt altijd in een zo open land - maar het gevaar werd in 1967 niet actueel.

Naast al die gunstige ontwikkelingen is er een van meer dubieus karakter. Dat is de stijging van de arbeidsproduktiviteit, die ongewoon hoog was: 6%. Op zichzelf is de toeneming van de produktie per man de basis van de economische vooruitgang. Wie zin heeft in enig puzzelen kan voor zichzelf bewijzen dat het reële inkomen per hoofd - de meest doorslaggevende welvaartsindex - onder zekere constante omstandigheden evenredig is met de arbeidsproduktiviteit. De crux zit echter bij die constante omstandigheden; deze omvatten een vaste verhouding tussen de totale consumerende bevolking en de werkende beroepsbevolking. Met andere woorden: een stijgende arbeidsproduktiviteit wordt een dubbelzinnige zegen zodra zij leidt tot werkloosheid, en dat heeft zich in Nederland in 1967 enigszins voorgedaan. Men kan het ook zo zeggen, dat de produktie (toegenomen met 5%) is achtergebleven bij de arbeidsproduktiviteit (toegenomen met 6%). Dat geeft een teruggang van de werkgelegenheid in de bedrijven met 1%. En daarmee zitten we in het probleem dat door de meeste Nederlanders waarschijnlijk als het meest ernstige van 1967 wordt ervaren.

[p. 8]

Deze teruggang van de werkgelegenheid in de bedrijven met 1% is ten dele opgevangen door de vermindering der onvervulde vacatures; dat is de ontspanning van een aantal sektoren van de arbeidsmarkt. (Deze correspondeert met een daling van de orderpositie van het bedrijfsleven, die 10% lager is dan begin 1966). Ten dele is er nieuwe werkgelegenheid ontstaan bij de overheid (het onderwijs b.v.). Globaal gezien zouden deze plussen en minnen elkaar ongeveer kunnen compenseren. Maar dan blijft de aanwas van de beroepsbevolking over; voor een dienovereenkomstig percentage (zeg 1,3%) is dus geen nieuw emplooi geschapen. Het resultaat van deze tegengestelde bewegingen is een werkloosheidscijfer, eind 1967, van bijna 100.000.

Is dat te hoog? Het antwoord luidt nee, als men alleen op het totaal let. Bij een homogene arbeidsmarkt, een perfekte mobiliteit van alle werknemers, en een snel veranderende en groeiende vraag zou een werkloosheidscijfer van 100.000 niet excessief zijn. Het zou dan immers betekenen dat een arbeider gemiddeld één à twee weken per jaar met behoud van zijn inkomen op zoek was naar een andere (en liefst betere) betrekking. Dat zou aan de economische ontwikkeling ten goede komen; de opschuiving zou de sterke bedrijfstakken bevoordelen en de zwakke sektoren zouden inkrimpen. De moeilijkheid zit natuurlijk bij de geringe aansluiting van vraag en aanbod, waardoor de werkloosheid geconcentreerd blijft in bepaalde streken, bedrijfstakken en leeftijdsgroepen. In die zin is een getal van 100.000 wel te hoog. Het globale cijfer verbergt enerzijds nog steeds onvervulde vacatures in het Westen; en anderzijds verbergt het de zwakke plekken. Deze zijn in de loop van het jaar opnieuw duidelijk aan het licht gekomen. Ieder kent ze: de textiel, de bouw, de gebieden in Brabant, Limburg, Drente, Groningen en Friesland.

Inderdaad komt op de arbeidsmarkt een van de fundamentele moeilijkheden van de Nederlandse economie naarvoren. Het is deze: een behoorlijke werkgelegenheid in de buitengewesten is bij de huidige struktuur alleen mogelijk bij een overspannen arbeidsmarkt in de Randstad. Of omgekeerd: een evenwichtige arbeidsmarkt in de Randstad vergt een bestedingssituatie, die in de buitengewesten het gevaar van werkloosheid oproept. Het jaar 1967 mag dan voorspoedig zijn geweest, het heeft een dilemma bevestigd waarvoor de economische politiek telkens komt te staan. De regering, die inflatie wil vermijden en een evenwichtige betalingsbalans nastreeft, roept licht een onbevredigende situatie op voor een aantal gebieden buiten de Randstad.

Dit dilemma herinnert enigszins aan de zogenaamde Engelse ziekte: volledige werkgelegenheid en een hoog groeitempo gaan niet samen met een evenwichtige betalingsbalans. Het jarenlange gemodder van de Britse economie is aan de onverenigbaarheid van deze doelstellingen toe te schrijven; de diepliggende oorzaak is het hoge Engelse kostenpeil, op zijn beurt veroorzaakt door de grote stijgingen van de geldinkomens bij een te lage stijging van de produktiviteit. De Engelsen hebben getracht uit deze impasse te breken door te devalueren. Nederland lijdt, volgens sommige waarnemers, aan dezelfde kwaal. Deze diagnose is echter te zwartgallig, want uit de bovenstaande cijfers blijkt dat groei zonder inflatie bij een behoorlijke betalingsbalans in Nederland heel wel gerealiseerd kan worden. Althans voor het land als geheel: niet voor de achtergebleven gebieden. Die hebben inderdaad te kampen met iets dat op de Engelse ziekte lijkt. En dan is te bedenken dat de achterblijvende gebieden niet de Engelse therapie, namelijk devaluatie, kunnen toepassen.

Het euvel van de onevenwichtige struktuur wreekt zich vooral in de woningbouw. Daar doet zich de absurde toestand voor, dat de produktiecapaciteit deels onbenut blijft, de arbeiders voor een veel te hoog percentage werkloos zijn (hier en daar tien procent en meer!) terwijl er nog steeds woningnood heerst. Op het eerste gezicht kan deze onaanvaardbare combinatie makkelijk worden verholpen: als de overheid meer geld beschikbaar stelt voor woningwetbouw, krotopruiming en de daarmee samenhangende gemeentelijke werken, kan op de plaatsen waar het nodig is, dus met de regionale spreiding die door de bouwcapaciteit wordt gevraagd, meer gebouwd worden. Deze oplossing lijkt des te meer voor de hand te liggen omdat de werkloze bouwvakkers nu toch ook een inkomen krijgen dat op een of andere manier ten laste van de gemeenschap komt. De additionele kosten van de extrawoningen zijn dus geringer dan die van de normale woningbouw.

Jawel, maar de regering acht deze additionele kosten blijkbaar toch nog te hoog. Er worden thans zo'n 130.000 woningen gebouwd en daar is de regering nogal tevreden mee. Het cijfer zou, gegeven de capaciteit, best tot 150.000 kunnen worden opgevoerd, maar de financiën daarvoor komen niet los.

[p. 9]

‘Het geld is er niet’, heet het.

Nu betekent die laatste uitdrukking alleen, dat de regering prioriteit geeft aan andere doelstellingen dan het bouwen van die woningen. Deze doelstellingen liggen op het terrein der financiële evenwichten. Grootscheepse uitbreiding van het bouwprogramma zou het begrotingstekort voor 1968, geraamd op 2,7 miljard gulden, met enkele honderden miljoenen vergroten. Dat overschrijdt de normen voor de uitgaven die de regering hanteert (en die toch al overschreden zijn). Het huidige tekort stimuleert de binnenlandse vraag (hetgeen de voortgezette groei van de produktie heeft bevorderd), maar een teveel zou een nieuwe overbesteding oproepen. Het betalingsbalansevenwicht zou daardoor verstoord worden. Hier ziet men dus een symptoom van een (beperkte) Engelse ziekte: wij kunnen in het binnenland niet vrijelijk doen wat gedaan moet worden omdat de externe situatie daarvoor, naar de mening van de regering, onvoldoende ruimte laat. Daarbij zij aangetekend, dat over die ruimte verschillend kan worden gedacht; als iemand zijn prioriteiten anders rangschikt dan de regering, en bereid is deviezen op te offeren en enige inflatie te aanvaarden, kunnen zonder twijfel meer woningen worden gebouwd. Persoonlijk zou ik daar voor zijn, al moet ik toegeven dat een dergelijk standpunt niet eindeloos kan worden gehandhaafd. Wij hebben thans voldoende deviezen achter de hand om enige jaren een overschot van nationale bestedingen boven de nationale middelen mee te dekken, maar als de struktuur niet verandert komt er zeker een moment waarop een dergelijk beleid moet worden opgegeven. Deviezen kunnen maar één keer worden opgemaakt. Eerlang moeten, hoe men verder ook over de prioriteiten denkt, middelen en bestedingen weer kloppen en additionele woningen kunnen dan alleen uit het lopende inkomen (inclusief de lopende besparingen) worden gefinancierd. Als het marktmechanisme in de achtergebleven regionen geen benutting van de bouwcapaciteit oplevert kunnen de openbare financiën daarin voorzien, en dat betekent dan belastingverhoging. Dat vinden velen geen aantrekkelijk vooruitzicht. De combinatie van volledige werkgelegenheid in de bouw en bestedingsevenwicht kan alleen zonder ingrijpende fiscale maatregelen worden bereikt als de struktuur van Nederland verbetert, dus als de economische activiteit evenwichtiger over het land wordt gespreid.

Er blijft dus nog wel wat te wensen over voor 1968. De struktuurverbetering kan niet met één slag tot stand worden gebracht. De instrumenten zijn schaars, de provincies kunnen niet devalueren. Maar de schaarse instrumenten die er zijn - differentiële prikkels voor de industrievestiging, verbetering van het woonklimaat, overplaatsing van ambtelijke diensten - zouden eigenlijk met kracht en met fantasie moeten worden gehanteerd.

Wie de Nederlandse economie een voorspoedig 1968 toewenst moet niet alleen hopen op voortgezette groei, maar vooral ook op een betere spreiding van die groei.