Hollands Maandblad. Jaargang 9 (236-245)

[p. 18]

Een tweedehands reis
A. van Andersch

Op het achterdek stond een gazen loopkooi, stevig vastgesjord aan railing en mast; in die kooi leefde het grootste deel van de tijd een Javaan. Verder was er niets in de kooi, zelfs niet van die klimrekken, roltrapjes of vijvertjes die men in de kooien van moderne dierentuinen ziet. Hoe en waar deze ene Javaan daar was gekomen en waarom nu juist in een kooi, ik kan het mij met geen mogelijkheid meer herinneren. Nu is er zoveel van deze episode dat ik mij niet meer kan herinneren, het is al bijna vijf en twintig jaar geleden. Dat is bijna een halve mensenleeftijd, zeker voor een Javaan. Zoëven zei ik dat de kooi stevig was vastgesjord, maar misschien heb ik die touwen ook alleen maar in mijn verbeelding bevestigd. Vast staat wel dat wij op een troepenschip onderweg zijn geweest naar onze toenmalige koloniën, om daar in de strijd te worden geworpen tegen de inheemsen, die tegen ons in opstand waren gekomen. Onze regering had ons medegedeeld dat het een langdurige, bloedige maar rechtvaardige strijd zou worden.

Was de Javaan in zijn kooi al in Amsterdam op het schip geladen? Niets van gezien, in ieder geval was hij toen nog niet op het dek. Hij kan natuurlijk wel al in het ruim hebben gestaan; we hadden het inladen van ons troepenschip niet meegemaakt. Vermoedelijk om veiligheidsredenen waren wij in het holst van de nacht ingescheept om daarna met bekwame spoed van wal te steken

Van Amsterdam in die nacht herinner ik mij voornamelijk het getrappel en gegalm van duizenden voeten over de ijzeren trappen van het schip en het eigenaardige gevoel onder mijn eigen voeten, van er geen grond meer onder te hebben. Wij zouden meer dan een maand onderweg zijn, zonder van het schip af te mogen, dit in verband met het feit dat de hele rest van de wereld onze vijand was. Wij waren dus gevangen op het schip, zoals misschien toen al de Javaan in zijn kooi was gevangen. Uit het Centraal station kronkelde een snoertje licht weg, een heel vroege trein landinwaarts. Het was een al bijna vergeten, nooit helemaal goed wakker geworden land, nu in een diepe vochtige slaap gedompeld. Over het water van het IJ hing een lichte, maar doordringende nevel en onze jassen, haren en wenkbrauwen waren nat alsof het echt had geregend. Als de Javaan toen al op het dek had gestaan was hij zeker van koude en vocht omgekomen. De laatste looptrappen waren naar binnen gehaald en ik dacht dat wij gingen vertrekken, maar op het laatste moment gingen de poorten van het havenbedrijf nog open voor een troep geuniformeerde mannen met allerlei grote voorwerpen. Ze kwamen snel de kade op en nu zag ik dat het politiemannen met muziekinstrumenten waren, blijkbaar van hun bed gelicht om ons nog even formeel vaarwel te zeggen. Zonder tijd te verliezen stelden zij zich op in de lichtkring van de schijnwerpers uit onze eigen voormast, hieven de instrumenten en bliezen van wal. Het was wel een puur symbolisch afscheid, want zij waren de allerlaatsten op de kade en van onze kant stonden er niet meer dan twintig man aan de railing. Alle anderen waren druk bezig zich in de warme ruimen te installeren. Drie marsen bliezen zij: ‘Koning Voetbal’, ‘de Rotterdamse vlag’ en ‘Alte Kameraden’. Het was of hun geluid naar ons toe kwam vanonder dikke natte dekens. Misschien kwam dat door de doordringende nevel of ook wel door mijn eigen vermoeidheid, maar misschien werd inderdaad met opzet gedempt geblazen in verband met de veiligheidsmaatregelen rond ons vertrek. Na de drie voorgeschreven marsen pakten zij haastig hun koperen instrumenten in foudralen en in doeken en verdwenen daarna individueel of in kleine groepjes door de poorten van de kade, waar wel een bus op ze zou wachten of een vroege tram.

Ik geloof niet dat de Javaan er al in de Noordzee was of in de golf van Biscaje, ik denk dat hij pas na Gibraltar op het dek is gekomen. Wij hadden onze wollen uniformen en mutsdassen ingewisseld voor onze tropenuniformen, die door onze regering waren aangekocht uit dumpvoorraden van vreemde, allang ontbonden legers. Ons land was sterk verarmd in die tijd. Wij vormden een al wat oudere lichting en de grote maten waren blijkbaar al eerder uit de dumpvoorraden verdwenen; daardoor liepen velen van ons erbij als uit de kleren en krachten

[p. 19]

gegroeide hopmannen. Hoewel wij het zelf al verrukkelijk warm vonden in de Middellandse Zee, had de Javaan het daar nog koud. Mistroostig en wat blauw in het gezicht zat hij hele dagen lang op zijn krukje in een hoek van zijn kooi, een wat verdrietige oorlogsuitgave van die oude welvarende Javaan op de vroegere pakjes van ‘van Nelle's zware shag’, rijke en diep donkerblauwe pakjes van weleer. In het begin stonden wij officieren geregeld om zijn kooi en probeerden wat contact met hem te krijgen, maar dat lukte praktisch niet. Wij spraken nog geen Javaans; de lessen in die taal zouden pas bij de keerkring beginnen. Zo bleef het dus bij gebaren en gezichten trekken tegen de Javaan, die daarop reageerde met een matte, verlegen glimlach of een langgerekt, vragend èèèèh, maar die zich dan al gauw van ons afwendde om met zijn grote donkere ogen uit te kijken over de zee. Misschien was hij wel ziek. Graag hadden wij hem van tijd tot tijd een pisang gegeven, maar pisangs waren er nog niet als gevolg van het deviezengebrek van ons land. Trouwens, al hadden wij deviezen gehad, dan waren ze nog niet gekomen vanwege de boycot die bijna alle landen tegen ons hadden afgekondigd als straf voor onze eenzame strijd in de koloniën. In het begin hebben wij de Javaan nog wel boterhammen met kaas aangereikt of ‘kano's’, een soort gevulde koeken die veel door militairen werden en worden gegeten, maar niets van dat alles nam hij aan en dan gaat het plezier er gauw af.

Heerlijk weer was het in de Middellandse Zee en ik lag in mijn dekstoel bruin te branden, starend naar de heuvels en bergen van Afrika aan de horizon en ik dacht toen zeker daar nog wel eens te komen na afloop van de strijd die ons in de koloniën wachtte. Ach, misschien ging die wel helemaal niet door, want dit was beslist een plezierreis. Wat waren de blauwe golven mild en zomers ineens, na de ijskoude winterzeeën van onze streken. De machines stampten ons verder en verder weg en de toppen van de masten rolden zachtjes op en neer tegen de staalblauwe hemel. Het was niet voor te stellen dat dit van de rest van de wereld niet mocht en dat onze tocht daar als illegaal en zelfs misdadig werd bestempeld. Hoe dan ook, zij lieten ons nu nog met rust en het was zaak ervan in onze dekstoelen te genieten wat we konden. Voor de soldaten moest het wel moeilijker zijn om de reis naar waarde te schatten, want zij hadden geen dekstoelen en vermoedelijk ook minder gevoel voor natuurschoon. Soms hadden wij het gevoel dat daar iets broeide, maar precies wisten wij dat niet omdat onze dekken van elkaar



gescheiden waren door de gehele lengte van het achterschip. Nu en dan woeien rauwe, machteloze keelklanken naar ons over, verwensingen tegen ons officieren misschien, tegenover onze, tot dusver onbereikbare, commandant of tegen de hele wereld in het algemeen. Soms was er veel beweging op hun dek, klonterden zij samen als een zwerm bijen zonder koningin helaas, of schoten in kleine dol geworden plukjes zigzag over het dek, zoals hazen doen in het land. Het viel mij op hoe gevoelig de Javaan op dit soort ontwikkelingen reageerde. Wanneer daarginds de rauwe klanken weer de kop opstaken stond hij op van zijn krukje en begon hij op zijn sterke kromme benen rusteloos door de kooi te sjokken, daarbij nu en dan de tanden ontblotend, alsof hij in zichzelf vloekte of beet. Het was maar goed dat hij op ons dek stond en niet op dat van de soldaten, want wie weet wat ze met hem hadden uitgehaald uit louter verveling en gemelijkheid.

Afgezien van deze kleine stoornissen in de verte ging het op ons dek zeer rustig en ordelijk toe. Geen wonder, want wij waren allen officieren van justitie, tweehonderd twintig in getal. Inderdaad is dat een groot aantal voor een klein land, maar men moet wel in aanmerking nemen dat dit kleine land toch een zeer sterke juridische traditie heeft. Ongetwijfeld had ook bij de autoriteiten de wens voorgezeten om juist met het oog op het, volgens de rest van de wereld,

[p. 20]

illegale karakter van onze expeditie de legaliteit zoveel mogelijk te versterken. Hoe wij dat precies in praktijk zouden moeten brengen was nog niet helemaal duidelijk. Wel wisten wij dat bij iedere compagnie een jurist was ingedeeld, min of meer als scheidsrechter misschien. Wij waren het eerste detachement, er zouden er nog twee volgen. Wel een hele aderlating voor het thuisfront.

Tweehonderd twintig juristen vormen met elkaar een wat droog, maar in ieder geval rustig volkje en in zoverre had ik het dus slechter kunnen treffen. Alleen was het voor mij vervelend dat zovelen onder hen de expeditie zagen als een zeer storende onderbreking van hun carrière, wat zij zoveel mogelijk goed probeerden te maken door alleflei juridische studies. Ik zelf kon daar niet toe komen en ik voelde mij bij wijze van spreken iedere dag verder achterop komen voor wat betreft die toekomstige carrière. Blauwe zee, Rots van Gibraltar, vliegende vissen en zwemmende vogels, zij hadden er weinig oog voor en zaten in zwembroek of hemdsmouwen te studeren uit ‘Themis, tijdschrift voor het Recht’ of het ‘Koninklijke Juristenblad’, waarmee zij 's ochtends vroeg op het dek verschenen, wat stram en humeurig nog. Later zijn er zelfs verschillende juridische disputen aan boord opgericht en menigeen heeft daaraan, dank zij de opgedane relaties, ‘na terugkeer in Patria’ een snelle promotie overgehouden.

Al studerend, zwetsend en zonnebadend stampten wij langzaam voort in de richting van het Suezkanaal. Vlug ging het niet, want 's nachts voeren wij, als voorzorgsmaatregel tegen de controlerende strijdkrachten van de verenigde naties, met verduisterde lichten en op halve kracht. Trouwens overdag ging het ook niet zo vlug; ons troepenschip was een afdanker die we hadden overgenomen van de destijds geallieerde vloten en voor die was het al een soort surrogaatschip geweest, zoals ze bij duizenden in elkaar werden geflanst voor de grote oorlog. Het gerucht ging dat ze boven de tien knopen uit elkaar begonnen te vallen. Al dit tweedehandse aan ons en om ons heen gaf mij wel een armoedig en schuldig gevoel, maar de meeste anderen scheen het niet te deren, in tegendeel te sterken in hun overtuiging dat wij op expeditie waren gegaan voor een eenzame maar des te rechtvaardiger zaak. Ook de instructiefilms die in de avond voor ons werden gedraaid, waren door vele handen en legers gegaan en het gaf mij een diep weemoedig gevoel te zitten kijken naar die gruwelijke acties met lang geleden kapot geschoten, gesloopte of verkochte tanks en dan te denken aan al die miljoenen dode recruten voor wie deze oefeningen vergeefs waren afgedraaid. Van hoever over de graven kwam het kortgeknipte accent van deze oude, vervlogen instructeurs. Up to date alleen waren de overgenomen sexuele voorlichtingsfilms met hun geweldige zweren, opbloeiend op het witte doek als altijd rijpe frambozen.

Na al dat gruwelijks stommelden wij zwijgzaam naar boven en ik schepte een grimmig genoegen uit de verslagenheid onder mijn collegae-juristen. Eindelijk waren ze eens geconfronteerd met de zinloze realiteit en ik hoopte dat ze nu maar, als door de bliksem getroffen, zouden inzien hoe futiel al het droge, formalistische letterwerk van hun wetboeken uiteindelijk was. Ik had het altijd wel geweten en ik had groot gelijk gehad dadelijk na mijn afstuderen al dat papier te verkopen of te verbranden. Maar helaas, de volgende morgen verschenen ze weer, alsof er niets aan de hand was, met hun wetboeken en Themissen op het dek. Zij hadden niets geleerd en ik moest in eenzaamheid de tijd door mijn vingers laten glijden, iedere dag verder bij hen achterop rakend in kennis en in toekomstmogelijkheden. Er waren momenten dat ik zelfs de Javaan benijdde, die zich hele dagen lang als een tabaksplant de zon in kon laten dromen.

Maar op een dag kreeg ik volstrekt onverwachte bondgenoten in de vorm van twee vijandige torpedojagers die de rust en alle mogelijkheden voor voortgezette juridische studie kwamen verstoren. Op een vroege zonnige ochtend waren zij er ineens, twee grijze potloodstrepen aan de horizon, onverschillig nog en slapend als snoeken op een stroom. Ik kon mij niet voorstellen dat ze voor ons bestemd zouden zijn, laat staan dat zij ernstige voornemens zouden hebben, op zo'n feestelijke vakantiemorgen in de blauwe zee. Zoals gebruikelijk, was het stil op het dek. Het slaapverwekkend stampen van onze oude machines en het spoelen en spatten van de lauwe golven werd alleen overstemd door een enkele fluisterende stem en het voortdurende geritsel van papieren; de juristen onder de lezers zullen weten hoeveel er altijd naar andere en weer andere wetsartikelen wordt verwezen en hoeveel er moet worden opgeslagen en nageslagen. Ook de Javaan zat kalm in zijn kooi, met vlugge benige vingers draaide hij een shagcigaretje terwijl zijn ogen de twee potloodstrepen aan de horizon volgden. Maar plotseling waren er allerlei nieuwe geluiden op ons dek, van stalen hakken op staal en vreemde luide stemmen. Zij gingen rechtstreeks op de kooi toe, drie zwaar gewapende

[p. 21]

en gelaarsde mannen van de zeemarechaussee, onder leiding van onze scheepscommandant, die wij tot dusver nog maar één keer en dan nog in het donker, hadden gezien. Zij gingen rechtstreeks op de kooi van de Javaan toe. Met een vlugge beweging opende de commandant het hangslot aan het deurtje van de kooi, waarop ze gezamenlijk naar binnen stapten. De Javaan sprong geschrokken op, maar liet zich toch zonder enig verzet tussen hen innemen en wegvoeren. Wat mij nog het meeste trof, dat was de kwetsbaarheid van zijn platte blote voeten tussen al die andere voeten in hard, glimmend leer. Binnen een paar minuten was het allemaal gebeurd en ik geloof dat niemand er speciaal van onder de indruk was. De Javaan wás toch al gevangen en, trouwens, waren wij allen niet gevangenen op dit trage oude schip? Het waren maar trappen, of zo men wil, klassen van gevangenschap. Inderdaad hadden wij dan wel eerste klasse gezeten, maar ook dat zou op die dag niet lang meer duren. Binnen tien minuten waren de mannen weer terug en nu voor ons. De overste riep ‘Geeft acht’, wij gooiden wetboeken, gewone boeken en tijdschriften op het dek en sprongen op. De overste was inmiddels op een dekhuis geklommen, zette zijn handen in de zij en monsterde zijn troepen. Hij deed zijn best een leider te lijken, maar de totaal indruk was toch meer die van een oudere beschuitfabrikant na een stoomcursus militaire omgangsvormen. Nu had hij zijn model ook niet mee, waardoor alles een beetje verkeerd aan hem leek te zitten. Hij stond dus op het dekhuis met een opgeheven arm, zijn onduidelijke vormen levensgroot afgetekend tegen de onwaarschijnlijke vakantielucht met de twee luisterende, papierwitte meeuwen die ons al dagenlang hadden gevolgd. Ik dacht een ogenblik aan de geheven arm van het Vrijheidsbeeld, de overste was meer een varend Onvrijheidsbeeld. Ach, waar wij ook over de wereld gaan, we nemen altijd de provincie met ons mee. Nu liet hij zijn arm vallen als een guillotine, maar zo erg was het niet gemeend, de overste begon een goed bedoelde, vaderlandslievende toespraak. Ieder zal zich die precies kunnen voorstellen en daarom geef ik hier alleen de daarin vervatte zakelijke mededelingen weer. Die kwamen erop neer dat wij gesnapt waren door de zeemacht van de verenigde naties, die ons ongetwijfeld hinderlijk zou blijven volgen. Het was niet waarschijnlijk dat ze zouden schieten, maar men wist het nooit en in dat geval, zo waarlijk helpe ons God almachtig, het was doorvaren of de lucht in. Om nu alle risiko's van provokaties en andere internationale incidenten zoveel mogelijk te mijden, moesten wij aanstonds onder de dekken. Ingerukt mars, looppas. Slippend, kletterend en vonken spattend stormden wij de stalen trappen af, naar beneden, de ruimen in die zo donker waren als een slecht verlichte kolenmijn. Het was de hoogste tijd; achter ons waren de twee potloodstrepen aangegroeid tot echte oorlogsbodems, fris en vrolijk door de golven jagend. Inderdaad, ‘Zorg dat je erbij komt, jongens’. Des te schuldiger en tweedehandser dook ik achter de andere juristen onder het dek van ons oude schip.

De volgende maal hierover meer en dan ook wat over de Javaan.