Hollands Maandblad. Jaargang 8 (226-235)

[p. 16]

Waarom een kunstenaar kunst maakt
D. Hillenius
en - nog gekker - waarom de omstanders daar acht op willen slaan

In een tijd toen men nog niet zoveel van dieren afwist, was het een gemeenplaats om te zeggen dat de dichter dicht zoals de vogel zingt. Men dacht bij vogels dan vaak aan nachtegaal of leeuwerik en vooral zoals die zouden zingen volgens de teksten van dichters die ze nooit hadden horen zingen, maar de schoonheid er van in elkaars verzen meenden te lezen en het daarom tenslotte openlijk zo dorsten noemen.

Want men kan over de grens van het schone twisten, maar nachtegalenzang is soms heel aardig na te bootsen met een kurk op glas, zoals Thijsse al zei. Aan de zang, of zelfs de mogelijkheid dat ze zouden kunnen zingen, van kraaien, dacht men nog niet, in dat eerste stadium.

Toen kwam er een tijd dat de dierpsychologen in de gaten kregen waarom vogels zingen. U weet het nu ook wel, het is het zwaaien van de vlag, het afbakenen van een territorium, het luidkeels zichzelf afficheren, aan andere mannetjes een uitdaging, aan de wijfjes een uitnodiging. In mechaniek niet verschillend van kraaienzang, van het met afgeplatte staart rondzwabberen van mest van het heersende mannetjesnijlpaard, het zo hoog mogelijk tegen bomen of rotsen afschurken van schoudervetten bij mannetjesberen. Enfin, de boeken lopen ervan over. En dus voegden die dierpsychologen er fijntjes aan toe (wisten ze veel): er is niet de geringste overeenkomst tussen een zingende vogel en een dichter (of enig ander kunstenaar). Zo gretig is men er telkens weer op uit om een kloof aan te wijzen tussen mens en dier.

We zijn nu in het derde stadium. De kloof tussen mens en dier wordt steeds meer gedempt. Aan de ene kant door de vele onverklaarbare, onbestrijdbare, slechte eigenschappen van de mens, zoals ze zich uiten in oorlog, paniek, jalouzie, rassenhaat, aan de andere kant door evenmin verklaarbare, maar zo aardige eigenschappen van sommige dieren als trouw, opkomen voor zwakken, aanleg voor ritueel, liefde. (Jazeker, we zijn veel verstandiger.) Dichten, elke vorm van kunstmaken staat nu weer gelijk aan het zingen van vogels, daarbij ook inbegrepen de kraai en de anale activiteiten van nijlpaardhengsten en reuen.

Alleen in mijn gedichten kan ik wonen.
Zoolang ik weet dat ik in wildernis,
In steppen, stad en woud dat onderkomen
Kan vinden, deert mij geen bekommernis.

Dat verklaart alleen maar niet waarom er ondanks alles zo betrekkelijk weinig kunstenaars zijn en waarom die ondanks alles toch bij de omstanders een zekere waardering opwekken. Daarvoor moet ik verwijzen naar een eerder door mij opgestelde verhandeling De grote verbrokkeling. Heel in het kort komt het hier op neer:

Wat wij noemen de natuurlijke harmonie wordt veroorzaakt door de samenwerking van twee factoren:

1.	Een vrijwel onbeperkte variatie, die door mutaties regelmatig wordt aangevuld en die volgens de Mendelwetten in toevallige combinaties aan het nageslacht wordt doorgegeven.
2.	De vormende werking van de natuurlijke selectie, die uit de voorhanden combinaties slechts de met de omgeving harmoniërende vormen in leven laat.

Alleen voor de mens geldt dit niet. De eerste factor is wel werkzaam, maar inplaats van het ordenend principe van de natuurlijke selectie hebben we een daaraan tegengesteld gedragspatroon ontwikkeld, dat ik maar kortweg humaniteit noem; het met behulp van steeds ingewikkelder apparatuur in leven houden en tot voortplanting brengen van alles wat tot de soort Homo sapiens kan worden gerekend, het verdwijnen van het natuurlijke, sociale streven naar uitroeiing van de afwijking, de toenemende rassenvermenging. Steeds meer drijven we genetisch uit elkaar, meer dan de vele rassen van dezelfde soort huishond.

De mensen van nu zijn dus déél-mensen, elk van ons heeft enkele eigenschappen die gezamenlijk voorkwamen bij b.v. de Cro-Magnons of de Neanderthalers, in de tijd dat die oer-voorvader nog in natuurlijke staat leefde. Naast die paar bouwstenen van

[p. 17]

een afgeronde natuurmens bezitten wij, ieder weer anders, een heel assortiment vulsel-eigenschappen. Om het simpel te stellen: de oermens veroverde een vrouw, zorgde voor haar en de kinderen. Dat zorgen hield in op jacht gaan, prooi doden, villen, vleesbereiden, huiden bereiden, werktuigen maken, dieren schilderen in een - misschien - magisch oproepen van de geliefde prooi, bescherming van gezin tegen roofdieren en tegen andere mensen. Ten dele berusten die vermogens op erfelijke eigenschappen. De cultuur deed de rest. Gejaagd hoeft er niet meer te worden, dat doen we alleen nog als hobby of om een bepaald soort aristocratie te afficheren. Maar we hebben slagers, vilders, huidenbereiders, fietsenherstellers, biljartballendraaiers (er zijn lijsten verkrijgbaar bij de Nederlandse stichting voor beroepskeuze), en het zorginstinct is ten dele erfelijk, ten dele cultureel verbrokkeld over de vele vormen van sociale werkers, verpleegsters, medici, politie-agenten, justitie, zelfs prostitutie zou men misschien hieronder kunnen rekenen.

De grote verbrokkeling is er dus de reden van dat er maar zo weinig kunstenaars zijn. Nu nog de reden waarom de omstanders er wel iets in willen zien en er zelfs geld voor over hebben. Dat is niet simpel af te doen met verwijzing naar andere specialisaties als broodbakker of kruidenier, die immers aan een vitale behoefte voldoen. Zonder meer is dat voor kunst niet aan te nemen.

Voorlopig kan ik twee redenen bedenken waarom wij kunst nodig hebben, misschien zijn het verschillende facetten van dezelfde reden.

Ik heb al eens eerder te lezen gegeven de volgende notitie: ‘De asociale, kwaadaardige, t.o.v. de jodenvervolging ongelooflijk geborneerde Léautaud wordt tot op de dag van zijn dood omgeven door mensen die hem sympathie willen bewijzen. Op al

[p. 18]

die pogingen reageert hij slechts met minachting en afwijzing, maar de omstanders gaan gewoon door. Hij merkt het zelf uiteraard op (Journal deel XVII p. 302): ‘..je suis parfaitement connu comme un égoiste forcené, qui n'aime rien ni personne... et tout cela... crée un grand attrait à mon égard, fait que j'intéresse et inspire la sympathie.’

Ik geloof dat hier een algemeen principe geraakt wordt. Ik heb eens gelezen dat De Gaulle zich reeds in zijn opleidingstijd voornam om afstand te bewaren tussen zichzelf en de omstanders, nooit te verbroederen, nooit samen sentimenteel te zijn. Hij had al heel vroeg het inzicht dat dit hem in staat zou stellen om ongeremd bevelen te geven, dat de op afstand gehouden en zelf wél aan elkaar klittende vittende gemeenschap automatisch zou gehoorzamen aan de afzijdige.

Wonderlijk genoeg hetzelfde bij Satie. Er zijn brieven bekend van voor zijn twintigste, van een leeftijd waarop de meeste mensen nog smakeloos sentimenteel kunnen zijn, vol mensenmin annex -haat, vol verse navellittekens. Maar vanaf de vroegste brief die ik ken van Satie is er de ironie, de gepolijste pantsering, de afstand tot de meest nastaanden. En ook hier is het effect overduidelijk: voor degenen die zijn waarde beseffen (waarom zovelen daar nog blind voor zijn is een ander verhaal, misschien ook het gevolg van de verbrokkelende specialisatie) is hij iemand waarvan de kleinste geschriften, brieven, muziek, biografisch materiaal met grote bewondering en meer dan dat, met liefde, worden bestudeerd en gekoesterd. Dit moeten toch wel allemaal variaties zijn op de bij kippen ontdekte piklijst, de hiërarchie: een individu dat door afzijdigheid, ironie, onverschilligheid de indruk wekt hoger te staan ten opzichte van de gretig meedoenden, sentimentelen, al te verschilligen, wordt door die laatsten bewonderd, gelikt, naar de ogen gezien. Er is wat dat betreft geen verschil met de apen van hoge rang die door de onderdanigen gevlooid worden, met de hogere koeien die nurks de lageren hoornstoten geven en door de lageren gelikt worden, met de wrede meester die zijn hand laat likken door de hond die hij zojuist heeft afgeranseld, met Jan Cremer die op alle tenen staat en door iedereen gelezen wordt (en vaak met sympathie).

Men kan het zo ongunstig voorstellen als men wil, het mechaniek is onontkoombaar, dat ondervind ik zelf met mijn bewonderingen. Maar men kan het ook vriendelijker stellen (hetgeen evenmin als de kwaadaardiger vergelijkingen de zaak verandert): degenen die op de kunstenaar afkomen met bewondering, geld, liefde, zijn te vergelijken met de wijfjesnachtegaal die op het gezang van een mannetje afkomt. Sexualiteit is tenslotte het bestaan van vormen die in elkaar het missende element (terug) vinden. De grote verbrokkeling heeft wat dat betreft alleen maar een veel groter variatie in positieven en negatieven veroorzaakt. Bezoekers aan tentoonstellingen, kunstgebruikers in alle soorten, moeten toch iets missen, een negatiefje hebben dat ze graag willen vullen, een onontkoombare drang zelfs om dat te doen. Kunst gebruiken is een poging om uit elkaar gevallen vermogens weer in elkaar te passen, het plezier dat ik er af en toe bij ondervind is voor mij de waarborg dat ik even heb teruggevonden wat vroeger bij mij hoorde.

Daar past ook bij dat er geen maatstaven meer te handhaven zijn, dat de aarzeling steeds algemener wordt om te spreken van mooi of lelijk. Het enige waar men zeker van kan zijn - en dat ontduikt elke formele verantwoording - is of men er van houdt.