Hollands Maandblad. Jaargang 9 (236-245)

[p. 40]

De Heer Piepersma (I)
J.A. Ages

Mijn moeder wilde altijd verhuizen. Ik zeg dit in de onvoltooid verleden tijd, want mijn moeder leeft nog en zij leest elke dag de couranten, zodat ik nu ben opgescheept met de advertentie van de heer Piepersma, die een woning te Workum veil heeft.

Sinds de dood van mijn vader is de treklust bij mijn moeder enigszins verzwakt: per saldo spijkerde hij kundig wanneer hij bij een verhuizing tehuis was.

Vroeger gingen onze verschuivingen meer volgens belijningen van grootcirkels, van Winterthur, Zwitserland, naar Heemstede, Noord-Holland; van Buitenzorg in Nederlandsch Oost Indië naar Calcutta, Britsch Indië; tegenwoordig geschieden de verplaatsingen in kleiner bestek: van Katwijk naar Wassenaar, van Wassenaar naar Twello en steeds gaat er minder huisraad mee. Nu staat dan het plan Twello-Workum voor de deur.

Ik herinner mij dertien verschillende behuizingen en nog meer scholen, voordat ik stadsverslaggever bij Het Vaderland te 's-Gravenhage werd en toen was ik zeventien jaar oud. Mijn vader heeft deze voortdurende wisseling van woonplaats onberoerd gelaten. Althans, dat vermoeden wij, ik en mijn beide broers. Mijn vader heeft het grootste gedeelte van zijn leven buitengaats doorgebracht en voor hem was een nieuw huis als het opgaan van de reep naar een schip. Zo menen wij, mijn broers en ik, want weten doen wij het niet. En hij vertelde zelden. Nu, vandaag nog, had ik hem willen vragen - maar het kan niet meer - ‘Pa, heb jij... toen jij drie weken in de Perzische Golf lag te bunkeren... de laatste keer, toen jij alleen drie maanden in Augsburg woonde om de dieselmotoren voor de Huygens te bouwen... wat deed jij 's avonds?’ Ik had zoveel van hem willen horen, gewoon maar of hij werkelijk liever schelvis dan biefstuk at.

En toch, mijn vader, die wij niet gekend hebben, mijn broers en ik, hij heeft er maar voor gezorgd, na al die verhuizingen in alle windstreken, dat hij begraven werd op twintig minuten rijdens van zijn geboorteplaats in De Lemmer, in het Friese land. Er is nu een nieuwe weg, die het nog zeven minuten sneller maakt. Nee, ik geloof niet dat een van ons hem gekend heeft. Hij heeft nooit ‘rot jongen’ tegen mij gezegd, of mij een opdoffer tussen de schouders gegeven, zodat ik voorover zou zijn gevallen op het grasveld. Alleen maar voor het plezier. Hij heeft ook nimmer een biertje met mij gedronken, in een café, ergens. Toch gaf hij een week voordat hij doodging twee kwartjes aan mijn jongste broer om een fles bier te kopen in het dorpslogement en het schielijk naar zijn bed te brengen zodat mijn moeder niets bemerken zou.

Vier portretten heb ik van mijn vader, op stijve kartonnetjes geplakt en op de achterkant voorzien van aanbevelingen door de makers van de foto's. Geen is er gedateerd.

De oudste komt uit Groningen; daarop had mijn vader krullen en een uniform aan. Op de achterzijde staat in sierlijke letters vermeld:

Gebr. Sanders
Photographie Instantanée
Hoek Stoeldraaiersstraat H. 13
2de huis Kromme Elleboog

Op de derde foto heeft hij een statige snor, veel minder haar en alweer een uniform. De plaat werd gemaakt door

Wegner & Mottu
Rokin 138
Amsterdam

Opnamenvan Gebouwen, Interieurs, enz. enz.

Er is een hoesje van vetvrij papier om de foto, waarop vermeld is: dat ‘Portretten, hetzij verbleekt of uit groep genomen, worden op elke grootte gereproduceerd en zeer gelijkend en artistiek uitgevoerd.’

Op de vierde foto herken ik iets van mijn vader. Hij heeft nog dezelfde omvang van snor; het hoofdhaar is dun geworden, doch in een kuif opgestreken en hij draagt een pak van een burger. De achterzijde van de foto vertelt, dat dit een produkt is van

Photographie Artistique
door M.H. Laddé
boven de firma Merkelbach & Co
Amsterdam
Nieuwendijk 57-59

Het cliché wordt voor verdere bestellingen bewaard.

Enkele weken geleden ben ik naar Oudemirdum gereden, waar mijn vader begraven

[p. 41]

is, jaren her. Ik had van zijn grafsteen slechts een foto gezien en ik dacht, dat mijn moeder het zou waarderen van mij te vernemen in welke toestand zich het graf bevond, aangezien zij voor het onderhoud jaarlijks een bepaald bedrag betaalt.

Met mij was een vrouw met een Amerikaans paspoort, aan wie ik de Friese Zuidwesthoek vertoonde. Zij was belangstellend naar oude Joodse begraafplaatsen in Europa, waarover een vriend van haar een boek had geschreven dat aan een herdruk toe was. Hij had om aanvullingen verzocht. Ik wist er twee, waarover het boek niet sprak, te Workum en ergens tussen Sondel en Tacozijl. Ik had haar met die te Workum kennis laten maken door haar met blue-jeans beklede billen over het manshoge muurtje te duwen.

Op het kerkhof van Oudemirdum verweet zij mij de begraafplaats van mijn vader niet terstond te herkennen. Verontschuldigend zei ik dat het ergens links om de hoek van de kerk moest zijn, maar toen ik het daar ook gevonden had was zij al omgekeerd en zat zij in de auto op mijn terugkomst te wachten. Dat was ook wel goed zo, want wat heeft een vrouw met een Amerikaans paspoort te maken bij de begraafplaats van mijn vader te Oudemirdum?

De steen was van gepolijst zwart marmer, wat ik altijd vermoed had. Een boompje stond er achter en deed het goed. In de steen was de naam van mijn vader gebeiteld en daaronder, links in de hoek: ‘Us Heit.’

Verder was er een aanduiding van de plaatsen van geboorte en van dood met de bijwoorden in de Friese taal. Ik vroeg mij af wie de tekst had nagezien. Wellicht de schoolmeester.

Zelfs mijn vader had nauwelijks nog het gedrukte Friese woord in de Balkster Courant kunnen volgen. Wel schonk mijn moeder hem op verjaardagen van hemzelf of van Sint Nicolaas - er lag slechts een week tussen - regelmatig kleurig verluchte familieboeken of een bundel van liederen in de Friese taal, maar ik meen dat hij liever verhalen over Captain Scott's en Amundsens poolreizen ontvangen had.

Toen ik het hek van het kerkhof achter mij grendelde zag ik juist de heer Piepersma op zijn brommer achter de kerk verdwijnen. Hij had mij niet opgemerkt en ik prees mij gelukkig zolang bij het graf van mijn vader verwijld te hebben.

Oudemirdum verlatende deelde ik de vreemde vrouw iets mede over de herinneringen aan de huizen, waarin ik gewoond had, doch het viel mij daarbij aanstonds op hoe weinig ik daarover feitelijk te zeggen had. Achter het grote huis in de Watergraafsmeer was weiland, waarin eens grauwe en dreigende mannengestalten lagen, die mijn moeder ‘stakers’ noemde en die mijn vader blijkbaar kwaad wilden. Hij werd met begeleiding van politie thuis gebracht, van Werkspoor, waar hij scheepsmotoren bouwen liet, en wanneer hij dan uitgeput een slaapje deed op de sofa slopen mijn oudste broer en ik naderbij om aan zijn kousevoeten te ruiken, die een voor ons verrassende geur verspreidden.

Dan was er Marietje van de buren, met wie wij onder de tafel van de eetkamer doktertje speelden en wie wij bij ontstentenis van een thermometer een haneveer tussen de billen staken.

Het was toen trouwens een drukke tijd voor echte doktoren. Wij stonden uren lang te kijken naar zwarte paarden, die over de Middenweg karren met lijkkisten naar de begraafplaats trokken. Er heerste de Spaanse griep, verklaarde mijn moeder, maar dat was niet duidelijk voor ons. Toen ik becijferde dat ik in die tijd een jaar of vier geweest moet zijn, moest ik opeens weer aan de heer Piepersma denken. Dat was op de weg langs de dijk van Sondel naar Tacozijl, waar het stoomgemaal is, dat het eerste werkstuk van mijn vader was en dat er statig staat, aan een vierkant stuk water, rimpelloos als een spiegel, zodat zwanen er zich altoos in beschouwen willen.

De Heer Piepersma (II)

Ik ken de heer Piepersma al geruime tijd voordat hij de advertentie in de Balkster Courant plaatste, waarin hij zijn woning te Workum aanbood. Hij komt bij mij de stand van de electriciteitsmeter opnemen; in mijn woning te Molkwerum, waarin ik slechts ongeregeld vertoef, omdat ik mijn werkzaamheid in Amsterdam verricht. Aangezien het Provinciaal Electriciteitsbedrijf van Friesland zich terecht niet bekommert om mijn levenswandel heb ik een arrangement getroffen, opdat de heer Piepersma altijd de stand van de meter kan aflezen wanneer zijn brommer hem naar Molkwerum voert, in het kader van zijn werkschema, dat ook de plaatsen Warns, Hemelum, Koudum, Heidenschap, Bakhuizen en ik meen zelfs Hindelopen omvat.

Dat ik hem in Oudemirdum gezien had verontrustte mij, want daar is het Gaasterland, waar op werkdagen niemand iets te maken heeft die zijn standplaats te Workum heeft, dat het administratieve centrum van de gemeenschap Wonseradeel is. Ik behoor tot de gemeente Hemelumer Oldeferd en

[p. 42]

het is me nog altijd niet duidelijk waarom een ambtenaar uit Wonseradeel bemoeienis heeft met mijn electriciteitsmeter (waaromheen ik een keurig kastje van grenenhout getimmerd heb en het daarna donker gebeitst, opdat het de heer Piepersma behagen zou).

In elk geval heeft de heer Piepersma de sleutel tot mijn woning te Molkwerum, en altijd wanneer ik daar binnen kom vraag ik mij af: zou Piepersma er zijn? Achter de deur van de voorkamer of gewoon maar tussen de balken van de stal? Het is slechts in gedachten dat ik het over ‘Piepersma’ heb, zonder mijnheer, want hardop is het altijd ‘mijnheer Piepersma’ en voor goede reden.

Wat deed Piepersma in Oudemirdum?

Ik dacht aan het draadje, dat ik van de voorkamer gelegd had, over de drempel, langs de plinten van de gang, onder de deur van de keuken, naar een stopcontact dat niet geaard is, en dat de heer Piepersma het nu ontdekt moest hebben.

Hij had mij wel degelijk gezien bij het graf van mijn vader in Oudemirdum en was rechtstreeks naar Molkwerum gereden in de wetenschap, dat ik gaan zou naar een vervallen Joodse begraafplaats tussen Sondel en Tacozijl en daarmee veel tijd zou verliezen.

Ik begreep, dat de heer Piepersma van Molkwerum zich terstond naar zijn woning te Workum gerept had om in het vertrek van waaruit mijn moeder over de vaart en het sluisje wil uitkijken, een verslag aan de Overheid te schrijven omtrent zijn bevindingen in de woning van Jan Adriaan Ages te Molkwerum onder de Gemeente Hemelumer Oldeferd, waarin hij een onwettig geachte kabel heeft aangetroffen, leidende van het in een bijgevoegde schets met A (1) gemerkte energiepunt naar het als B aangeduide stopcontact in de keuken van het voornoemde perceel.

Het was mij opeens duidelijk geworden, onder aan de dijk tussen Sondel en Tacozijl: er was een dossier over mij.

Ergens. Waarschijnlijk te 's Gravenhage, in dat nieuwe gebouw met vele soorten voelhorens en bedradingen op het dak, iets afstaand van de voorrangsweg welke uiteindelijk leidt naar de woning van Joop en Tine, die aan de Godetiaweg leven.

Godlof, dat de heer Piepersma de fout maakte door mij tot in Oudemirdum te volgen, waar hij immers op werkdagen niets te maken heeft.

Nu is er wellicht nog iets aan te doen. Piepersma heeft een voorsprong; toegegeven: tweemaal de afstand Oudemirdum-Tacozijl. Maar in het geheel niet te overzien was het tijdverlies voortkomende uit de verwijdering van de vrouw: dat zou voor beide partijen aanvaardbaar en rechtvaardig moeten geschieden.

Want een vrouw met een Amerikaans paspoort moet tot elke prijs buiten het dossier gehouden worden. Anders zou het eerst goed donderen voor mij kunnen zijn; met die toestand in Vietnam en met de Kennedy Ronde. Hoe kun je weten, hoe dat allemaal uitgelegd wordt en geconcludeerd, in het dossier.

Het dossier

Een commies eerste klasse moet mijn dossier onder berusting hebben. Stellig geen referendaris want ik kan mij met de beste wil niet voorstellen dat mijn geval waarlijk zo belangrijk zijn zou. Ik koester de goede verwachting, dat het zelfs geen hoofdcommies waardig zijn kan, maar, uiteraard ken ik het dossier niet en kan ik slechts hier en daar iets vermoeden.

Wel begrijp ik, dat de commies zich niet alleen met mijn zaak bezig houdt. Ter vereenvoudiging van zijn opdracht is hij waarschijnlijk uitsluitend belast met gevallen, die met een A beginnen. Of één commies alle A's aankan betwijfel ik, maar ik zit nogal hoog in het alfabet en daarom zal ik wel vallen onder de eerste commies. Om geheel vertrouwd te zijn met de materie zal men voor deze functie een commies aangesteld hebben, wiens naam ook met een A aanvangt.

Ik kan mij voorstellen, dat Commies A niet zit te wachten op de verslagen van de heer Piepersma. Hij heeft waarachtig wel meer te doen. Een klerk zal mijn dossier bijhouden, aanvullen en tussentijdse rapporten opstellen. Volgens een bepaald tijdschema zal Commies A mijn dossier ontvangen. Voor een routine-onderzoek. Het dossier wordt dan zijn kamer binnengereden, op een steekkarretje, voortgeduwd door een vertrouwde bediende. Het wordt naast de bureaustoel tot staan gebracht. Commies A steekt dan een dun sigaartje op, wrijft zich in de handen en zegt zomaar tegen de vertrouwde bediende:

- Zo, zo, laten wij eens zien hoe dit geval zich ontwikkelt.

Hij maakt dan een draai van 90 graden met zijn stoel en kan, zich vooroverbuigend, meteen beginnen met het dossier, dat kan blijven staan op de steekkar.

De oudste rapporten zijn natuurlijk nog met de hand geschreven, op foliovellen met rode kantlijnen, waarvoor in verschillende

[p. 43]

handschriften met potlood aantekeningen zijn gemaakt, sommige voorzien van een scherp uitroepteken.

Dat geval van mijn overgang van de klepbroek naar de voorsluiting staat er natuurlijk in. Daaraan is niets te veranderen; ik moet het gewoon aanvaarden. Op zichzelf was er ook niets of weinig aan de hand, totdat ik terstond na door mijn moeder te zijn aangekleed de straat opging om voor de vensters van Marietjes ouderlijke woning ten overstaan van haar drie zusters, haar moeder en haar tante mijn broek los te knopen om het nieuwe systeem toe te lichten door tegen de pui te plassen. Dát kan de Overheid niet zijn ontgaan.

Nu het gehele patroon mij duidelijk geworden is, op de weg naar Tacozijl, zie ik ook de toedracht van die advertentie in de Balkster Courant. Wanneer mijn moeder alleen zijn zou met de heer Piepersma in de voorkamer van zijn woning naast het sluisje, zal hij achteloos en op gemoedelijke toon het incident voor Marietjes huis ter sprake brengen. En mijn moeder is al over de zeventig en zij had die broek gemaakt. Op een naaimachine, waarop vandaag nog in sierlijke gouden krullen de naam Singer gepenseeld staat.

Mijn moeder zal met veel plezier het gehele verhaal nog eens dik in de verf zetten. En gelooft mij, zij vertelt dan natuurlijk ook over de bolderwagen van Marietje, waarvan een wiel was afgelopen en dat ik herstellen kon met een grote spijker uit mijn vaders gereedschapkist. En dat toen er later onenigheid tussen Marietje en mij ontstond over de besturing van de wagen, ik mijn spijker terugnam en boos doch tevree met Marietjes verdriet naar huis terugkeerde.

Dit laatste voorval zal voor Commies A minder zwaar wegen dan het eerder vermeld oneerbaar vertoon in de Watergraafsmeer, waaromtrent een omvangrijke jurisprudentie moet bestaan. Maar je weet nooit welke bezwarende gegevens de heer Piepersma aan mijn argeloos babbelende moeder ontfutselen kan.

Al overwegende wordt de hele opzet van woord tot woord schrijnend helder: het Provinciaal Electriciteitsbedrijf zogenaamd ongeinteresseerd; de sleutel voor Piepersma; de advertentie in de Balkster Courant; de wetenschap omtrent mijn moeders verhuisdrift; het lokken naar de woning nabij het sluisje te Workum: het past alles nauwkeurig.

Ik dacht plotseling ook aan die hele rij rode Dostojefski's in mijn boekenkast; volledig is het niet maar Helle Nächte heb ik dubbel en ik heb altijd gedacht het nog wel eens te kunnen ruilen. Toen ik zestien jaar oud was begon ik ze te kopen, op de boekenmarkt te 's Gravenhage, stuk voor stuk, voor een kwartje of twintig cent al naar de luim van de boekverkoper, die een wit sikje droeg en communist was. Dat moet in het dossier zijn. Maar daaraan kan ik iets doen, nu nog. Ik kan ze alle verbranden, of in het water voor het stoomgemaal van Tacozijl werpen, waaruit ze alle weggezogen worden, doorgemaald en in de Zuiderzee weggespoeld.

Het is wel een bijzonder fraaie uitgave, in de Duitse taal. Piper Verlag. Piepersma. Daar heb je het dan. Het is goed dat mijn denken zo helder is, juist nu. Anders was ik nimmer op het verband tussen Piper Verlag en Piepersma gekomen.

Over het gedeelte van het dossier, dat de oorlogsjaren betreft, heb ik weinig zorgen. Ik schreef toen in Voor God en de Koning. De studenten, die De Geus uitgaven, waren mijn vrienden, zo ook de mannen van De Waarheid, ofschoon die nu alle in onzekere ongenade gevallen zijn, doch daaraan ben ik waarlijk niet deelachtig geweest. Met andere woorden, wat die oorlogstijd betreft kan ik werkelijk alle kanten op. Maar die allereerste tijd, waaraan ik niets meer veranderen kan: het kan slechts erger worden. Wanneer de heer Piepersma mijn moeder spreekt. Ik kan dat wel enige tijd tegenhouden, aangezien mijn moeder er op rekent dat ik haar naar Workum breng, maar uiteindelijk zal zij bij goede weersomstandigheden toch de bus van Twello nemen naar het station van Deventer en van Heerenveen weer met een autobus in Workum belanden, met een overstap in Sneek of in Balk. Zij zal de heer Piepersma ontmoeten en de hele organisatie is te groot en weldoordacht dan dat ik mij hiertegen zou kunnen verzetten.

Ik heb gedacht hierover met Joop te spreken. Hij is referendaris en ik weet, dat hij veel omgaat met kolonels in burger. Joop is een vriend van mij en hij zou voor mij buiten die kolonels om naar generaals in burger gaan, maar ik ben beducht dat ook hij zijn Piepersma's heeft en dat zijn dossier behartigd wordt, door een referendaris op zijn minst. Misschien wel door een administrateur-titulair vanwege zijn omgang met kolonels in burger en met commissarissen.

Ik wil Joop beslist niet bijzondere overwegingen en aantekeningen in zijn dossier bezorgen en daarom zal ik over mijn zorgen eerst met Tine praten: of het zin heeft, of het wenselijk is, Joop hierin te betrekken. Tine zal het mij vertellen. Tine kent mij en een heel stuk van mijn leven waarvan de heer Piepersma geen benul kan hebben. En

[p. 44]

Tine is een vriendin. Ik moet haar zien te benaderen wanneer zij haar hoofd niet bij haar volkstuintje heeft, want dan denkt ze alleen maar aan kruid en onkruid en aan bijen en darren.

Het heeft allemaal geen zin. Ik besef, dat ik de strijd tegen Commies A hoe dan ook verliezen zal. Ik dacht aanvankelijk, dat het voorkomen van een gesprek tussen Piepersma en mijn moeder de juiste zet zijn zou. Want ik geloof waarlijk niet, dat de heer Piepersma in dat voorkamertje bij de sluis goed partij aan het schaakbord geven kon. Die hele partij na mijn jeugd kan ik alleen wel aan. Ik weet wat er gebeurd is en ik sta er voor in. Maar dat is volstrekt onbelangrijk. Het is juist het begin van het dossier, waaraan ik nauwelijks meer iets veranderen kan. Dat kan alleen maar erger worden. Zeker in de handen van Commies A, die geleidelijk aan dossiers afleggen moet, met zijn paraaf voorzien, om eens referendaris te kunnen worden. Van Commies A is derhalve geen clementie te verwachten. Van meer belang voor mijzelf is, dat ik nu ook de betekenis van de twee vliegjes voor mijn rechteroog ga begrijpen. Toen het er één was, dacht ik het zelf wel te kunnen oplossen. Ik dacht aan vermoeidheid, te weinig slaap, teveel roken, maar toen het er twee waren en zij steeds groter werden en mij bepaaldelijk begonnen te hinderen, bij het lezen en het turen in de verten van de weiden vanuit de stal in Molkwerum, toen ben ik naar mijn vriend Jaap gegaan, die mijn huisarts is, doch die ik toch voor zijn heil verre van mijn dossier wil houden. Hij stelde mij gerust door te verklaren dat twee vliegjes wel aanvaardbaar waren. ‘Dat mag’, zei hij. ‘Medisch mag dat wel.’

In het begin trachtte ik ze te grijpen, want ik dacht echt dat het vliegjes waren. Ik heb dat allang opgegeven, want ik weet nu dat het geen vliegjes zijn. Ze volgen iedere beweging van het oog; ze zijn er en ze zijn waakzaam, altijd. Het zijn miniatuur satellieten. Jaap weet dat nog niet. Misschien zijn er al vertrouwelijke rapporten aan het hoofdbestuur van de Maatschappij ter Bevordering van de Geneeskunst onderweg. Misschien heeft Joop er een idee van, door zijn omgang met de kolonels in burger. Maar een feit is dat ik er maar mee zit, of sta, of lig; ze zijn er altijd, die twee stippen, twee satellieten, één ontvangt, de ander zendt uit. Naar de Commies A. Die allengs voor bevordering tot hoofdcommies in aanmerking komt. Neen, het heeft echt geen zin meer.

Molkwerum, Pinksteren 1967.