Hollands Maandblad. Jaargang 9 (236-245)

[p. 33]

Kleine ingrepen
A. van Andersch

Wanneer je rekent hoeveel mensen per minuut sterven, dan is het verwonderlijk dat je vrijwel nooit een dode op je pad vindt, tenminste niet in onze streken en verkeersongelukken daargelaten. Je zou mogen verwachten dat van tijd tot tijd in de bus, in een lift, op een lange ongezonde vergadering, iemand zwijgt ineens, een hand naar je uitsteekt, fluisterend omvalt tegen zijn buurman. Slechts eenmaal heb ik zoiets meegemaakt, tijdens zo'n lange vergadering, toen de heer N. aan het woord was gekomen. Middenin een zin zag het er naar uit alsof hij er een grappige wending aan zou geven; dit zou dan wel de eerste grap van de vergadering geworden zijn. Hij stak zijn linkerhand omhoog, blijkbaar om aan te geven dat wij nu goed moesten gaan opletten, sperde zijn ogen komisch wijd open en knikte harlekijnig met z'n hoofd. Nu gold de heer N. wel als de grapjas van het gezelschap, maar ik vond dat hij het er wel erg dik oplegde, vooral toen hij een defekte grammofoon ging nadoen,... evenwicht... even-... wicht... even... en tenslotte zwijgend onder tafel zakte. Een ogenblik later lag hij met z'n eigen jasje onder zijn hoofd voor het geopende raam, snurkend en rochelend. Ik geloof dat wij allen het oprecht beroerd voor hem vonden, maar er was ook wel de electriserende werking van een groot moment in de kamer. Bleek en bewogen zag ik ons bijeen, zoals op een oud schilderij, er had alleen nog een bijbel bij gemoeten op de tafel en een grote vlag langs de muur gedrapeerd. Maar zelfs dit bleek de dood nog helemaal niet te zijn; een toegesnelde arts kwam alras met de geruststellende mededeling dat het ging om een kleine stofwisselingsstoornis. ‘Goddome’, merkte B. op, ‘ik dacht nog, nu zal je het dan meemaken dat iemand dood gaat waar je bij staat.’ Nu, het was dus niet doorgegaan en vermoedelijk zullen wij het nooit meer meemaken voordat het te laat is; ongeoefend zullen wij sterven.

Zelfs in en rond het ziekenhuis, waar E. voor een paar weken was opgenomen op de afdeling ‘kleine ingrepen’, was de dood in geen velden of wegen te bekennen. Hij leek hier zelfs verder dan waar ook te zijn, misschien kwam dat wel door de vakanties. Strak en ordelijk beheerste het ziekenhuis de gang van zaken en de hele buurt deed eraan mee, met wegwijzertjes, extra dikke zebra's, parkeervakken, bloemenstallen en zelfs een beetje stilte. Het was erg warm in die dagen en ik was blij de auto in de schaduw onder de hoge voorwand van het ziekenhuis te kunnen parkeren. E. zat stil en rustig naast mij op de voorbank, op de achterbank haar vliegkoffertje. De vorige keer dat ze zo was weggegaan, dat was naar een kraamkliniek, twaalf jaren geleden. Toen zou er iets komen; nu zou er iets afgaan. Ik verlangde naar eindelijk weer een regenbui na al die weken van droogte.

In de hall hingen de nieuwste, vrolijk rode brievenbussen van de post en er was zelfs een winkeltje. Via enige administratieve handelingen die snel en efficient werden uitgevoerd door meisjes die houden van werken in een prettige omgeving, kwamen wij definitief binnen. Natuurlijk waren we al eerder binnen geweest, maar nu waren we over de onzichtbare krijtlijn heen, zoiets als het overschrijden van de douanezone op een vliegveld. De zusters hadden hier hun voornaam op een blauwe badge en het was zuster Aleida die ons naar de wachtkamer bracht, een middelgrote binnenkamer met skaileren banken, neonlicht en een aquarium over de hele achterwand. ‘Heb je mijn koffertje nog?’, vroeg E. Natuurlijk had ik haar koffertje nog. In de kamer zaten al mensen, een oudere heer met een zoon of neef, modern kereltje achter een ringbaard en een fin de siècle bril. Een koffer stond voor hun voeten, het was niet te zeggen om wie het ging. Deze kalme studiehoofden leken eerder voor een museumreis of voor vlinders vangen te hebben geboekt dan voor een operatie. Wat anders was het met een zware huisvrouw die op de andere bank zat, bijna vloeibaar van de hitte. Zonder man en kinderen om voor te zorgen, zonder haar keuken en de vaat, leek ze een weerloos en overbodig geworden organisme, waar ze wel van alles uit konden gaan halen. E. en ik en de beide mannelijke reizigers deden wat van ons verwacht werd, wij staarden met weinig of geen gedachten in het slaperige diepteleven aan de wand, het borrelen van de waterbellen, de langzaam

[p. 34]

heen en weer waaiende algen, het bologige slaapzwemmen van de sluierstaarten. De huisvrouw pufte en ze wriemelde in haar boodschappentas en keek nu en dan verschrikt op naar de beide mannen of naar ons. Ik begon er aan te denken iets tegen haar te zeggen, maar toen werd ze al weggehaald door ‘Zuster Edith.’ Wij schoven door, er kwam een nieuw gezelschap binnen en binnen vijf minuten waren we verdwenen, ieder naar zijn bestemming.

Wij hadden een hoge ruime kamer gekregen, gelijkvloers en met openslaande deuren die uitkwamen op een tegelterras. Daarachter lag een uitgestrekt grasveld omzoomd door zware donkere bomen. ‘O, wat een mooie kamer’, zeiden we tegen elkaar, ‘met een eigen park, het lijkt wel een luxe hotel, nou ja, goedkoop is het ook niet.’

Wij hadden meteen wel het grasveld op willen wandelen, maar het leek niet helemaal in orde om meteen het ziekenhuis uit te wandelen nadat je er zojuist aan de voorkant was ingegaan. Niemand anders was trouwens in het park en het was bijzonder stil om ons heen, alsof iedereen in diepe slaap verkeerde. Voorzichtig begon E. haar koffertje uit te pakken, dingen op te hangen en weg te leggen, intussen de kamer bedachtzaam metend met de ogen, in gedachten bezig met een nieuwe inrichting. Toen zaten wij tegenover elkaar op de beide hoge lege bedden.

‘Moet je je nu niet uitkleden en naar bed?, vroeg ik.’

‘Waarom zou ik’, antwoordde ze. ‘Ik ben toch niet ziek? Ik voel me best op het ogenblik.’

Het leek inderdaad vreemd om op een snikhete dinsdagmiddag in een bed te gaan liggen, alleen omdat het er stond. Voorzichtig stapten wij het terras op in de warme buitenlucht maar verder gingen wij niet. Langs de hele achterkant van het ziekenhuis zouden we te zien zijn, lichtvaardige vreemdelingen op een tijd dat ieder zo stil en ernstig bezig was met genezen. Wij gingen weer naar binnen en zaten op onze bedden.

‘Je kan nu wel gaan, hoor’, zei E. ‘Ik ga wel wat lezen, boeken genoeg.’

‘Nou, ik kan nog wel even wachten, ik heb geen haast’, zei ik, al begon ik mij inderdaad wel te vervelen. ‘Nog tien minuten.’

Na tien minuten was er nog niemand gekomen, we waren moe geworden van het zitten op die bedden, afgewisseld met wat rondstappen, kastjes open maken en dichtdoen, slokje water nemen uit de kraan, in boeken bladeren. E. begon zich langzaam uit te kleden, je kon inderdaad niet anders meer doen. Toen ik wegging lag ze in haar mooiste, lichtblauwe nachtpon onder een laken, toch nog min of meer vrijwillig patient geworden.

Aan het einde van de middag was ik daar weer, het ziekenhuis was nu tot leven gekomen. Met een bos bloemen liep ik naar binnen, een beginneling tussen al de anderen zonder bloemen. Wel kwam ik een man tegen met bloemen op weg naar de uitgang, ik vroeg mij af wat dat moest. In de hall en in de lange warme gangen waren enkele patienten in invalidewagentjes losgelaten en sommige bezoekers hadden een patient op krukken tussen zich ingenomen, oefenend in lopen, in verduren. Met vaste pas liep ik tussen dit alles door naar E's kamer op kleine ingrepen. Op haar deur was al een kaart bevestigd met haar naam erop, vol zorg gecalligrafeerd, in grote gothische letters. Het leek of ze haar hadden ingelijfd in een vreemde, strenge mogendheid. Ik haalde adem voordat ik open deed, stel je voor dat ze ingrijpend was veranderd of mij niet meer wilde kennen. Maar niets was veranderd, tenzij dan dat ze wat teleurgesteld was. De hoofdzuster was geweest en had gezegd dat het nog wel drie dagen kon duren voordat ze zou worden geopereerd. Nog drie dagen stilstand dus of liever achteruitgang, want in die tijd moest zij allerlei kleine maar afmattende voorbereidingen ondergaan. Ik opende de ramen en keek in het park. Op een bank aan de overkant van het grasveld zaten een minimeisje en een jongen te vrijen ten overstaan van het voltallige ziekenhuis. Toen ik langer keek zag ik dat haar grasgroene, ribfluwelen jurkje over een enorme bolle buik spande. Minimeisjes worden niet zwanger, had ik altijd gedacht en ik betrapte me op een licht gevoel van voldoening dat ze tenslotte ook worden gevangen. Toen zag ik ook de vogels in een hoek van het grasveld, maar ik kon mijn ogen niet geloven, vreemde steltlopers met absurd lange snavels, scherp en recht als kleine lanzen. Grutto's moesten het zijn, een hele zwerm, zo maar neergestreken in een ziekenhuispark middenin de stad. Het was een vreemde zomer.

‘Gauw gauw, grutto's’, riep ik over mijn schouder, ‘Grutto's in het gras.’ E. kwam aarzelend uit haar bed en keek mee.

Natuurlijk, er zijn grutto's in de weilanden rond de stad, maar je weet dat ze er over twintig jaar niet meer zullen zijn, er zijn al berichten van een zekere aarzeling, een lichte achteruitgang. Ze zijn te schuw, te bizar voor deze tijd en nu waren ze voor het grijpen, op nog geen steenworp van ons af. Onbewust van hun onvervangbaarheid scharrelden ze als gewone vogels in het

[p. 35]

rond, een paar passen achter hun snavels aandrentelend en dan weer die snavels in de grond, drilboren die hun papierlichte lijfjes lieten meetrillen van kop tot staart.

E. had haar kamerjas aangetrokken en wij liepen door het gras dat zo droog en geel was als een soort mos. De a.s. minimoeder en haar minnaar hadden geen aandacht voor grutto's noch voor ons. Tussen de golven van haar lange blonde manen kon ik haar ogen niet eens vinden. Wat zochten ze in dit ziekenhuis behalve elkaar? We vonden een andere bank, onder de bladeren van een oude eik. Wij waren een echtpaar van middelbare leeftijd, vogelvrienden, maar nu nog steeds wachtend op die kleine ingreep, uitgepraat over het wonder van die vogels, kijkend naar de lange bakstenen wand tegenover ons, half bedrijf, half tehuis met zijn lange rijen van hoge vensters. De meeste van die vensters stonden wijd open voor de zomeravond en omlijstten zwarte groepjes bezoekers op de rug gezien: een enkel venster was daarentegen hermetisch gesloten. Wat zijn we toch geduldig, gewillig. Daar lagen nu honderden patienten, van wie toch zeker een behoorlijk aantal met angst en pijn, maar vrijwel geen geluid kwam naar ons over. Ik moest al mijn verbeelding gebruiken om hoogstens een zacht collectief gemompel te horen, niets van kreten van protest, van noodvlaggen uit de vensters, al had dat toch veel meer voor de hand gelegen. De grutto's, wanneer ze niet in het gras aan het boren waren, maakten kleine keelgeluiden en heel ver hoorden we de auto's suizen, op weg naar de boulevard en het zomeravondvuurwerk. Het bezoekuur begon af te lopen, in de vensters aan de overkant stonden ze op, begonnen kranten dicht te vouwen of hingen naar buiten.

Toen ik op de middag na de operatie binnen kwam, waren de gordijnen gesloten en ook de tuindeuren voor het eerst dicht. Ik wist tevoren dat ze pijn zou hebben, maar ik had niet verwacht dat zij er zo vertrokken bij zou liggen en vooral zo klein en breekbaar. Weer moest ik denken aan dat voorbije seizoen in de kraamkliniek, toen het allemaal vruchtbaarheid en ontspanning was geweest. ‘Gezellig hè, zo'n kleintje erbij’, zei de zuster bij de geboorte van ons eerste kind.

E. had een vreemd ruwlinnen hemd aan, vanwege het ziekenhuis, een gewaad voor oude griekse rituelen. Ze deed haar ogen maar half open en hield mijn hand vast.

‘Ze hebben je lelijk te pakken gehad’, zei ik.

Ze lachte flauw en woelde zich om op haar andere zij. ‘Vertel me van vrolijke dingen’, fluisterde ze. Ik zweeg en pijnigde mij het hoofd over vrolijke invallen. Ik keek naar buiten en meldde dat de grutto's weer in het gras zaten en de a.s. minimoeder op een bank, uitkijkend naar haar minnaar, maar op een of andere manier waren dit eerder verdrietige dan vrolijke dingen om te vertellen. Maar gelukkig had ik een ochtendblad bij me en ik las een gemengd bericht voor dat mij daarstraks was opgevallen.

‘Baby valt drie hoog uit venster.’

‘Ach nee, niet dat soort dingen’, kreunde zij.

‘Maar luister nou even’, riep ik. ‘Valt in struiken, struiken breken de val, ongedéérd.’

Ik zei: ‘Je moet proberen te relaxen en de pijn te isoleren, een plek pijn buiten jezelf’, maar natuurlijk had ze dat allang geprobeerd. Ik kon niets voor haar doen dan de

[p. 36]

hoofdzuster in haar bureau vragen wanneer ze een pijnstiller kon krijgen. Dat kon over een uur. Ik dankte haar uit de grond van mijn hart, al had ik niet anders verwacht. Zo'n beestachtige pijn, dat kan niet meer in deze tijd.

In de dagen daarna ging alles volgens plan vooruit, op één avond na, toen ze ineens het gevoel had gekregen dat de operatie niets had geholpen en dat alles weer overnieuw zou moeten. Ik legde uit wat een onzinnig idee dat was, hoe onmogelijk bij een routine-operatie in zo'n efficient ziekenhuis, met zo'n bekende chirurg. Ja, maar dat was het juist. Had de chirurg het zelf gedaan? Zij herinnerde zich dat, toen de operatiezaal voor haar was opengegaan, zij de assistent van de chirurg bij de tafel had zien staan. Ik kon mij deze assistent heel goed voor ogen halen, een lange onzekere jongen, wat verloren rondscharrelend in z'n nieuwe witte jas. Ik was hem op de tweede dag bij haar tegengekomen, toen hij haar bloeddruk moest meten en daarna nog een paar keer op de gangen. Steeds was ik getroffen door zijn grote onzekerheid, het was alsof hij iedere dag op het punt stond het ziekenhuis voorgoed te verlaten om een andere carrière te kiezen.

‘Hoe kan dat nou’, zei ik. ‘Je was toch buiten kennis toen je de operatiezaal binnenkwam?’

‘Maar ik weet zeker dat ik een ogenblik ben wakker geweest. Ik weet nog dat het leek alsof ik uit de verte op alles neerkeek en ik hoorde duidelijk hun stemmen en ik weet zeker dat die assistent daar naast de tafel stond.’

‘Maar stond de chirurg er zelf ook niet bij?’, vroeg ik. ‘Misschien mocht de assistent toekijken en dingetjes aangeven, tenslotte moet die jongen het vak ook eens leren. Ooit zal zo'n jongen het zelf moeten doen.’

Precies, eens moest de eerste keer zijn, ik had mij zelf onzeker gemaakt met mijn eigen argumenten.

Ze kon zich niet herinneren de chirurg zelf te hebben gezien en ik wist nu ook niet meer wat van deze bovennatuurlijke geschiedenis te denken. Dat van die laatste blik uit de verte kon misschien wel waar zijn, want ik had kort tevoren gelezen dat de laatste tijd gereanimeerde reizigers uit het voorterrein van het hiernamaals soortgelijke beelden met zich beginnen terug te nemen. Maar die gaan meer in het algemeen over stemmengegons, over grazige weiden en geven natuurlijk helemaal niet de sleutel tot zo'n futiele kwestie als de mogelijke rol van een aankomend assistent-chirurg. Ik vond dat ze doorlopende films zouden moeten maken van iedere operatie, hoe klein ook en wanneer dit te duur mocht worden, desnoods steekproefgewijs flitsfoto's nemen. Dan kon je zo'n knul tenminste betrappen; ik zag hem al voor mij, verschrikt in de camera kijkend want hij had maar wat aan staan rommelen op E'.s weerloze lijf of misschien wel helemaal niets gedaan, omdat hij niet durfde, had gewoon staan doen alsof hij druk bezig was. Nu, dat laatste was nog de gunstigste mogelijkheid, dan was er tenminste nog niets verpest. Maar geleidelijk wist ik de jongen terug te dringen naar de plaats waar hij hoorde, een schuwe witte figuur in een hoek van het hel verlichte vertrek of van mijn part op de plek waar E. hem zou hebben gezien, naast de tafel, maar dan met de handen in de zakken, toekijkend naar het werk van de grote meester. Nooit zullen wij het precies weten, maar dat is ook niet meer nodig. De volgende dag kwam de chirurg zelf controleren, hij bleek tevreden te zijn en, naar later is gebleken, niet op losse gronden.

Wij wandelden over het gras dat nog steeds kurkdroog was, in die twee weken was er geen druppel gevallen. Het was een raadsel wat die grutto's er nog uit konden halen, maar ze bleven continu boren en maakten nog altijd korte slikbewegingen met hun lange hals. E. vertelde dat ze ook wel eens een middag weg waren. Ze voerde nu ook geregeld een egel met melk op een schoteltje, een keer zaten er ook scholeksters in het gras en in de bomen troffen wij een groene specht. Als deze zomer zo doorging zou er nog een flamingo in het gras komen. Wij zaten op onze bank en keken naar de achterkant van het grote tehuis, waar wij al niet helemaal meer bijhoorden. In de laatste paar dagen was in de kamer naast die van E. een vrouwtje komen wonen, dat niet tegen alleen zijn kon. Ze had een klein appelgezicht en zilverig pluishaar. Nu en dan kwam ze bij E. binnen om een praatje te maken, over haar naar verre landen vertrokken kinderen en over haar kwaal, iets met bloed en suiker. Wanneer ik op bezoek was, zag ik nu en dan haar hoofd om het windscherm loeren, om te zien of ik al weg was. Het ging nu beter met haar, in het begin hadden de zusters haar geregeld moeten ophalen uit het park, waar ze schreiend liep rond te dolen. Van onze bank sloegen wij haar gade, zoals ze met regelmatige tussenpozen uit haar kamer kwam, om de hoek van de beide schermen keek, eerst naar de ene kant, dan de andere, daarna een paar passen in de richting van het gras maakte, om zich ineens verschrikt weer terug te trekken binnen

[p. 37]

haar deuren. ‘Weet u, zij volgt hier een ontwenningskuur’, fluisterde ‘Zuster Tineke’ ons op de laatste dag toe. ‘Ze zal hier nog wel een maand moeten blijven.’ Dat was slecht nieuws; slechter dan alle suiker die in haar bloed had kunnen zitten; we waren geschrokken alsof er een bom was opengegaan, middenin onze vriendelijke afdeling kleine ingrepen. En wie was er komen liggen, nog een kamer verder, achter ‘Dominee X., beslist niet storen?’.

‘Ach, misschien moet hij zich een beetje beschermen tegen dat arme vrouwtje’, zei E., ‘en tegen allerlei andere patienten die hem willen spreken. Een dominee wil ook wel eens rust hebben.’

Zuster Tineke bracht ons de hele weg tot aan de uitgang, met moeite kon ik haar ervan weerhouden. E.'s vliegkoffertje van mij over te nemen. Zij wuifde ons nog even na, met haar hand boven de ogen tegen de zon op het zinderende parkeerterrein. Kort daarop, wij reden al weg, verscheen nog een grasgroen figuurtje in de schaduwrand van het perron, het minimeisje, nog altijd bol. Het was een seizoen van grote droogte, teveel droogte, die alles scheen te hebben aangeraakt, tot zelfs E.'s ex-buurvrouwtje toe, eenzaam verdrogend naast een zwijgende ‘Dominee X niet storen.’