Hollands Maandblad. Jaargang 9 (236-245)

[p. 38]

Een gevoelig verlies
K.L. Poll

Personen:

Albert van Dijk, een oudere toneelspeler

Joachim Everhart, een jongere toneelspeler

De plaats van handeling is de kamer waar Albert van Dijk woont, een aangename rommelige omgeving, met achter en rechts ramen. Door het achterraam is een boom zichtbaar. De toeschouwer kijkt niet tegen de stam, maar tegen een overvloed van bladeren, want de flat van Van Dijk ligt vier hoog boven de begane grond.

albert: Ik ben bang dat ook vanmiddag mijn verhaal bij u niet in goede aarde zal vallen. Wat ik er in vertel is namelijk weer in het geheel niet waar gebeurd. Althans niet zover ik weet. Mij hindert het fictieve karakter van personen en gebeurtenissen niet, het is tenslotte van oudsher mijn beroep daarin te geloven. Maar ik heb gemerkt dat veel jonge mensen, en merkwaardig genoeg ook jonge acteurs, er een hekel aan hebben. Zij willen zichzelf spelen, de waarheid zeggen, en dat soort dingen meer.

joachim: Wilt u dat dan niet?

albert: Nee, ik heb niet het gevoel dat ik bijzonder ben. Mijn talent is het imiteren van anderen en het verzinnen van verhalen. Dat talent cultiveer ik. Ik geloof niet dat ik nieuwe waarheden aan de bestaande heb toe te voegen, en eerlijk gezegd, het kan mij ook weinig schelen. Ik zoek er niet naar. Ik zoek ook niet naar een zelf dat ik de mensheid kan tonen. Ik zou niet weten hoe het er moest uitzien, en ik zou ook niet weten wat een ander ermee aan moest. Het is best mogelijk dat er op die manier veel mijn neus voorbijgaat. Misschien mis ik een zintuig voor het herkennen van persoonlijkheid, die van mezelf inbegrepen. Mogelijk, maar niet interessant. Ik kan alleen constateren dat het denken over waarheid en zelf en werkelijkheid slecht bij mijn aard past. En bij mijn verbeelding, die ik mag beschouwen als onderdeel van mijn aard: even lastig te verloochenen of te veranderen als mijn voeten. Hier ben ik, ik sta niet anders. Dat is mijn credo. Het mag van nu af meteen vergeten worden. O ja, en ik ben gehecht aan het oncontroleerbare, dat komt er bij. Een van de weinige dingen die ik wel eens over mezelf bedacht heb. Maar goed, laat ik u en mezelf niet langer in het zekere houden, en beginnen.

joachim: Graag. Ik ben benieuwd.

albert: Dank u. Alle geschenken zijn welkom, zelfs de hartelijk bedoelde, zullen we maar zeggen.

joachim: Kom, meneer van Dijk, geen waarheden, hebt u beloofd. Uw verhaal.

albert: Ja. Ja. Hoe was het begin ook weer? Wacht even. Door uw opmerking of doordat ik teveel aan het eind dacht, is het begin even uit mijn verbeelding weg. O nee, daar is het, ik weet het weer. Ik ga er bij staan. Dat helpt bij de concentratie. Een ander rookt, maar ik sta graag. Nee, blijft u rustig zitten.

joachim: Meneer van Dijk, uw verhaal.

albert: Nou, nou, een beetje minder kan ook wel. U zegt het op een toon alsof we in de rechtszaal zitten, ik als verdachte en u als aanklager. Ik doe u een genoegen met dat verhaal, en niet omgekeerd. Laten we dat goed van tevoren vastleggen. Waar of niet waar?

joachim: Waar.

albert: Precies, ik dacht al. U brengt me in de war met al die reacties. Waar was ik gebleven? Heb ik al gezegd dat het een beetje een pijnlijk verhaal is? Nee? Ach, wat doet het er toe, we gaan gewoon beginnen en we zullen wel zien wat ervan

[p. 39]

komt. Vanochtend bracht ik de dochter van de buren naar school, en we waren nog niet halverwege of daar hoor ik plotseling -

joachim: Hè nee, die heb ik al wel vier keer gehoord.

albert: Dat kan niet, het is een verhaal dat ik vanochtend pas heb bedacht. Maar goed, u uw zin. Albert van Dijk, een ander verhaal. Over mijn vrouw dan maar. Dat wil zeggen, niet over mijn eigen vrouw natuurlijk, die is trouwens al enige tijd dood zoals u weet, maar over de vrouw die de ik van het verhaal zijn vrouw noemt.

joachim: Beginnen, meneer van Dijk.

albert: Beginnen, meneer van Dijk. Hoe durft u? Ik sloof me uit, ik wind me op, ik probeer iets te verzinnen wat plezier en spanning in de kamer zal brengen, en u bederft keer op keer het klimaat met uw impertinente toon. Ik vraag geen aandacht voor mijn persoonlijkheid, zoals al dat onbescheiden grut van tegenwoordig, maar wat ik wel verwacht is enig respect voor mijn rol als kunstenaar. Ik wil al vertellend de kans hebben mijzelf te vergeten. Ik wil niet worden afgeleid. Begrijpt u dat, meneer, hoe heet u ook alweer?

joachim: Everhart.

albert: Everhart, o ja. Joachim Everhart, ik herinner het me weer helemaal. Waarom zit u hier eigenlijk, meneer Everhart?

joachim: Om naar uw verhalen te luisteren. Als oefenmuur. Iedere maandagmiddag van drie tot vijf. Dat staat in mijn contract. U weet het zelf net zo goed als ik.

albert: Ja, maar het minste wat ik daarbij van u mag verwachten, is medewerking, een minimum aan belangstelling voor wat ik heb te zeggen. Of niet soms?

joachim: Natuurlijk. Meneer van Dijk, dat verhaal over uw vrouw, kunt u daar nog niet iets meer van vertellen?

albert: Het was mijn vrouw niet. Dat heb ik daarnet ook al gezegd. Waarom let u niet beter op?

joachim: Maar wie was het dan? Ik stel me iemand voor van een jaar of vijftig die op een zaterdagmiddag door de stad loopt, in een winkelstraat zonder rijdend verkeer, en daar ziet ze plotseling, voor het eerst sinds dertig jaar, de man terug van wie ze heeft gehouden, haar enige liefde -

albert: Was het maar plotseling. Was het maar voor het eerst. Dan zou het iets gewoons zijn geweest, iets normaal menselijks. Maar ze hadden een afspraak, daar ben ik zeker van. Iedere zaterdag moest ze zo nodig naar de stad om boodschappen te doen. En ik, ik verteller, ik heb er jaar in jaar uit niets kwaads van gedacht. Het leek me redelijk, boodschappen in de stad. Ik heb wel eens gedacht, waarom moet dat altijd van twee tot zes duren? Maar goed, ze kwam altijd met twee volle tassen thuis, en dan nog wel godbetert met allerlei dingen waarvan ze wist dat ik ze lekker vond. De hoer, de onbeschrijfelijke, door en door gemene hoer.

joachim: Maar u hield toch nog van haar. U hield van haar en u haatte haar. Zo was het toch in het kort?

albert: Meneer, verneuk uw vader maar mij niet. Ja, de verteller hield van haar, of liever de hoofdpersoon hield van haar. Hij ontdekte haar streken pas laat, maar toen hij het eenmaal wist, of toen hij het althans vermoedde met de zekerheid waarmee een mens vermoedt dat de volgende morgen de zon zal opgaan, toen, ja toen hield hij van haar hoe hij haar ook haatte.

joachim: U huilt niet.

albert: Nee, ik huil niet. Ik heb dit verhaal niet bedacht om toe te geven aan mijn verdriet, maar om mij te vermannen. Om de realiteit te vervormen tot kunst, tot literatuur, tot mijn eigen theater. Ik wil de mensen niet lastig vallen met mijn zorgen.

joachim: U tracteert ze liever op uw verbeelding.

albert: Juist. U begint mij te begrijpen. Ik wil mijzelf, mijn vrouw, god hebbe haar ziel, en mijn publiek met een reuzenzwaai uit het moeras trekken van de trivialiteit. Ik wil heiligen wat vuiligheid was. Ik wil haar vergeven door haar op mijn beurt te bedriegen, door haar te vervalsen tot personage dat bestaat bij de gratie van mijn talent.

joachim: Gaat u door. Ik begin weer naar haar te verlangen.

albert: Zij is dood. Dat heb ik u gezegd. Zij moet dood zijn. Weg.

joachim: Zij is morsdood, dat weet ik. Dat kan niet anders. Maar, meneer van Dijk, in uw verhaal leeft ze door.

albert: Nog wel, nog wel. Ik zie haar thuiskomen op de dag dat ik haar betrapt had, in een café waar zij zat te drinken met haar vrijer. Zij had me niet gezien. Ik had als bewijsstuk een van de twee volle tassen met boodschappen meegenomen, die onbewaakt tegen de muur stonden. Zij kwam een kwar-

[p. 40]

tier vroeger terug dan anders, als een angstige waterdraagster die haar meester een zak te weinig brengt, als de hoerige huisvrouw die zij was. En is. In mijn verbeelding. Nog even. Nu niet meer.

joachim: Maar in het verhaal is er niets met haar gebeurd. Ik zie haar duidelijk voor me, een vrouw van vijftig die er jonger uitziet dan zij is. Zij betaalt gehaast de taxichauffeur. Als zij de deur van haar huis opendoet ziet ze wat ze gevreesd heeft, de gestolen tas. Boven aan de trap of achter in de gang staat de heer des huizes -

albert: Hou op, het is mijn verhaal, meneer Everaar. Ik maak hier uit hoe de geschiedenis zich ontwikkelt en niet u. Ik loop haar tegemoet en ik vraag, zonder stemverheffing maar met grote intensiteit: Wat betekende dat? En zij antwoordde: Wat betekende wat? Ik voelde mij boos worden, en ik zei iets harder: Wie was die man? En ik zag dat zij een kleur kreeg voordat zij antwoordde: Welke man?

joachim: Maar was u er wel zeker van dat die man bij haar hoorde? Zat zij niet gewoon aan een tafeltje waar toevallig ook nog iemand anders zat?

albert: Meneer, een van tweeën: u kent mijn heldin of u kent mijn verhaal. Want wat u nu insinueert was precies wat zij mij probeerde wijs te maken.

joachim: Meneer van Dijk, ik ben bang dat ik al uw nummers ken, woord voor woord, gebaar na gebaar. U slingert uw namaakverhalen de wereld in met dezelfde grauwe regelmaat als waarmee de koekoek ieder uur zijn neus buiten de klok steekt. U bent een repeterende breuk.

albert: Wie zegt dat?

joachim: Ik.

albert: Maar wie heeft dat bedacht? Van wie hebt u dat gehoord?

joachim: Van niemand. Ik zie wat ik zie en ik zeg wat ik vind.

albert: Een repeterende breuk. Ja, zo noemde ze mij toen ik een dag later voor de tweede keer vroeg met wie zij in dat café had gezeten. Dat was wat ik te horen kreeg van mijn eigen vrouw. Van de vrouw die mij al die tijd bedrogen heeft, vernederd, uitgelachen. Op dat moment zou ik misschien nog de moed hebben gehad een gebaar te maken, haar de reddende hand toe te steken, opnieuw te beginnen samen, van voren af aan. Maar een repeterende breuk, dat laat ik mij niet zeggen. Door niemand, en zeker niet door - door - ach wat heb ik gedaan? Waarom ben ik met haar gaan vechten zoals ik met u zou kunnen vechten, als man tegen man? Wat is er met haar gebeurd? Ik ben het huis uitgelopen, en toen ik de volgende ochtend terugkwam, was zij er niet meer, lag zij er niet meer.

joachim: Dit alles gebeurde nu twee jaar geleden. Ik heb haar opgegeven als vermist. Nooit meer heb ik iets gehoord.

albert: Meneer Everhart, ik verbied u mij na te doen. Ook acteurs hebben een hart. Ook zelfbedacht leven is een vorm van leven.

joachim: En zelfbedachte dood een vorm van dood. Ik weet het, ik weet het.

albert: U weet er niets van. U bent een jonge man die het vak nog moet leren. Nooit heb ik gemerkt in al deze maanden, dat er in u iets begon te gloeien van het ware theatervuur, van de bereidheid tot zielsverhuizing die de acteur kenmerkt. Nooit maakte een verhaal van mij een tegenverhaal in u los. Als een schooljongen die moet nablijven hangt u in uw stoel, bokkig, verontwaardigd, fantasieloos. Ik tart u iets te bedenken, een figuur, een tragedie, een vrouw zoals de mijne.

joachim: Tart maar niet te hard. Ik ken uw zwakheden. Ik ken, bij wijze van spreken, uw vrouw.

albert: Bij wijze van spreken?

joachim: Bij wijze van spreken.

albert: U kent haar niet in werkelijkheid?

joachim: Uw vrouw niet, nee.

albert: Hoe zou dat trouwens ook kunnen? U weet niet meer van mijn vrouw dan dat zij dood is. De rest is verzonnen.

joachim: Door en door verzonnen.

albert: Grotendeels tenminste.

joachim: U bent een groot verzinner. Mede uit naam van uw vrouw.

albert: Dat is ons beroep. Je leert de mensen het beste kennen door ze uit te beelden.

joachim: God zou het u niet verbeteren.

albert: Ik ben blij dat u er zo over denkt. Er zijn wel eens lessen geweest die met een minder positieve noot eindigden. Ik heb dat altijd bijzonder jammer gevonden, vooral ook tegenover de nagedachtenis van mijn vrouw.

(Zij praten en gebaren nog enige tijd door, maar wat zij zeggen, is niet meer te verstaan. Het licht gaat langzaam uit).