Hollands Maandblad. Jaargang 9 (236-245)

[p. 12]

Victor de Stuers en majoor Thomson in de politiek
Paul van 't Veer

Men heeft zo zijn favorieten onder groot en klein in de geschiedenis. Wat mij betreft behoren allang tot de categorie klein, misschien middelgroot, Victor de Stuers en majoor L.W.J.K. Thomson. Twee mannen die op zeer verschillend gebied hun sporen verdienden. Van De Stuers (1843-1916) staat een borstbeeld in de hall van het Rijksmuseum, zijn schepping. Majoor Thomson (1869-1913), de held van Albanië, is vereeuwigd, althans verduurzaamd, in en op een monumentale bank op het Thomsonplein in Den Haag waar ik als kind graag speelde. Mijn waardering voor hem is dus ouder dan die voor Victor E.L. de Stuers, die ik pas leerde kennen toen ik zijn naam veel later tegenkwam bij allerlei belangrijke initiatieven op cultureel gebied in het laatste kwart van de 19e eeuw. Een kleurrijk persoon die wist wat hij wilde.

Wat een aangename verrassing toen ik kortgeleden bemerkte dat deze twee vertegenwoordigers van het laat 19e eeuwse non-conformisme in het culturele, respectievelijk militaire leven, een stuk politieke activiteit gemeen hadden op een gebied dat mij de laatste tijd bezighoudt: de Atjehoorlog. Het vergroot mijn waardering voor mensen die leefden in de nu zo verguisde tijd van het fin-de-siècle. Een merkwaardig gezichtsbedrog, ontstaan door de lust alles in de laatste decennia voor de eerste wereldoorlog te zien als een zinloze dans op de vulkaan, moet er de schuld van zijn dat we die tijd vooral beschouwen als een van sukkels en huichelaars. De Jugendstil wordt nu opgeroepen als een aangename herinnering aan flierefluiters die niet wisten wat hen boven 't hoofd hing. Een roerloze tijd waarin geen individualiteit zich kon ontwikkelen? Het mocht wat. Het was, integendeel, een tijd van non-conformisme, opstand en vernieuwing.

Neem nu eens mijn vrienden Victor de Stuers en majoor (later overste) Thomson. De Stuers was zoon en neef van generaals die in Indië carrière hadden gemaakt. Hij mocht ook neef zeggen tegen de vroegere gouverneur-generaal jhr. James Loudon. Zelf koos hij een loopbaan in de advocatuur, maar zijn culturele belangstelling (hij was een vaardig tekenaar en groot kunstliefhebber) baande hem een weg naar het ministerie van binnenlandse zaken, waar hij in 1875 referendaris werd, de eerste chef van de afdeling kunsten en wetenschappen. Hij vormde die afdeling geheel naar eigen inzichten en wordt beschouwd als de vader van de monumentenzorg in Nederland. In zulk genetisch verband mag men hem ook tot ‘moeder’ van het Rijksmuseum verklaren, want hij heeft het gebaard. In 1901 werd hij in het district Weert voor de R.K. Staatspartij in de Tweede Kamer gekozen en herkozen in 1905.

In dit laatste jaar verscheen ook majoor Thomson in de Kamer, als unie-liberaal gekozen door het district Leeuwarden, waar hij de socialistische kandidaat Wibaut versloeg. Thomson had een deel van zijn populariteit ongetwijfeld te danken aan zijn functie van commandant van de Landweer, de opvolgster van de oude schutterij, die door Kuyper in 1903 was opgeroepen om bij de spoorwegstakingen het land tegen ‘woelingen’ te beschermen. Thomson was allerminst het type van de reactionair. In de Kamer bleek hij een voorstander van democratisering van het leger; bij zijn strijd tegen misstanden in officierskringen had hij de SDAP aan zijn zijde en met zijn aanvallen op Krupp toonde hij zich een waarachtig radicaal. In 1913 werd hij door de regering uitgenodigd deel uit te maken van de militaire missie (te modern woord) die in de pasgevormde berg- en dwergstaat Albanië de nationale gendarmerie moest opleiden. Albanië was na de Balkanoorlogen door de grote mogendheden opgericht om Servië de pas naar zee af te snijden. De rol van doorn in Servisch, later Joegoslavisch vlees heeft Albanië altijd aardig weten te vervullen. Thomson wist dat hij zich in een wespennest ging steken, maar dat was niet voor het eerst. Bovendien zou zijn Atjeh-ervaring, opgedaan in de jaren negentig als jong luitenant, hem te stade komen.

Thomson was beschikbaar gekomen door

[p. 13]

een nederlaag bij de verkiezingen van 1913. In het district Leeuwarden werd hij bij de herstemmingen door Troelstra verslagen. Weer in militaire dienst, maar daar door zijn kritiek op de legerleiding weinig populair, ging Thomson samen met kolonel W.J.H. de Veer naar het nieuwbakken vorstendom waarvan de vorst, een prins von Wied, in 1914 kwam, zag en ijlings verdween. Er waren pro-Servische rebellen en er waren opstandelingen die de van buiten opgelegde regering van von Wied niet wilden aanvaarden. Van die chaos was Thomson het slachtoffer. Hij sneuvelde op 14 juni 1914. In de beste Atjeh-traditie ‘snelde hij de aarzelende troep met getrokken sabel vooruit toen Durazzo door de rebellen werd aangevallen’, aldus de Nederlandse kranteverslagen van de volgende dag. Nederland beschouwde hem als een held. Het Volk schreef waarderend over hem en noemde hem ‘de kampioen, in de burgerlijke zin, van het volksleger’. Wijnkoop schreef over hem: een man uit één stuk. Hij kreeg in Den Haag laan en plein met het voornoemde monument, waar nog steeds veel kinderen spelen zonder te weten wie Thomson was. In die bank staat een verstandig, maar weinig opzienbarend woord uit zijn mond opgetekend: ‘Wie degelijk legerhervormer wil zijn moet beseffen dat leger en volk elkander hebben te naderen’. Voor nu niets bijzonders, voor toen blijkbaar een gevleugelde uitspraak.

Toen Thomson in 1905 in de Kamer was gekozen, ging Nederland een tijd van grote politieke onzekerheid tegemoet. De rechtse coalitie van Abraham Kuyper was verslagen, liberalen van verschillende schakering waren de grootste groep en vormden de regering, maar waren afhankelijk van de steun der socialistische zesmans-fractie. (De socialisten waren van 38.000 tot bijna 66.000 stemmen gestegen, maar hadden een zetel verloren; bij de herstemmingen steunden zij waar de socialistische kandidaat geen kans had, de anti-Kuyperiaanse liberalen. Dit voor wie de ‘duidelijkheid’ van het districtenstelsel terugverlangt.) De SDAP-fractie stelde haar steun aan de regering afhankelijk van haar houding in sociale kwesties en vrijheid van vakbondsorganisatie. Het kabinet-De Meester stoelde op drijfzand. Met compromissen moest het zich in leven houden.

Nu kwam daar in 1907 een schandaal opzetten, dat al enige jaren sudderde: de gang van zaken in Atjeh. De wittebroodsjaren van Van Heutsz waren voorbij, voorbij de tijden dat ook de koloniale specialist der SDAP-fractie, ir. H. van Kol, met grote waardering over diens optreden in Atjeh sprak. Van Heutsz was op die roem in 1904 het paleis te Buitenzorg binnengedragen. Tot zijn opvolger als Civiel en Militair Gouverneur van Atjeh had hij een omstreden figuur benoemd: de kolonel G.C.E. van Daalen, wiens harde optreden als kolonnecommandant in Atjeh tevoren al aan kritiek van de Kamer had blootgestaan. Zijn optreden in het Gajoland in 1904 had vooral bij Van Kol en De Stuers felle bestrijding gevonden. Tijdens de begrotingsdebatten in 1904 vergeleek Van Kol de Nederlandse expeditie in die streek met het werk van Alva in Nederland en De Stuers sprak o.m. de volgende woorden: ‘De regering noemt het een excursie, ik noem het een moordgeschiedenis. Het is of men op de inlanders een bende bloedhonden heeft losgelaten. Het is beulenwerk. Laten wij beschaving aanbrengen, maar niet door middel van bloedhonden.’

Van Daalen werd een gouverneur als men had mogen verwachten. Hij was even hooghartig als hard, en wat pacificatie van een goeddeels verslagen Sumatraans volk had moeten zijn, werd in zijn handen een bestraffing achteraf. Men noemde hem toen, en later, ‘hard maar rechtvaardig’. Het is hier niet de plaats uitvoerig op zijn persoon en beleid in te gaan. Ik houd hem veeleer voor wreed uit overtuiging en karakter, wat misschien hetzelfde is. Bij hem was wreedheid een systeem. Hij had een zeer speciale binding met Atjeh, dat zijn vader - lang vergeten detail, behalve door hem - veertig jaar eerder bij een conflict met de gouverneur-generaal Loudon zijn militaire carrière had gekost. Bovendien was hij, gesproten uit een door en door Indisch officiersgeslacht, behept met een absolute minachting voor alles wat Indonesisch was.

Zijn wreedheid was systeem, geen gemakzucht, paniek of slordigheid in individuele gevallen, zoals in het Indisch Leger wel eens voorkwam. Waar wreedheid in die vormen optrad, was zij juist in strijd met zijn systeem. Bij zijn beruchte tocht door de Gajolanden in 1904 waren in korte tijd 3000 doden gevallen, van wie 1150 vrouwen en kinderen. Hij schaamde zich niet maar liet de stapels lijken fotograferen, met zichzelf erbij. Echter, toen een der compagnieën op eigen houtje bleef doorschieten na een bestorming, dreigde hij de compagniescommandant eigenhandig neer te schieten als dit ondisciplinaire optreden niet werd gestaakt.

In 1906 begon de kritiek op Van Daalens beleid als gouverneur tot de Kamer door te dringen. Het waren, behalve Van Kol, de Kamerleden De Stuers en Thomson die zich er de tolk van maakten en uit die kring

[p. 14]

kwam het harder aan dan uit de altijd beschuldigende socialistische hoek. De Stuers had militaire belangstelling doordat zijn oom legercommandant in Indië was geweest en zijn vader generaal-majoor. Het conflict tussen zijn neef Loudon en de meerderheid der Indische officieren, onder wie de vader van Van Daalen, over het ongelukkig verloop van de eerste Atjehexpeditie in 1873, moet hem wel bekend zijn geweest. Zijn oom, toen oud-legercommandant en schoonvader van Loudon, had in enige felle brochures partij getrokken voor de schoonzoon. De Van Daalens, niet alleen de vader van onze kolonel maar ook diens broer, waren hoofpersoon aan de andere kant. De brochure-oorlog had zeer lang geduurd en Victor de Stuers moet ervan geweten hebben. Belangstelling voor Atjeh was bij hem, evenals bij kolonel Van Daalen, erfgoed in de familie.

Thomson was zelf Atjeh-officier geweest en gold als militair specialist in de Kamer. Er was in Atjeh sedert het optreden van Van Daalen ook onder het Nederlands officierskorps iets nieuws aan de hand. Vroeger, onder Van Heutsz, liepen alle officieren weg met hun generaal. Nu liepen zij weg vóór de generaal. Legio was het aantal aanvragen tot ontslag of overplaatsing na persoonlijke conflicten. Op rapporten van patrouillecommandanten, die Van Daalen alle las, plaatste hij opmerkingen als: een karbouw zou het beter hebben gedaan. Ook hogere officieren ontkwamen niet aan soortgelijke afstraffingen.

Enkele vernederde officieren wreekten zich door per brief onthullingen te doen aan het Kamerlid Thomson en anderen. De zaak bleef sudderen tot De Avondpost, een kleine Haagse krant, sedertdien ter ziele, in oktober 1907 een serie artikelen bracht onder de titel: Hoe beschaafd Nederland in de twintigste eeuw vrede en orde schept op Atjeh. Door Wekker, Oud-Maréchaussee-officier van het Nederlandsch Oost-Indisch Leger.

Er stonden talloze gegevens in met alle details: hoe gevangenen werden afgemaakt, hoe vrouwen en kinderen bij het doorzoeken van kampongs werden doodgeschoten, hoe er werd geroofd en gebrandschat.

Wie was Wekker? Geheim uit de Atjehoorlog dat hic et nunc op het punt staat onthuld te worden. Destijds werd algemeen Thomson ervoor aangezien. Ook in de laatste kwasi-wetenschappelijke publikatie over het conflict tussen Van Heutsz en Van Daalen dat eruit voortvloeide, een proefschrift van J.W. Naarding uit 1938, wordt hem het auteurschap in de schoenen geschoven. Thomson ontkende het ten stelligste en Naarding had uit zijn eigen materiaal een

[p. 15]

betere conclusie kunnen trekken.

Thomson moet het materiaal van Wekker voor de publikatie hebben gekend. In een commissievergadering had hij tegenover andere Kamerleden op de komende artikelen gezinspeeld. Pogingen van collega's om publikatie te voorkomen liet hij passeren. Onderhandse kritiek had nooit resultaat gehad, nu moest het er maar van komen.

In feite was de auteur van de niet minder dan zeventien artikelen de vroegere luitenant W.A. van Oorschot. Hij was in 1906 als 26-jarige luitenant met twee collegaluitenants door Van Daalen voor de krijgsraad getrokken op de beschuldiging dat zij verantwoordelijk waren voor de dood van Atjehse gevangenen. De processen hadden grote verontwaardiging onder de Atjehofficieren gewekt - niet omdat de gevangenen niet gedood waren (dat waren ze wel), maar omdat het Van Daalen was die er een krijgsraadzaak van maakte. Men meende dat Van Daalen na de kritiek in 1906, die al eens tot een vaderlijk vermaan van Van Heutsz had geleid, bevreesd was geworden en probeerde de schuld op lagere officieren af te wentelen.

Dit dachten de officieren. Ik denk dat Van Daalen hier voorbeelden zag van wreedheid uit gemakzucht, onsystematische en dus ontoelaatbare wreedheid. De beklaagden beriepen zich op ‘oorlogsnoodzaak’, die Van Daalen hier niet erkende. Zij werden nochtans, ook in hoger beroep, vrijgesproken.

Van Oorschot, die nog in 1906 een ‘eervolle vermelding’ had gekregen en tot eerste luitenant was bevorderd, nam per 1 januari 1907 ontslag en werd benoemd tot ambtenaar ter beschikking bij de exploitatie van de staatsspoorwegen van Nederlands-Indië. Hij maakte spoorwegcarrière, werd in 1924 chef exploitatie van de Oosterlijnen op Java en in 1927 na twintig dienstjaren gepensioneerd, waarna hij uit de Indische regeringsalmanakken verdwijnt.

Zijn geheim bleef bewaard, althans voor de buitenwereld. Van Daalen wist wie hem deze kool had gestoofd en enkele ingewijden wisten het eveneens. Het zal na de eerste wereldoorlog wel vergeten zijn, al ken ik één zeer bejaarde, reeds lang gepensioneerde Indische ambtenaar die het nog niet vergeten was.

Op de publikatie in De Avondpost volgde in oktober en november een Kamerdebat waar de vonken afspatten. Thomson bepleitte, na uitvoerige aanhalingen uit de Wekker-artikelen, uitbreiding van de troepenmacht in Atjeh (Indisch idioom: op Atjeh). Wat nodig is, zei hij, ‘is een beschermende macht instede van een die louter tot schrikaanjagen in staat is’. De Stuers: ‘In Atjeh wreedheid en onmacht, in Buitenzorg verblindheid en kalme berusting, op het Plein, helaas, zwakheid en vergoelijking’. Van Kol, die kon aantonen dat hij bij vorige debatten al soortgelijke feiten had genoemd maar niet was geloofd, diende een motie in waarin een onpartijdig onderzoek ter plaatse werd gevraagd. Uit meerdere fracties kwam steun. De liberale minister Fock, die door zijn geestverwanten in de steek werd gelaten en zeker kon rekenen op een val van de regering als de socialisten met de rechtse oppositie ging meestemmen, vond een uitweg. Na telegrafisch overleg met Van Heutsz stelde hij de Kamer voor dat de gouverneur-generaal zelf een onderzoek zou gaan instellen. Dit compromis verwierf de meerderheid in de Kamer. Fock en Van Heutsz meenden en de opposanten in de Kamer vreesden dat alles wel weer met een Indische sisser zou aflopen.

Aldus gebeurde echter niet. De ontmoeting tussen Van Heutsz en Van Daalen werd een botsing van twee harde koppen. Al werd Van Daalen in een rapport van de legercommandant Rost van Tonningen vrijgesproken van de beschuldigingen op militair gebied (allerlei onderdelen van Wekkers aanklacht klopten niet, waren niet meer na te gaan, waren overdreven of reeds bestraft etc.), in beleidszaken ontdekte Van Heutsz overtredingen van de instructie. Van Daalen wilde geen duimbreed wijken. Vóór zijn terugkeer naar Java gelastte Van Heutsz hem schriftelijk een reeks maatregelen ongedaan te maken. Van Daalen antwoordde met een verzoek tot ontheffing van zijn functie.

Zijn militaire loopbaan was hiermee niet gebroken, als die van zijn vader in 1874. Na Europees verlof werd hij in Batavia eerst chef-staf, daarna nog legercommandant. Maar het zeer bleef, het zeer dat Van Heutsz hem had laten vallen. Ook bij zijn aanhang maakte de gouverneur-generaal hiermee geen goede beurt.

Het was voor mij in politicis Thomsons en De Stuers' ‘finest hour’. Een samenloop van personen en omstandigheden was er de oorzaak van dat Van Daalen verdween. Hij werd vervangen door kolonel Swart, die met verstandig beleid de pacificatie werkelijk op gang bracht.

De omstandigheden waren mede bepaald door de labiele positie der liberale regering, die in 1908 dan ook tussentijds ten val kwam. De personen waren mijn vrienden majoor Thomson en Victor de Stuers, die weinigen in deze gedaante van politici zullen kennen.