Hollands Maandblad. Jaargang 8 (226-235)

[p. 13]

Ik heb nooit iets gelezen, en andere fragmenten
K. van het reve

Ik heb nooit iets gelezen over het voorwoord als genre. Er zou een interessant boek over te schrijven zijn, met een apart hoofdstuk over het trotse, de lezer enigszins verachtende, provocerende voorwoord. Marx, die zijn Kapital doet voorafgaan door de verzekering dat hij zich wat de zogenaamde openbare mening betreft denkt te houden aan de ‘Wahlspruch des grossen Florentiners’: Segui il tuo corso, e lascia dir le genti! Baudelaire die ons schamper verzekert dat hij Les fleurs du mal niet voor zijn dochters, noch voor zijn vrouwen geschreven heeft. Lermontov die uitroept dat het bij God niet zijn bedoeling geweest is de mensen te beteren en te bekeren met Een held van onze tijd. Schopenhauers inleiding tot Die Welt als Wille und Vorstellung, waarin de lezer een paar dingen gesuggereerd worden om met het boek te doen als hij te beroerd is om het te lezen - met aan het eind de fraaie tirade over de waarheid, aan wie slechts ‘ein kurzes Siegesfest’ beschoren is tussen de twee lange periodes waarin zij ‘als paradox verdammt und als trivial geringgeschatzt wird’. Het niet gepubliceerde voorwoord bij Oorlog en vrede, waarin de lezers afgebekt worden die in het boek mochten zoeken naar op vooruitstrevende wijze aan de kaak gestelde misstanden.

Men zingt liederen, leest boeken, beziet schilderijen, films etc. waarbij men met een zekere gelijkmoedigheid kennis neemt van menselijk gedrag dat als men het in het echt zag, tot een negatieve reactie zou leiden. Men zingt bijvoorbeeld The foggy, foggy dew in gezelschap van zijn schoolgaande dochter en haar bewonderaar, en men is in het geheel niet geschokt door het gedrag van die wever. Zou echter die vrijer voorstellen haar diezelfde nacht op diezelfde manier tegen de foggy, foggy dew te beschermen, dan zou ons dat enigszins van ons stuk brengen. Dezelfde mensen die met grote gelijkmoedigheid naar een schilderij kijken van een in het gras zittende blote juffrouw, zouden in het geheel niet geschokt worden als Van Hall een echte blote juffrouw van het gazon van het Amsterdamse Bos liet verwijderen. Zo geniet men van de exploten van een stel treinrovers en spreekt daar enthousiast over, maar jegens echte treinrovers zou de reactie anders zijn. Dit is misschien geen goed voorbeeld, omdat bij treinrovers de reactie of film en krantenbericht welhaast identiek is. Beter voorbeeld: wie in een inaugurele rede een roman citeert waarin een hoogleraar het met zijn secretaresse houdt, kan rekenen op welwillend gelach van zijn publiek dat bestaat uit hoogleraren, hun vrouwen, hun secretaresses en hun studenten. Zou hij zijn eigen secretaresse in dit verband ter sprake brengen, dan zou menigeen dat schandelijk vinden.

Nu is het verschil in reactie op kunst en werkelijkheid natuurlijk wel eerder opgemerkt. Men denke aan het innige genoegen waarmee men ‘vechtboeken’ leest of boeken waarin grote gevaren en ontberingen voorkomen, terwijl men in werkelijkheid ziek van angst en ellende zou zijn. Dit algemene verschil bedoel ik niet. Ik bedoel het verschil in morele houding tegen iets sociaal afkeurenswaardigs of dubieus'. Treedt zoiets in werkelijkheid op, dan keurt men het af, schudt men het hoofd etc. Maar komt men het in enige vorm van fiction tegen, dan spelen morele bezwaren een veel geringere rol. Een comedie waarin bijvoorbeeld leraren een lastige gecommitteerde proberen te vergiftigen zal door iedere rector met genoegen gezien worden. Echte pogingen van zijn eigen leraren zouden hem met ontzetting vervullen. Vele andere voorbeelden zouden aan te voeren zijn. Betreedt men het rijk van de kunst, dan komt men in een klimaat van zeer grote morele verdraagzaamheid, of als men wil van zeer groot moreel verval. In dit licht is het niet zo verwonderlijk dat velen de kunst als moreel verdächtig hebben gezien. Dingen die men anders verre van zich zou houden, gaat men nu coram publico vertonen, publiceren, uitzenden. Dingen waarover men als feiten niet spreekt, zijn als fictie onderwerp van gesprek. Overheid en publiek zijn langzamerhand aan dat meten met twee maten gewend, maar zodra een nieuw genre zijn

[p. 14]

intrede doet verliest men het aloude verschil uit het oog. Men gaat dan bijvoorbeeld in een land waar de drukpersvrijheid door de grondwet gewaarborgd is een film- en een radiocensuur instellen als deze nieuwe media hun intrede doen. Zo ziet men ook het stripverhaal als iets verderfelijks - hoewel in die verhalen niets gebeurt dat men niet ook bij Homerus of Shakespeare tegenkomt.

Over de Russische censuur bestaat een interessant misverstand dat men in bijna alle handboeken tegenkomt, het misverstand namelijk dat de Russische literatuur der 19e eeuw zeer sociaal gericht was omdat de literatuur het enige terrein was waarop men de mogelijkheid had politieke, sociale, economische vraagstukken aan de orde te stellen. In twee opzichten lijkt mij die door bijna iedereen gedeelde opvatting onjuist. Ten eerste is de 19e-eeuwse Russische literatuur niet socialer, politieker, ‘geëngageerder’, ‘sociaal bewogener’ of hoe men het noemen wil dan de Westerse literatuur van de 19e eeuw met Byron, Dickens, Balzac, Multatuli, George Sand, Heine, Börne, Zola e tutti quanti. Ten tweede bestond naast de Russische fictie wel degelijk een groot stuk publicistiek dat zich met ‘sociale’ vraagstukken bezighield, o.a. met de vraag welk ‘sociaal’ vraagstuk in die en die roman aan de orde was en of de auteur wel links genoeg of (bij rechtse tijdschriften) niet te links was. Menige schrijver was trouwens mans genoeg om als hij iets te beweren had dat rechtstreeks te doen, in zijn bellettrie zelf (Poesjkin, Toergenjev, Tolstoj), of in afzonderlijke publicaties (Gogol, Dostojevski, Tolstoj).

Men haalt hier geloof ik twee dingen door elkaar. Het zeer ‘sociaal’ geinteresseerd zijn van de publieke opinie is in de Russische cultuurgeschiedenis blijven hangen en in het Westen een beetje vergeten, zodat de huidige historici een verschil zien dat er destijds in veel mindere mate was dan men nu denkt. Wat er wel was was iets anders: de overheid liet in fictie de beschrijving toe van zaken die zij niet zou hebben toegelaten als ze als echt werden beschreven. Ter illustratie een voorbeeld uit de praktijk van de huidige Russische censuur: in de roman Dubbelportret van Venjamin Kaverin (1966) komt even iemand ter sprake die in 1954 tot dwangarbeid is veroordeeld omdat hij in een particulier gesprek een roman die de Stalinprijs had gewonnen als ‘dameshandwerk’ had gekarakteriseerd. Toen later de grote amnestie kwam profiteerde deze ongelukkige daar niet van omdat zijn veroordeling had plaats gehad na Stalins dood. De censuur in Rusland is tegenwoordig zo, dat zij in een roman zulk een geval toelaat. Indien Kaverin een artikel had geschreven waarin hij het geval zelf zou hebben ter sprake gebracht met naam en toenaam (naam van roman, auteur, aanbrenger, rechter, aanklager) zou de censuur dat stuk niet hebben doorgelaten; de kans is zelfs vrij groot dat ik, als ik die namen kende, ze hier niet zou publiceren, uit vrees de ondertussen ‘gerehabiliteerde’ beklaagde in moeilijkheden te brengen.

Los hiervan staat het optreden van een censor die juist omgekeerd te werk gaat: dingen die in een beschrijving van de werkelijkheid misschien toegelaten zouden zijn, worden soms verboden in fictie vanwege de zware ‘met betekenis beladenheid’ van de kunst. Zo wilde de metropoliet van Moskou de kraaien op de kruisen van de kerken van Moskou in Jevgeni Onegin verbieden, omdat hij dit een sacrilegium achtte - ondanks het feit dat op de echte kruisen wel degelijk kraaien zaten en hij waarschijnlijk geen aanstoot zou nemen aan het noemen van dit feit buiten literair verband.

Er zijn drie dingen over Rusland die iedereen gelooft; 1. dat de Russen uitzonderlijk goed vreemde talen kunnen leren; 2. dat je in Moskou niet vrij mag rondlopen; 3. dat de Nederlandse pers een te ongunstig beeld geeft van de toestanden in Rusland. Zoals zo vaak verandert kennismaking met de feiten niets aan deze meningen. De wereld zit vol met Russische ambassadeurs die in de landstaal niet eens de weg kunnen vragen. Ieder jaar lopen er in Moskou een paar duizend Nederlandse toeristen rond. Het bijgeloof over het te ongunstige beeld wordt aangehangen door redacteuren-buitenland en hoofdredacteuren van grote kranten, die net zoveel TASS-berichten op kunnen nemen als ze willen en die niet begrijpen dat dit ongunstige beeld juist door die TASSberichten wordt opgeroepen.

Twee aardige voorbeelden van meningen die onwankelbaar standhouden tegen feiten. Ivan Aksakov, zoon van de oude Aksakov, was slavofiel en verheerlijkte de Russische autocratie, de Russische kerk en de Russische baard. Vijf jaar lang vocht hij voor die baard, maar op last van Nicolaas I moest hij hem afscheren. Dat verhinderde hem niet te schrijven: ‘Het Westen is geheel doordrongen van innerlijke leugen, het is een walgelijk fenomeen geworden. Nee, de vrijheid is

[p. 15]

daar niet. Zij is in Rusland’. Zo vindt men in Russische reportages over Nederland steevast de bewering dat bij ons de straten zo schoon zijn - dit ook bij auteurs die mijn woning aan de Sarphatistraat in Amsterdam bezocht hebben en daartoe tot hun enkels door de stront hebben moeten lopen.

Een academische docent schrijft soms woorden van grote onnozelheid op het bord. Hij zegt: dames en heren, dit boek verscheen in Amsterdam, en dan draait hij zich om en schrijft ‘Amsterdam’. Een zinloze handeling, is men geneigd te denken, want zijn studenten hebben hem best verstaan en weten heel goed - de meesten althans - hoe je ‘Amsterdam’ spelt. Toch heeft het op het bord schrijven van onnozele woorden bij het onderwijs een functie, en het is een instinctief begrip voor deze functie dat dag in dag uit docenten naar het krijtje doet grijpen, waarmee de bioloog het woord ‘kieuwen’ op het bord schrijft, de neerlandicus ‘P.C. Hooft’, de linguist ‘aoristus’ en de politicoloog ‘Karl Marx’. We hebben hier te doen met het variëren van de moeilijkheidsgraad van het gedoceerde, of als je wilt met het variëren van het tempo van de informatie.

De taal doet iets dergelijks. Hoor je een woord waarin de a van slaap voorkomt, dan moet je goed op de andere klanken van dat woord letten om te weten welk woord het is, want er zijn allerlei mogelijkheden: gemaal, maan, zakenleven, verbazing, aap en vele, vele andere. Hoor je daarentegen een woord waarin de o voorkomt van de kinderuitroep die aangeeft dat iets schandelijk en schaamteloos is, dan kun je er zeker van zijn dat je te maken hebt met het woord rose - het enige woord in onze taal waarin die klank voorkomt. De r, de z en de schwa indogermanicum zijn eigenlijk overbodige tekens, zoals dat op het bord schrijven van ‘Amsterdam’.

Ook de spelling doet mee aan dit variëren. Voor het minieme, in onze taal nauwelijks een rol spelende verschil tussen enerzijds de klinkers van mir (afkorting van Mirjam; naam van een wasmiddel) en kir (enkelvoud praesentis van kirren) en anderzijds de klinker van meer gebruikt de spelling verschillende tekens. Maar dezelfde spelling gebruikt één teken, de letter e, om tenminste drie verschillende klanken aan te duiden (kijken, collega, pet). Vlak nadat hij de woorden ‘Karl Marx’ op het bord geschreven heeft, hoewel we ze best konden missen, zegt de docent ‘Gesetz der fallenden Profitrate’ zonder die woorden zelfs maar te vertalen. Zo slooft de taal zich soms geweldig uit om ons attent te maken op het verschil tussen enkelvoud en meervoud (Nederlands kind - kinderen), en doet dan weer opeens helemaal niets en laat ons het zelf uitzoeken (Engels deer - deer).

Bij componisten als Mozart en dichters als Shakespeare of Heine en trouwens bij welhaast alle grote auteurs vind je iets dergelijks. Naast zeer originele passages vind je loopjes die je al van verre hoort aankomen, effecten die zelfs op de botste geest hun uitwerking niet missen, mededelingen die zo simpel zijn dat een achtjarig kind ze begrijpen kan.