Hollands Maandblad. Jaargang 9 (236-245)

Hollands kwartier
Nico Scheepmaker

In het Algemeen Handelsblad van 9 december schrijft Jan Rubinstein in zijn televisiekritiek: ‘De VARA is toch duidelijk niet de VPRO, want toen nog niet zo lang geleden cabaretstudent Herman van Veen voor de vrijzinnig protestantse omroep zijn Drie schuimtamboers zong (een succesnummer kennelijk) zat er in die tekst een onnet equivalent voor “oude heer”; toen hij het gisteren, in VARA's Mies en scène weer zong, was die tekst gekuist. Dat kan natuurlijk op eigen verzoek zijn geweest, maar 't lijkt me eerder symptomatisch voor het lieve karakter dat dit programma meer en meer krijgt’.

Welja, je slaat maar rustig op den trommele Jan, maar als mijn inlichtingen juist zijn heeft Herman van Veen het bewuste equivalent niet niet gezongen, maar een beetje binnensmonds weggewerkt, en dat niet op verzoek van Mies en Scène, maar omdat hij dat zelf beter vond. Of dat bewijst dat de VARA toch duidelijk niet de VPRO is, betwijfel ik, want de eerste keer dat Herman van Veen dat liedje zong, en dan blijkbaar wél met dat equivalent voluit gezongen, was in het VARA-programma van Nico Knapper. Overigens is het niet ‘schuimtamboers’, maar een onnet equivalent daarvan, te weten ‘schuintamboers’, of is dat al te schuin om in het Algemeen Handelsblad te worden afgedrukt? Het blijft een enigszins vreemde zaak dat een criticus een televisieprogramma verwijt dat de uitdrukking ‘ouwe lul’ een beetje is weggewerkt, terwijl hijzelf niet verder durft te gaan dan ‘een onnet equivalent voor ‘oude heer’. Tenslotte komt de televisie bij iedereen binnen, en het Algemeen Handelsblad bij niet meer dan 60 000 gezinnen, waarvan het gros nog geletterd is ook en de Van Dale in huis heeft waarin zowel de woorden ‘equivalent’ als ‘lul’ kunnen worden opgezocht. Bovendien leest iedereen de krant in zijn eentje, de lezer kan het woord dus in stilte en eenzaamheid verwerken, terwijl hetzelfde woord, in de huiskamer geworpen, alle aanwezigen tegelijkertijd ‘besmet’: moeder trekt een gezicht alsof ze het niet gehoord heeft, zoonlief ginnegapt per ongeluk, dochtertje krijgt haars ondanks een kleur, en vader (ruimdenkend) haalt zijn pijp uit zijn mond en zegt: ‘Toe maar!’ Als krantenlezer ondervind je een dergelijke gezamenlijke gefrustreerdheid nooit, dus zou het voor de hand liggen dat

[p. 11]

penibele woorden als ‘lul’ en ‘klootzak’ (waarvan Bep van Klaveren zich in dezelfde Mies en Scène bediende) chronologisch eerst in de kranten en pas daarna in de televisieprogramma's zouden opduiken. Sommige kranten zijn dan ook al voorgegaan, een graadmeter is in dat opzicht altijd Carmiggelt geweest, die woorden als ‘verneukt’ en ‘lul’ tolerabel heeft gemaakt en daarmee bewezen heeft voor het Nederlandse taalgebruik van groter belang te zijn dan bijvoorbeeld Godfried Bomans. Maar het Algemeen Handelsblad is zover nog niet, daarom past deze krant een zekere bescheidenheid als het over ‘schuimwoorden’ komt te spreken.

De Telegraaf voelt zich sterker dan ooit, en niet ten onrechte natuurlijk. Eerst 500 000 abonnees, en daarna de fusie met de N.D.U., wie maakt ons wat?, zal men denken aan de Nieuwe Zijds. Toch is dat iets nieuws. De Telegraaf heeft voor het eerst zijn drempelvrees overwonnen, hij is zelfverzekerder geworden. Als Wolkers iets onaangenaams zegt over De Telegraaf en zijn lezers in een IKOR-programma, dan wordt dat triomfantelijk gemeld op de voorpagina, en als Schaafsma iets nog onaangenamers over De Telegraaf en zijn lezers zegt, wordt dat opnieuw op de voorpagina vermeld, met foto van H. Schaafsma, en daaronder: ‘...miezerig...’, want Schaafsma had over de miezerigheid van de gefrustreerde kleinburgers gesproken die De Telegraaf als lijfblad hebben. Het artikeltje eindigde aldus: ‘Een stroom van telefoontjes bereikte na de uitzending onze redactie. Zij hadden alle dezelfde strekking: ‘Dit soort taal hebben wij al eens eerder gehoord. Wanneer was dat toch? In ieder geval in een zeer onverdraagzame tijd’.

Wat heeft Schaafsma dan gezegd, zult u denken? Hij zei in de rubriek Pleidooi in Mies en Scène, dat hij De Telegraaf een heel nare krant vond, met een paar honderdduizend luie lezers, een krant voor enkele tienduizenden gefrustreerde kleinburgers die voor hun eigen miezerigheid de maatschappij verantwoordelijk stellen, het lijforgaan tenslotte van een kleine groep met oogschelven toegeruste conservatievelingen. ‘Dit soort taal hebben we al eens eerder gehoord’, meldt De Telegraaf, en ze voegt daar aan toe: ‘Wanneer was dat toch?’ Ja, wanneer kan dat geweest zijn? De vraag, zo gesteld, wekt natuurlijk de Pavlovreactie: ‘in de oorlog!’ op, en dat moet ook wel kloppen, want het was ‘in ieder geval in een zeer onverdraagzame tijd’, weet De Telegraaf immers te melden. Het blad suggereert hiermee, dat het nu het slachtoffer wordt van een zelfde onverdraagzaamheid die toen, in de jaren '40-'45, door de Duitsers ten toon werd gespreid, ik neem aan tegen de Joden. Heb ik al niet gezegd dat De Telegraaf zijn drempelvrees heeft overwonnen, en nu al zo ver gaat dat hij zich en zijn lezers gaat vergelijken met de even onverdraagzaam behandelde Joden in de oorlog? De vergelijking gaat natuurlijk niet helemaal op, want er zijn nu vijf maal zoveel Telegraaflezers als er toen joden waren, en ook om andere redenen is de vergelijking niet erg gelukkig. Maar misschien interpreteer ik haar wel fout, en bedoelt De Telegraaf dat zijn lezers ook tijdens de oorlog al door de vakbladen van de illegaliteit (Het Parool, Vrij Nederland, Trouw, enfin, u kent de namen) voor gefrustreerde kleinburgers werden uitgescholden, want Vrij Nederland was toen nog veel onverdraagzamer dan nu, Enfin, hoe je het ook wendt of keert, de vergelijking wordt er alsmaar niet beter op, en dat bewijst eens te meer dat De Telegraaf van nu af aan zichzelf sterk genoeg acht om terug te slaan, en de uitgeoefende kritiek zelfs als wapen wil gaan gebruiken, iets wat tot voor kort nog niet gedaan werd. De strijd tussen de kranten zal harder en openlijker worden. Mr. Heldring heeft in de NRC al geringschattend over De Telegraaf geschreven, de aanval van Schaafsma (oud-NRC-redacteur) op De Telegraaf werd in extenso door Luyendijk in zijn TV-kritiek in de NRC weergegeven, in Het Vaderland is ook al geprobeerd of sarcasme jegens De Telegraaf nog steeds geoorloofd is, en Algemeen Handelsblad-redacteur Jan Blokker veroorloofde zich in zijn televisieprogramma Cinema ook al een sneer naar De Telegraaf. Interessante tijden breken aan. Tot nu toe gold voor veel kranten, de NRC voorop, dat over een blad als De Telegraaf alleen een gepast stilzwijgen paste. Hoe vaker je die krant noemde, hoe meer reclame je ervoor maakte. Ik heb dat altijd een onzinstelling gevonden, je laat nu eenmaal een duidelijk gevaar (want dat is een antiparlementaire, berichten naar eigen voorkeur uitzevende krant) niet onbesproken zijn gang gaan. Misschien is het waar dat een deel van de 500 000 abonnees naar De Telegraaf zijn toegejaagd door de laatdunkende maar veelvuldige commentaren van andere kranten, maar daar staat tegenover dat zij nu ook weten wat voor krant zij gekozen hebben. Dat neemt niet weg dat de aanvallen op De Telegraaf wel zo genuanceerd en ordentelijk mogelijk moeten geschieden, en in de eerste plaats gericht moeten zijn tegen de

[p. 12]

krant en zijn makers, en pas in de derde plaats tegen zijn lezers. Ik weet wel dat er geen kippenslachters meer zouden zijn als niemand kip at, maar het valt me toch niet uit het hoofd te praten dat ik anders tegen de kipeter (hij eet een dood stuk vlees) mag aankijken dan tegen de man die de hele dag die beesten de nek omdraait als zij nog leven. Veel mensen lezen De Telegraaf en niet het Algemeen Handelsblad, omdat zij een ochtendkrant willen en geen avondkrant. Veel mensen lezen De Telegraaf omdat zij liever een niet-katholieke krant lezen dan De Volkskrant. Veel mensen ook lezen De Telegraaf omdat zij geen heil zien in een Rotterdams georiënteerd blad als het Algemeen Dagblad, en ga zo maar door. Zeer veel mensen, tenslotte, lezen De Telegraaf omdat het, evenals kip, een gemakkelijk verteerbaar kostje is, in simpele taal gesteld, met grote koppen, grotere letters, gauw klaar (iedereen weet dat je twee keer zo lang over De Volkskrant doet als over De Telegraaf, zelfs op een sportpagina van De Telegraaf staat maar half zoveel als op een sportpagina van De Volkskrant). Het heeft meer zin die mensen aan de hand van feiten aan te tonen dat hun bepaalde berichten onthouden worden en dat hun allerlei onjuiste of onredelijke kritiek op Bussum, Den Haag of PvdA wordt voorgeschoteld, dan dat zij worden uitgekreten voor imbecielen of neofascisten, want verreweg de meerderheid van de Telegraaflezers is imbeciel noch neofascist, - zo simpel liggen de zaken helaas niet. Bij Mies en Scène zaten ook de heer en mevrouw Van der Veer in de zaal, toen Schaafsma zijn peroratie tegen De Telegraaf hield. De heer Van der Veer is leraar, had kort te voren de VARA-quiz ‘Per seconde wijzer’ gewonnen, tweehonderd gulden van de verdiende 4990 gulden aan de VARA-speelgoedactie geschonken, en na afloop aan de scriptgirl gevraagd of hij de f 1,80 reiskosten vanuit Naarden kon declareren. Uit De Telegraaf hadden we kunnen vernemen dat hij al vele jaren AVRO-lid was en Telegraaflezer, en hij behoorde dan ook niet tot de aanwezigen in Frascati die Schaafsma beloonden met een hartelijk applausje voor zijn interessante beschouwing over De Telegraaf. Schaafsma ging weer zitten, op de voorste rij haaks op de voorste rij waar de heer en mevrouw Van der Veer zaten, en ik zal niet licht de verstolen blik vergeten waarmee mevrouw Van der Veer hem gedurende het hele volgende nummer zat aan te kijken. Niet haatdragend of zoiets, maar meer verontrust dacht ik, en niet-begrijpend, een beetje vorsend, en vermoedelijk denkend: ‘Daar zit nu zo iemand die ons een imbeciel vindt, toch ook een intellectueel zo te zien, met die snor, net als mijn man dus, zou hij dat nou echt menen, maar dat kan toch niet, wij lezen toch ook al jaren De Telegraaf, of bedoelt hij dat nu juist?’ Ze keek naar hem zoals je in Artis naar een tijger in een kooi kijkt, geen soortgenoot, een onschadelijke vijand, maar wel een die zijn klauw zou uitslaan als hij de kans kreeg, hij zag er zo vredig uit zoals hij daar zat met die snor, maar ondertussen... Zo keek mevrouw Van der Veer naar mijnheer Schaafsma, althans zo interpreteerde ik haar onderzoekende blik.

Het griezelige van De Telegraaf is, dat alle medewerkers eraan op den duur toch door het monster worden opgeslokt. Columnisten als Jacques Gans en Leonhard Huizinga doen het weliswaar voorkomen alsof zij volledig onafhankelijk zijn, maar zij hebben laatst op overduidelijke wijze het tegendeel bewezen. De zaak-Ben Korsten is in De Telegraaf zo lang mogelijk doodgezwegen, wie alleen De Telegraaf las kwam er pas na weken achter dat er iets gaande was geweest, op het moment namelijk dat de hele kwestie werd afgesloten. Ik heb daar indertijd elders al op gewezen. U weet hoe het was met Korsten, hij was een soort persoonlijk adviseur van een aantal KVP-ministers, o.a. van premier De Jong, en volgens eigen zeggen had hij ook de hand in hun presentatie. Voor een sneerder als Jacques Gans, die ons jarenlang vermaakt heeft met ‘Punt Uit’ en met andere dingen die hij als vergalopperingen van PvdA-ers kon voorstellen, had Korsten gefundenes Fressen moeten zijn, en dat geldt ook voor Huizinga. Maandenlang hadden zij er elke dag op kunnen terugkomen, eventueel ter afwisseling van de artikelen over de radikalski's en de P.B.O., in jaren had zich niet zo'n dankbaar onderwerp voor spot en hoon en ondermijning voorgedaan, maar helaas, helaas... Niet één PvdA-minister had van Korstens diensten gebruik gemaakt, alleen de door De Telegraaf gepopulariseerde ‘rechtse’ regering van De Jong telde Korsten-ministers, en dus was Korsten geen spekje voor het bekje van onze beide onafhankelijke chroniqueurs, die de affaire-Korsten dan ook niet één keer gebruikt hebben, terwijl de grote parlementaire satiricus Jacques Fahrenfort er bij mijn weten slechts één keer even op gezinspeeld heeft. De vergelijking met blindegeleidehonden dringt zich onweerstaanbaar op: heel trouw aan hun blinde baas, alert op iedere beweging die hij maakt, en er zorg voor dragend dat zij geen stap doen buiten zijn bereik. Heus, een speurder heeft een fijne neus.