Hollands Maandblad. Jaargang 9 (236-245)

De dooddoeners
Sonja Pos

Toen Duitse troepen in 1914 verdacht snel oprukten in de richting van Borgerhout, een voorstadje van Antwerpen, pakte de diamantslijper Aäron Waagenaar zijn vrouw Sara en hun vijf kinderen bij de hand en laadde hen in de eerste trein naar Amsterdam, waar ze introkken bij zijn min of meer seniele vrome vader in de Tweede Batavierdwarsstraat tegenover de Montelbaenstoren.

Na de eerste oorlogshandelingen, die Borgerhout ongemoeid hadden gelaten, wilde hij echter terug om nog iets meer te redden dan een vuile zakdoek, maar zijn vrouw weerhield hem er van met alle overredingskracht waar ze over beschikte. Daardoor placht hij jaren later, toen zij inmiddels aan baarmoederkanker was overleden, op gezette tijden het hele huis overhoop te halen, steeds weer op zoek naar een foto van zijn Sellie, zoals hij haar liefkozend noemde. Zeven kinderen had ze hem geschonken, waarvan twee weliswaar jong waren gestorven - de een door een val uit een kinderstoel, de ander door een onbekende slopende ziekte - maar de resterende vijf groeiden redelijk op tegen de verdrukking en de moederloosheid in.

Al spoedig zwierf hij overdag met sinaasappelen op een kar door de buurt, stapelde 's avonds de overgebleven voorraad in de huiskamer op en sjouwde 's nachts zijn nu kindse vader op zijn rug naar de ton die doorging voor plee. De sinaasappelen werden met de verandering van de seizoenen appels en peren, gingen daarna weer over in bokking en schol en tenslotte stond Opa met de vis op een vaste plaats in de Ten Catestraat.

Intussen maakte zijn oudste zoon sigaren, stapte daarvan eveneens over op zeebanket en trapte zijn vader op het hart door met een Duits dienstmeisje te trouwen. Fietje, de oudste dochter, stond vanaf haar veertiende jaar op een stoof in een tobbe de was te doen voor de hele meute, kreeg op haar zeventiende slaapziekte, en enkele jaren later, zonder dat er een man in haar omgeving te bekennen was, een tweeling, meisjes. Grootvader weigerde dit feit aanvankelijk onder ogen te zien, maar op een nacht, na hun ijselijk gekrijs, wiegde hij hen, ijsberend door de kamer, in slaap en sloot ze in zijn veelbeproefde hart. Ook de derde van het span, Judith, vermocht niet op de vertrouwde paden te wandelen: zonder zijn toestemming knipte ze haar vlechten af, werd socialiste, las Ibsen en Multatuli, belandde op een atelier waar zij aan de lopende band knopen moest aanzetten - een halve minuut, een hele minuut per knoop? na vijven inhalen wat je achter was gekomen - volgde desalniettemin 's avonds cursussen en fantaseerde met een blinde belezen vriendin over de gouden tijden die voor hen zouden aanbreken wanneer zij eens de leiding zouden krijgen over een kindertehuis. Sam bleek de ware zoon te zijn, waar grootvader zijn hoop op stelde: hij trouwde met

[p. 16]

een goed Joods meisje, Rebecca Silberstein, werkte zich op in een herenzaak zodat hij zelfs de prijskaartjes voor de etalage mocht calligraferen, zonder dat hij dit ooit officieel had geleerd, en kreeg zowaar een zoon die hij Aäron noemde. Grootvader herademde. Dat zijn jongste dochter Esther niets beters wist te bedenken dan met een lange blonde buurjongen, van beroep stratenmaker, te trouwen, schoof hij dan maar weer op rekening van het lot. Voorlopig was het voortbestaan van de naam Waagenaar verzekerd. Aäron Waagenaar nummer twee was drie jaar toen opnieuw Duitse troepen oprukten naar het Westen, ditmaal ook ietwat noordelijker. Grootvader constateerde dat er nu geen trein was om mee naar het Noorden te vluchten. Je kon moeilijk in de Waddenzee springen. We schrijven 1940.

Inmiddels was ik in 1936 geboren in het Wilhelmina Gasthuis, een fabriek waar op de kraamafdeling aan de lopende band wordt geproduceerd. Wat ademhaalt krijgt een hemdje aan en wordt op bepaalde uren in ondiepe dozen vrijgegeven voor bezichtiging. Wat niet ademhaalt wordt voor straf in kistjes geschroefd en meegegeven met de ophaaldienst.

Maar het begon er mee dat ik ademde. Bovendien bleek ik, of het niets was, alle andere babies op zaal met stukken te slaan in uiterlijk schoon, wat in het W.G. wel iets betekent: er zijn daar zalen met twaalf en als de tussendeuren zijn opengeschoven, vierentwintig bedden. Daar lag ik, in intieme kring bewonderd en door een verpleegster met esprit eekhoorn genoemd, naar het schichtige diertje dat onder het uitstoten van angstige kreten wegduikt in dennestammen. Een naam die te denken geeft. Overigens recht van lijf en leden, al hield ik die de eerste tijd nog voor borst en buik gekromd, dronk, spoog, pieste en poepte ik volgens schema. Godzijdank wist mijn moeder niet dat aangeboren afwijkingen zich soms pas jaren later openbaren.

Wilde mijn stratenmakende vader niet meteen zijn hart uitspugen en stukstampen in de goot, toen mijn Duitse tante, hangend over het raam van haar woning in de Blasiusstraat, hem had medegedeeld dat het een meisje was? Een zware slag.

Hoe dan ook, ik was er en na een week was er geen ontkomen meer aan: ik moest naar huis; met mijn broodmagere moeder (24 jaar, 89 pond) naar de Vrolijkstraat. Een ironische naam, sinds vele jaren gedeeltelijk veranderd in Wibaut. Het nummer ben ik vergeten, maar niet het verblijf zelf. Twee hoog achter, een lage ruimte verdeeld in kamertje, keukentje, alkoofje, uitzicht op platte daken in de diepte - loodsen - met een overkant van smalle ramen in grauwe muren. Ergens middenin een populier. Van binnen alles bruin. Het bruin van de dertiger jaren: stoelen, divan, tafelpoten, vloerkleed, streepjeszeil. Ook verwerkt in het geelbruine behang. Ergens daarboven een grijze hemel. Aan de muur een schilderij in dezelfde tinten: de binnenkant van een schamele boerenwoning, waar een boer, half op de rug gezien, zit te lurken aan een neuswarmertje en de dampende schotel beziet die moeder de boerenvrouw juist voor hem op tafel zet. De uienlucht slaat jaar in jaar uit van de muur. Ongetwijfeld om een beetje te luchten staat dan ook de deur open naar het erf waar de zon merkwaardig bruingeel ondergaat.

Mijn moeder ontdekte al spoedig dat ik tot grote prestaties kon worden aangezet. Na een jaar was ik overdag droog, deponeerde ik bepaalde zaken zonder blikken of blozen in een speciaal wit koud vat - de eerste klank die semantisch te duiden bleek, was dan ook niet voor niets ‘à à’ - en deed ik enkele passen. Hoe eerder ik liep hoe beter ik de benen kon nemen.

Was mijn vader toen al werkloos? Werden er steeds minder nieuwe bestratingen gelegd en werden de oude niet meer bijgewerkt? In ieder geval hoefde hij spoedig niet meer achteruit over de bodem van Amsterdam te kruipen, maar mocht hij elke dag rechtop naar een kantoortje lopen om ergens een stempeltje te laten zetten. Bracht dit, en het feit dat zijn tweede kind evenmin een zoon vermocht te zijn, hem er toe zijn dagen en zijn avonden steeds meer door te brengen bij zijn moeder ‘aan de overkant van het IJ’ dan wel in café's? Mijn moeder sprak haar gramschap uit over deze plaatsen des verderfs en bepeinsde tijdens haar eenzame avonden hoe gezellig die twee op het schilderij tegenover haar het toch eigenlijk hadden. Als een muis door de kamer liep, stond ze uren op een stoel te wachten tot hij weer zijn hol opzocht.

Alleen tegen Pasen en Kerstmis zette mijn vader zijn vaardigheid in klaverjassen om in een konijn of veertig eieren, die hij echter bijna allemaal uitdeelde. Een eitje konden we anders best gebruiken want de ‘steun’ bedroeg ± f 10, - waar een huur afging van f 2,75.

Ik herinner me hoe 's avonds eten kon worden gehaald, ergens bij de Rustenburgerstraat. We staan in een lange rij te wachten in de sneeuw. De mist om ons heen ruikt naar erwtensoep en we stampen met onze voeten om ze te warmen. Als we door

[p. 17]

de ingang van het gebouw - een school? - naar binnen komen, klinkt overal vandaan het gekletter van ketels en opscheplepels. De soep is nu vlakbij en even later kijk ik hoe hij uit een grote lepel in onze pan wordt gegoten. We lopen met kleine pasjes terug naar huis. Thuis wordt de soep opgewarmd en ik eet voorzichtig van de groene soep die je zomaar ergens kunt halen als je een bonnetje hebt.

Waarom moest ik zo snel groot worden? Had mijn moeder niets anders waarmee ze kon pronken dan haar bijdehande dochtertje? Er moest een heel programma worden afgewerkt. Vooral moest ik netjes zijn, me niet vies maken, een grote schone meid zijn. Toen ik door de komst van een krijsend wurm, de oudste en dus de verstandigste werd, mocht ik mijn zusje geen beren of poppen uit de krachteloze handjes rukken, haar niet slaan, bijten of schoppen, haar de ogen niet uitkrabben of de haren van het hoofd trekken, nee, ik moest toezien op mijn stoel achter de dikke koude havermout hoe zij aan de andere kant van de tafel lekker bij mijn moeder op schoot zat en werd gevoerd, hoe zij daar potverdikkie gezellig met zijn tweetjes zaten te eten terwijl ik voor altijd aan mijn kant in mijn dooie eentje kon blijven toekijken.

Ook wanneer wij op visite gingen, werd mij eens te meer duidelijk dat er iets onherstelbaars was gebeurd. Iedereen frutselde en foetelde aan mijn zusje, ik stond er voor spek en bonen bij en moest verheugd antwoorden dat ik de hemel op mijn blote knietjes dankte voor het huilende geval, waarvan iedereen zonodig moest beweren dat ze zo lief was. Wat een ellende. Hoe was ik zo nummer twee geworden? Zo te zien, waren we voorlopig ook niet van dat zusje af.

Ik speel voor de deur. Plotseling komt met oorverdovend gebrom en gerochel een olifantachtig monster de Tweede Oosterparkstraat uitkruipen, de hoek om, recht op mij af. In paniek grijp ik mijn speelgoed en ren jammerend naar de dichte deur. De bel is veel te hoog. Gillend schop ik tegen het hout en bonk er op met mijn vuisten. De olifant is al vlakbij en mijn moeder hoort mij niet. Ik krijs tegen de gevel op. Ik roep door de brievenbus. Daar zwaait zijn slurf door de lucht in mijn richting naar beneden en valt neer in een vierkant gat midden op de rijweg. Hij slobbert vieze dingen uit de grond. Nu ben ik aan de beurt. Maar een vrouw heeft intussen voor mij aangebeld, de deur klapt open en ik strompel jankend de trap op. Ik ben op het nippertje ontsnapt. Boven probeert mijn moeder mij te troosten: de puttenwagen komt alleen voor de putten. Maar ik weet dat ze jokt. Ik geloof haar niet. Terecht, aan het eind zal de puttenwagen weer komen en me opzuigen in mijn eigen vuil.

We verhuizen naar een grotere, een ‘hele’ woning, vijftig meter verder in dezelfde straat, het derde huis vanaf de Tweede Oosterparkstraat. Drie hoog, een kamerkeuken, tussenkamer en voorkamer aan de straatkant, waar mijn moeder mij nu 's avonds wijst hoe de zon ondergaat achter de hoge schoorsteen van de steendrukkerij. Zwijgend naast elkaar over de vensterbank hangend zien we hoe die rode bol zomaar langzaam aan een onzichtbaar touw naar beneden wordt getrokken. Als je er in kijkt, flakkert 't rood en groen voor je ogen. Uit het oranjerode licht aan het eind van de Eerste Oosterparkstraat komt straks mijn vader op zijn groene fiets aanrijden, helemaal uit het legendarische bos, ver achter de huizen, waar hij te werk is gesteld. Boven mijn hoofd hoor ik het trippelen en piepen van de mussen in de dakgoot. Mijn zusje ligt achter ons te slapen in de tussenkamer, ik hoef nog niet naar bed en beschouw de stiller wordende straat en het lege landje voor de deur waar hoogstens nog een hond rondsnuffelt. Het landje. Als ik nu de tram zou nemen, in de Wibautstraat uitstappen, en op de kruising met de Eerste Oosterparkstraat naar het Oosten kijken, waar de bocht van

[p. 18]

de spoordijk de afsluiting vormt, zou ik de Technische School en de gebouwen van Het Parool met één hand omver moeten duwen, de minuscule flatjes erachter wegblazen, het plaveisel opbreken, de rozenstruikjes uitrukken, het puin wegruimen en het veldje, wat dan weer ontstaat, een paar jaar laten liggen om het misschien terug te vinden zoals het 25 jaar geleden was: een bobbelig stukje land in de vorm van een uitgerekte driehoek, met langs de huizenkant de rails van het boemeltje naar het Gooi, het roestige hek, de plekken zand, gras, zuring, klaver en witte bloemetjes met gele harten die later kamille bleken te heten. Eerst had ik tijdens mijn middagdutje nog de bel en het gefluit gehoord van het langsstomende treintje, dat in de richting van de groene koepel op het Weesperplein reed of omgekeerd. Maar toen ik aan vlot lopen toekwam, was de dienst inmiddels gestaakt en evenals alle andere kinderen uit de buurt stapte ik onbekommerd over de stukken van het omgevallen hek om op het landje te komen.

Daar speelde ik jaar in jaar uit op ochtenden en middagen waaraan geen eind scheen te komen. Scheppen in het zand, kuilen graven, bloemen plukken die, rechtop in het zand geplant, snel veranderen tot een slap kleverig tuiltje dat kwistig blaadjes rondstrooit, wandelen over de kronkelige paadjes die ver weg bij de Spoordijk uitkomen op de wereld, kijken naar de voorbijrijdende trams die aan het eind van de rails onder het enge donkere viaduct duiken, mezelf verdedigen tegen pesterige jongetjes, en ontelbare malen mijn moeder door gekrijs tegen de gevel op ertoe brengen de verlangde stukken speelgoed naar beneden te werpen.

Ik was niet helemaal gelukkig toen mijn zusje aan mijn hand mee moest naar mijn domein. Ons samenzijn werd voor een groot deel gekenmerkt door gekibbel, eindigend in getrek aan haren en gestomp met spitse elleboogjes en tenslotte in een dubbel gejammer om Mamma. De plagerige koperslager, die één huis naast het onze in een piepkleine geïmproviseerde etalage opgelapte pannen toonde - twee ronde stukjes ijzer aan elke kant van het gat in de bodem en een schroef erdoor zodat de pan voor eeuwig scheef stond - en die zijn dagen sleet door bij zonnig weer voor zijn deur op een keukenstoel ‘De Lach’ te lezen, zei er het zijne van en noemde ons weldra onveranderlijk en globaal ‘de mamma's’, wat niet naliet mij diep te krenken.

Nee, het liefst speelde ik maar voor eeuwig in dat grove zand, vol takjes, steentjes en schelpen die ik eindeloos verzamelde in emmertjes, in rijtjes legde, voor snoep of geld, kopjes en bordjes liet doorgaan of de woning deed sieren die ik iedere keer weer uitgroef. Daar was de wereld hanteerbaar: je kon bergen maken of kuilen, net waar je zin in had en als het product niet meer beviel, was het materiaal onmiddellijk voor een ander kunstwerk beschikbaar. Elke dag kon je opnieuw beginnen en niemand anders had er iets over te zeggen.

Toch bleef er genoeg te wensen over. Af en toe stond ik tijdens het scheppen even stil en keek dan soms naar de dijk in het Oosten. Toen ik op een middag niet op mijn zusje hoefde te passen, besloot ik na enig gedelibereer het er maar eens op te wagen. Ik huppelde over de klimmende en dalende paadjes in de goede richting en toen die ophielden, zocht ik stap voor stap mijn weg door het gras en de zuring. Het was warm. Bijen en andere beesten ontweek ik angstvallig, maar ik keek ademloos naar een vlinder die op een witte winde neerstreek. Daar stond ik al onder aan de dijk. Terwijl ik mij vasthield aan bosjes gras, klom ik naar boven en met mijn handen om het gaas bekeek ik even later de grote bruine kiezelstenen naast en tussen de spoorrails en de bovenkant van de huizen er achter. Was dat alles? Teleurgesteld vroeg ik mij af waar die rails vandaan kwamen en waar ze naar toe gingen. Rechts was ver weg het Amstelstation en links verdwenen ze in onbekend gebied. Maar voor ik me realiseerde wat er gebeurde, doemde daar met hels lawaai een groen monster op, dat recht op me af stormde. Gillend liet ik het hek los, holde zo snel ik kon de dijk af en struikelde over kuilen verder. Pas op een afstand durfde ik achterom te kijken en zag verbaasd hoe de trein netjes achter het hek voorbij schoof en niet er dwars doorheen naar mij. Tot mijn grote verbazing had ik achter de ruitjes van de trein mensenhoofdjes gezien. Mensen. Er zaten mensen in de trein. Teruglopend naar de plek zand voor de deur nam ik me heilig voor om later, als ik groot was, ook in de trein te gaan om fijn helemaal naar het Amstelstation te reizen. Niemand maakte ik deelgenoot van dit plan, maar vaak keek ik daarna gespannen uit het raam naar de dijk en vroeg me af of er nog treinen bleven langsrijden en ja hoor, soms reed er juist een voorbij en dat deed me hopen dat de dienst wellicht niet, zoals met het boemeltje, gestaakt zou worden voor ik groot genoeg was om ook achter zo'n venstertje op reis te gaan naar de wereld en helemaal nooit meer terug te komen.

Toen ik vier was, mocht ik alleen naar Opa en tante Fie lopen: ik draafde eerst langs de

[p. 19]

[p. 20]

tramrails, dan onder het viaduct door, waar de langsrijdende trams knarsende echo's tegen het ijzer opslaan, over het President Steynplantsoen - af en toe stilstaand met pijn in mijn zij -, een stukje dito straat, rechts de Hofmeyerstraat door en dan links de Transvaalkade op. Ik holde nog even tot de eerste lantaarnpaal en riep daar over de stille kade: ‘Tante Fie, ik ben er!’ Al voorthollend riep ik dat nog een paar keer. Dit waren de signalen die de hele familie naar de deur dreef, mij tegemoet. Soms duurde het even voor ik het klikken van de geopende deur hoorde en hijgend kwam ik angstig aanzetten om tot mijn geluk te zien dat de deur net openging. Iedereen stond zich al te verdringen op de rode kokosloper in het gangetje. Als een koningin werd ik ingehaald, deelde grif mijn kostbare kusjes uit aan tante Fie met haar bloemetjesschort voor, aan Sel en Ju en stapte blij door de donkere gang naar de zonnige huiskamer waar Opa in zijn leunstoel zeker al verlangend naar mij uitkeek. Dat was het paradijs: Opa een kus geven op zijn roodbeaderde wang, een koekje uit het trommeltje pakken dat tante Fie mij voorhield, mij mee laten trekken door Sel en Ju. (Maar wat doet tante Ju? Wat doet zij eigenlijk? Tilt ze me op en zegt ze ‘Dag, hondedrolletje van me’ zoals ze ook bij ons onderaan de trap roept? Of zit ze aan tafel? Of is ze er toevallig niet? Nee, ik weet niet meer wat tante Ju doet. Nu is ze al bijna helemaal dood.)

Er wordt gebeld. Ik ga naar het portaal, loop twee treedjes af en trek aan het touw.

‘Wie is daar?’ roept mijn kinderstem.

‘Joeoe... Ikke’.

Stappen de trap op. Ik wacht. Ze is op weg naar mij. Ik hoor haar klimmen. Ze stapt op het portaal van één hoog. Ik kijk de donkere draaiende schacht in en daar is 't:

‘Dag, hondedrolletje van me!’

Na vijf en twintig jaar hoor ik de woorden weer, maar zonder de stem. En terwijl ik in mij de treden afkijk, wachtend en groeiend in het portaal, merk ik dat haar gezicht niet meer opdoemt in het licht, maar ergens beneden achter een bocht blijft steken.

Tante Ju, waar ben je gebleven?

Boven het land in het Oosten, mijn liefje, boven het land in het Oosten ben ik weggezweefd. Kwam de rook die ik werd op een boomtak terecht, streek ik over een wei, de rug van een paard? Niemand zal het weten, mijn liefje. Het pleistoceen van de 20ste eeuw begon in 1933 en de aarde weet er nauwelijks meer van. Van mij en ons geen fossiele ribbels of kruipsporen. Alleen onze tanden en vlokjes haar zullen worden gevonden, misschien, een reusachtig dier met miljoenen tanden en resten haar, verslagen door een mysterieuze vijand.

Als ik op zondag kom, om een uur of elf, zit de hele familie aan tafel en wordt er vlug een stoel voor me bijgeschoven, en een kussen op de zitting gelegd. Daar troon ik mee aan het witte tafellaken. Opa aan het hoofdeinde, met zijn rug naar het raam, tegenover hem met dichtgeknepen ogen tegen de felle zon, tante Fie, rechts van haar Sellie, links Juutje (ergens tante Ju) en ik links of rechts naast Opa. Daar zitten ze allemaal te eten en te praten, knikkend en glimlachend naar mij. Wanneer ik een enkele keer in Opa's stoel mag zitten - ik kruip onder de armleuning door en glij over het gladde bruine leer naar voren - overzie ik het geheel met trots. Opa naast mij, zomaar op een gewone stoel, krult de punten van zijn witte knevel in gedachten verzonken naar boven toe om en staart af en toe naar buiten, achter mij, waar de meeuwen boven het water vliegen of op de kade zitten. Opa is heel oud en mag van de dokter niet meer op de markt staan met vis, want als de vinnen in zijn handen prikken krijgt hij weer bloedvergiftiging. Oom B. verkoopt nu ook voor hem.

Als we klaar zijn met eten, nemen Sel en Ju me mee naar buiten om te spelen. We halen de vriendinnen af die allemaal ook op de kade wonen. Ze huppelen de deuren uit en er wordt beraadslaagd. Een meisje heeft een touw bij zich. Even later doe ik zo maar met de anderen mee zonder te zien hoe laag en langzaam voor mij het touw wordt rondgedraaid. Achter elkaar in een lange sliert springen we om beurten in de zon en niets kan ons deren: Dina de piescherin die niet terugkwam, Rika, die ik de laatste keer dat ik haar zag, resoluut het gevraagde handje weigerde (iemand bestemd voor de gaskamer, een handje weigeren), Sini Meyer die de dans ontsprong, Juutje Grijsaard die verdween naar een onderduikadres, maar enkele jaren na de oorlog tijdens een kampeervakantie in de Ardennen een ontploffende primus in haar gezicht kreeg en maanden lang de ene huidtransplantatie na de andere moest ondergaan voor ze eindelijk mocht sterven (haar ogen waar ik altijd naar moest kijken, vioolblauw), Sel en Ju en ik we springen ‘In spín de bócht gaat ín, uít spuít de bócht gaat uít’ en ons haar waait in de wind, onze jurken fladderen omhoog en de rest komt allemaal later pas.

[p. 21]

[p. 22]