Hollands Maandblad. Jaargang 9 (236-245)

[p. 10]

In de muizenval
H. van Galen Last

W. Walraven, Brieven,
G.A. van Oorschot, Amsterdam.

Voor mij staat het vast dat W. Walraven, met zijn Brieven en met de twee verhalen uit Op de grens, zich een plaats in de Nederlandse literatuur heeft veroverd die men later misschien zal vergelijken met die van Nescio, en met dezelfde verbazing dat de waardering zo lang op zich heeft laten wachten. Wie, buiten de kleine kring rond het na de oorlog in Djakarta verschijnende tijdschrift Oriëntatie - een kring die op Walraven attent was gemaakt door Du Perron - heeft in 1952, bij het verschijnen van Op de grens, de waarde van Walraven onmiddellijk herkend, behalve Jacques Gans?

Evenals Nescio en evenals een figuur met wie hij nog meer verwantschap vertoont, Willem Elsschot, behoort W. Walraven tot een onvervalst Nederlands schrijverstype. Zijn gehechtheid aan de feiten in zijn leven was zo groot, dat hij er niet dan met de grootste moeite soms toe komen kon die feiten ‘recht te zetten’ - het gebruikelijke werk van de romancier. Tegenover die gehechtheid stond ook bij Walraven het besef van de afstand tussen de werkelijkheid zoals hij zich die had gedroomd en zoals die zich voordeed. Minder dan Nescio of Elsschot geven Walravens brieven, door dit besef, de lezer gelegenheid tot lachen - bij Walraven blijft de behoefte om tegen zijn lot te fulmineren sterker. Anderzijds ontbreekt bij hem die coquetterie met de mislukking en de nederigheid, die zo vaak Nederlandse humoristische realisten aankleeft, en die ook Elsschot lang niet altijd heeft kunnen vermijden, voor mijn gevoel.

‘Personne, sauf Montaigne’, schreef Jean Cocteau over Saint-Simon, ‘n'a eu cette plume en pointe, cette encre noire’. Wij hebben, vanaf Walravens eerste, indrukwekkende brief aan zijn broer, daterend uit 1919, zozeer het gevoel zijn stem te horen en op één slag de man te kennen die er bij hoort, dat Beb Vuyk, in een overigens voortreffelijke critiek in de NRC, kon schrijven dat niemand in de Nederlandse literatuur zich zo compleet over zichzelf heeft geuit als Walraven. Zo'n vergissing lijkt mij het begrijpelijke resultaat van de ‘zwarte inkt’ waarmee ook hij schreef. Als de eerste verrassing over de rondborstige openhartigheid waarmee hij ons sommige intimiteiten van zijn leven toevertrouwt voorbij is, valt het op dat verschillende andere aspecten van zijn leven en van zijn persoonlijkheid door Walraven in het duister zijn gelaten.

Ons - schreef ik, en dat zou de indruk kunnen wekken alsof Walraven een schrijver is geweest die, als Nescio of Elsschot, zich richtte tot een publiek. In die betekenis is Walraven zich pas enigszins een schrijver gaan voelen door de kennismaking met Du Perron, nog geen vier jaar voor zijn dood in een Japans kamp. En het merendeel van zijn brieven dateert van voor die grote gebeurtenis in zijn leven, die in 1939 plaats had. Toch geloof ik dat veel uit de brieven van Walraven tot de literatuur gerekend kan worden, ook door de intentie waarmee ze zijn geschreven. In de Javaanse provinciestadjes van tussen de beide oorlogen vertegenwoordigden de brieven aan zijn familie in Holland voor deze autodidact, gewezen telegrafist bij de Indische genie-troepen, in de eerste plaats een mogelijkheid om, voor zichzelf, een band met het verleden te herstellen. Ergens schreef hij dat hij in Indië misschien niet zozeer heimwee naar Holland had alswel naar een tijd, die van vóór de eerste wereldoorlog, niet zijn jeugd in Dirksland bij gehate ouders, maar de tijd van de socialistische idealen waarvan Amsterdam en Rotterdam waren vervuld, de tijd ook blijkbaar van een bepaald café-leven dat na 1919 niet meer terugkwam. Walravens lange brieven waren, met andere woorden, minder bestemd voor zijn familie dan voor zichzelf. Zelfs de verslagen die hij uitbracht over zijn werkkringen en zijn familieleven in Indië lijken mij meer bedoeld als pogingen tot het afleggen van rekenschap aan zichzelf dan als mededelingen aan een Hollandse familie die hem tenslotte onverschillig liet, met uitzondering van zijn neef Frans Schamhardt, de ‘ideale zoon’ die hem op Java kwam opzoeken.

Men kan, zoals H.A. Gomperts, ‘de literatuur heel goed beschouwen als een bepaald soort informatie die de schrijver aan de lezer verstrekt’, zolang men hieruit maar

[p. 11]

niet concludeert dat een schrijver iemand is die zo nodig iets mede te delen heeft aan zijn lezer. Een schrijver schrijft in de eerste plaats voor zichzelf, zoals Saint-Simon, Diderot, Benjamin Constant en Kafka hun oeuvre, of een groot deel van hun oeuvre, zonder hoop op de mogelijkheid van publicatie schreven (en wie is zo onvermoeibaar geweest als auteur, wie heeft ooit méér geschreven dan Saint-Simon?). En toch, volstrekt afwezig kan de hoop op een verstaan worden niet altijd zijn. Dat Walraven zijn brieven over de hoofden van zijn familie heen schreef, sluit niet uit dat hij soms fantaseerde dat zij, als door een wonder - maar Walraven was nu juist niet iemand om in wonderen te geloven - in de juiste handen terechtkwamen. En die brieven getuigen er van dat hun auteur ook in zijn stijl begrepen wenste te worden, niet alleen in zijn leven en zijn opvattingen. In die zin zijn voor mij, en nog afgezien van Walravens kwaliteiten als schrijver, deze brieven literatuur.

Walravens brieven zijn die van een eenzame, vandaar ook hun monotonie, en zelf erkende hij ergens dat ook zijn ‘gesprekken’ eigenlijk monologen waren. Zijn eenzaamheid is zeker versterkt door zijn leven in Javaanse provinciestadjes als Banjoewangi, aan Straat Bali, en Keboemen, in midden-Java, maar één van de zaken die ons niet of onvoldoende worden verklaard is waarom Walraven, de Hollander, de Europeaan, de Westerling, Java verkoos boven Canada en de Verenigde Staten, waar hij tenslotte vijf jaar had doorgebracht? Hij geeft wel te verstaan dat hij Amerika beschouwde als een caricatuur van Europa - en men moet bedenken dat dat het Amerika van vóór 1914 was, toen zelfs Tolstoi's Kreutzer Sonate er als obscene lectuur was verboden en door de ‘intellectuele’ president Theodore Roosevelt in eigen persoon als weerzinwekkende literatuur aan de kaak gesteld! Al in een brief van 1925 protesteerde hij tegen de ‘veramerikanisering in mijn omgeving’, en toegegeven moet worden dat Nederlands-Indië het moederland althans op dit punt ver vooruit is geweest, zoals het Nederlands van de kolonialen al veel eerder zijn amerikanismen had opgenomen dan de taal in het moederland (in die zin is het Nederlands sterk verindischt, na 1945). Maar behalve dat de blanke koloniale samenleving altijd een heel wat slechter caricatuur van Europa moet zijn geweest, stel ik me voor, dan Amerika, moet in ieder geval in dat land het contact, geestelijk gesproken, gemakkelijker zijn geweest met die smalle strook van West-Europa, de grote steden tussen Kopenhagen



en Parijs, waar voor Walraven ‘de bron is van alle Europeesch leven en waar wij toch eigenlijk allemaal thuishooren’. En op het Java, zoals Walraven dat nog heeft gekend, ‘waren er nog geen asfaltwegen, geen taxi's, geen of weinig electrisch licht, geen waterleidingen op enkele uitzonderingen na. Er was taai vlees en zuur brood... Een soort van Zigeunerkamp is Indië’, en ik zou er nog een horreur uit mijn vroegste jeugdherinneringen aan willen toevoegen: de petroleumlampen - en dat was toch nog jaren na de eerste wereldoorlog - lokten soms zwermen larongs de huizen in.

Omstandigheden zoals die in Indië bestonden moet men hebben gekend om te beseffen dat zeker voor iemand als Walraven een minimum aan comfort onmiskenbaar behoort tot de levenssfeer niet alleen van de ‘geldmakende’ Europeaan. Walraven is altijd een ‘tôtok’ gebleven, een onaangepaste Hollander, die ongevoelig was voor de nonchalance in het Indische leven die voor een ander het gebrek aan westers comfort

[p. 12]

minstens goed zou hebben gemaakt. Zozeer ‘tôtok’ was hij dat hij altijd Europees bleef eten, Indische vissoorten versmaadde en om schar uit Holland bleef vragen, terwijl het Javaanse fruit - waarvan Du Perron in een brief aan Ter Braak meldde dat niets uit Europa daarmee vergelijkbaar was - hem zelfs geen appel kon doen vergeten.

En deze man was getrouwd met een Indonesische vrouw, een ‘Inlandse’, zoals men zei. Maar dit feit versterkt voor mijn gevoel eerder het raadsel in Walravens leven dan dat het er een verklaring voor biedt. Zijn huwelijk met Itih is niet te verklaren uit een ‘progressieve’ romantiek, uit een socialistisch medelijden met een vrouw die tot de onderdrukte klasse behoorde. Zijn leven lang was hij een overtuigd socialist, en één die nooit zijn ogen gesloten heeft voor de realiteit van de uitbuiting van de Indonesische bevolking, maar van dát soort ‘idealisme’ was hij wars. Zo hard klinken soms zijn oordelen over de Indonesiërs, dat in de Nederlandse critiek op deze brieven zelfs het woord ‘racisme’ gevallen is, en het is inderdaad bekend dat een socialistische overtuiging dikwijls geen garantie tegen de ziekte van het rasvooroordeel heeft betekend. Maar wie Walraven van racisme zou verdenken, doet goed in de eerste plaats te letten op zijn verhouding met Itih. Het is dit huwelijk, waar hij, terecht, zo trots op was, dat hem mijns inziens recht gaf op zijn ongezouten, en inderdaad niet altijd even billijke uitspraken over de Indonesiërs.

Ik geloof dat, voor wie in een koloniale samenleving is opgegroeid, de voorkeur ook van progressieve Europeanen voor Afrikaanse, Javaanse of Chinese vrouwen altijd enigszins verdacht zal blijven. Wie als minnaar niet veel waard was, kon zich in de koloniën altijd nog verbeelden een held te zijn tegenover de volgzaamheid van de nietblanke vrouwen. Victorianen konden zo een deel van hun erotische remmingen ‘overwinnen’, en gaven achteraf hoog op van de superieure hartstocht of ‘techniek’ van de ‘gekleurde’ vrouwen. Walraven maakte korte metten met deze mythen; hij had een bijzonder scherp besef van de sociale oorzaken van de erotische frustraties ook van de Soendanese (West-Javaanse) vrouwen. In ieder geval deed hij - als soldaat van het Indische leger! - niet mee aan de algemeen beoefende verkrachting van Indonesische vrouwen, die alleen daarom geen verkrachting wordt genoemd omdat deze vrouwen één woord niet kenden: nee. Terwijl hij zich, als iedere Europeaan, van een Indonesische vrouw had kunnen ‘voorzien’ om die ‘weg te doen’ zodra hij naar Europa vertrok of wanneer hij een ‘blanke’ vrouw trouwde, wachtte hij, en vond Itih. Hoe zou hij, als hij aan rassenwaan had geleden, zijn leven zo nauw hebben kunnen verbinden aan het hare, terwijl hij besefte dat hij, op die manier, door haar - of ze het wilde of niet - zou worden vastgehouden aan een land waarvan hij niet houden kon.

Walraven heeft zijn huwelijksleven niet geïdealiseerd, en hij schrijft over zijn vrouw in alle toonaarden: geïrriteerd soms, met bewondering of vertedering andere malen, maar altijd blijft de genegenheid voor haar op de achtergrond van welke vluchtiger gevoelens ook. En zeker niet minder dan Walraven een uitzonderlijk Nederlander in het koloniale Indië was, moet Itih, als Indonesische, een aparte vrouw zijn geweest - ik geloof niet dat men de sociale toestanden in Nederlands-Indië hoeft te hebben gekend om daarvan, door Walravens brieven, overtuigd te raken. Zij hebben geweten dat zij zich door hun huwelijk buiten iedere gemeenschap plaatsten, de Nederlandse zo goed als de Indo of de Indonesische. Resultaat van hun huwelijk was, buiten dit huwelijk om, een ontstellende eenzaamheid voor beiden, en wat dat zeggen wil in plaatsjes als Keboemen, ik moet er niet aan denken. Voor Walraven en Itih, eigenzinnige mensen allebei, moeten in hun huwelijk tragedie en geluk dikwijls tot een onontwarbaar geheel zijn geworden.

‘Wij, menschen als ik, zitten in de Indische muizenval!’, schreef Walraven, maar het is een bewijs van de overtuigingskracht van zijn proza, dat de lezer op zulke klachten geen enkele behoefte in zich voelt opkomen om een ‘tu l'as voulu’ te laten horen. Walraven kon zich beklagen, kankeren, lang van stof zijn vaak, monotoon, maar zijn proza is te krachtig, bezit te veel helderheid van contour, komt te recht op ons af, is te raak in het noteren van menselijke trekjes, dan dat wij hem ons anders voorstellen dan iemand die meer te bewonderen valt om wat hij nog heeft klaar gespeeld dan dat hij te beklagen zou zijn om wat hem is overkomen. En wat die muizenval betreft, zou iemand, zo openhartig en gevoelig als Walraven, en die ook alleen kon schrijven over wat hem werkelijk interesseerde, die ontlopen hebben in de steden waarover hij in de tropen dromen bleef: Amsterdam en Parijs?