Hollands Maandblad. Jaargang 8 (226-235)

[p. 26]

Waar gebeurd in Moskou, en andere fragmenten
K. van het Reve

Waar gebeurd in Moskou, in 1958. De beroemde Russische geleerde R., geëmigreerd in de jaren twintig, thans hoogleraar aan een befaamde Westerse universiteit, bezoekt zijn vaderland, waar hij in de watten gelegd wordt en hem een leerstoel wordt aangeboden aan de Moskouse universiteit. Hij aarzelt of hij op dit aanbod zal ingaan. Hij raadpleegt de bekende Russische schrijver I., die hij nog van vroeger kent. Diens antwoord is zeer kort: ‘Ty s uma sǒsel? Ty evrej ili net?’, hetgeen zoveel zeggen wil als: ‘Ben je bedonderd! Je bent toch zeker een jood, of niet soms?’. Naam en adres van beide heren zijn ter redactie bekend. Ik heb het verhaal van iemand die het uit R.,'s eigen mond heeft opgetekend. Om het te begrijpen moet men weten dat omstreeks 1950 de faculteit der letteren van de Moskouse universiteit werd ‘gerussificeerd’, dat wil zeggen in het kader van de campagne tegen het ‘cosmopolitisme’ werden de joodse docenten eruit gegooid. Aan de B-faculteiten deed men dat niet, naar het schijnt omdat hier Entjudung voor de wetenschap katastrofale gevolgen zou hebben. Bij een dergelijke actie zorgt men er altijd voor dat er een paar bekende joden blijven zitten want anders zouden Westerse anticommunistische hetzers à la De Kadt van antisemitisme kunnen spreken. De schrijver I. bedoelde met zijn antwoord: je was wel gek als je het deed, want je loopt altijd gevaar er bij een nieuwe campagne te worden uitgetrapt. Overigens is men op het ogenblik bezig deze maatregel ongedaan te maken; niet, uiteraard, door het weer installeren der ontslagenen - niet allen zullen de campagne hebben overleefd - maar door het geen bezwaar meer maken tegen de benoeming van een jood tot hoogleraar of docent aan de literaire faculteit. In Moskouse universitaire kringen is men zeer trots op deze liberalisatie.

Er schijnt ergens een verzameling te bestaan van inscripties in openbare toiletten, speciaal van opschriften die op de eigenlijke functie van die toiletten betrekking hebben, zoals Ici tombent en ruines / Les beaux arts de la cuisine of No matter how you shake or dance: / The last few drops go down your pants, en A man's ambition must be small, / Who writes his name on the shite-house wall. Pas een paar jaar geleden zag ik voor het eerst het naar men zegt veel voorkomende Gooi geen as in de pisbak: je pist thuis toch ook niet in de asbak? In een houten, wat verwaarloosde WC langs de grote weg Minsk-Smolensk vond ik Sjuda ne zarastet narodnaja tropa: ‘Hierheen zal het pad des volks niet dichtgroeien’, een regel die, in zekere zin, via Poesjkin en Derzjavin, teruggaat op Horatius.

Ik ken katholieke hoogleraren die in een gesprek onder vier ogen hun bekommernis uiten over het feit dat aan het H. Officie de dienst wordt uitgemaakt door een stelletje **, maar die veel te vooruitstrevend zijn om anders dan in hun somberste momenten de mogelijkheid open te laten dat in de *** de dienst door een stelletje nog veel grotere ** wordt uitgemaakt.

Hoe komt het dat *, die geen woord kan uitbrengen en in tranen uitbarst als je wat streng het woord tot haar richt, bijna geen telefoon durft aannemen, in vreemde talen, ook als zij ze kent, hardnekkig zwijgt, niettemin voor een stel camera's een ingewikkelde uiteenzetting geeft zonder zich te vergissen en zonder een zenuwachtige indruk te maken? Een mogelijke verklaring zou deze kunnen zijn, dat juist zenuwlijders voor dit soort werk geschikt zijn, omdat het voor hen geen verschil maakt of zij de melkboer toespreken dan wel een zaal met honderd mensen. De dikhuidige, kerngezonde niet-zenuwlijder voelt zich in de omgang met zijn medemensen lekker als kip, maar zodra hij voor een vergadering gezet wordt, voor microfoon of camera, klapt hij in elkaar. De zenuwlijder daarentegen voelt zich in de gewone omgang al door duizend angsten besprongen. Het is hem een kleine moeite om, met zijn enorme training, nog een stapje verder te gaan en boeken te schrijven, zijn ziel bloot te leggen, kortom dingen te doen die de gewone burger nooit zou durven. Multatuli, die al ‘vomeerde’ als hij de vol-

[p. 27]

gende dag op de foto moest, maar die zowel aan tafel als voor een zaal mensen een briljant spreker moet zijn geweest.

Wij hebben aardgas. Dat geeft meer warmte en kost minder dan het oude gas, maar is moeilijker te hanteren. De overschakeling was zeer ingewikkeld. Wij hebben een fornuis, een keukengeyser, een badkamergeyser van de gemeente, een komfoor en drie oude gaskachels in huis. Eerst kwamen er, na schriftelijke aankondiging, heren om de zaak op te nemen. Toen werd ons meegedeeld welke apparaten vervangen moesten worden, welke thuis konden worden omgebouwd en welke voor die ombouw meegenomen moesten worden door mannen, wier komst ons zou worden aangekondigd. Ook de andere veranderingen zouden ons worden aangekondigd, waarna ze op de aangekondigde dag zouden worden uitgevoerd. Dit alles gebeurde precies zo. Er kwam een meneer die alle kranen door nieuwe verving. Er kwam een man branders brengen. Er kwam iemand zeggen dat de gemeentegeyser pas door een nieuwe zou worden verbangen als wij de afvoer verbeterden. Er kwam iemand die meen ik één onzer kachels meenam. Onze huisbaas wilde die afvoer niet verbeteren. Wij gaven opdracht aan een loodgietersbedrijf, dat toezegde die verbetering te zullen aanbrengen maar het niet deed. Er kwam iemand controleren of die afvoer verbeterd was. Hij noteerde dat dit niet gebeurd was, ging achter dat loodgietersbedrijf aan en zorgde dat het gebeurde. Een tweede man kwam, controleerde de afvoer en rapporteerde dat het in orde was. Daarna kwam er een kink in de kabel: we kregen een briefje dat omdat de afvoer niet in orde was we geen nieuwe geyser kregen. Wij belden op. Het misverstand werd vrijwel onmiddellijk opgehelderd. Er kwam een man die de andere kachels ombouwde. De weggehaalde kachel werd omgebouwd teruggebracht en aangesloten. Er kwam een man die de keukengeyser ombouwde. Er kwam een man die de badkamergeyser meenam en een nieuwe monteerde. Er kwam een man die het fornuis ombouwde. Zeer veel mannen kwamen bij ons over de vloer, die elk iets heel speciaals kwamen doen, op een tevoren bekend gemaakt moment. Al die mannen wisten wat ze moesten doen en deden het ook. Op een ons tevoren aangekondigde dag gingen we op aardgas over en alles klopte. Wanneer men nu bedenkt dat soortgelijke geschiedenissen zich afspelen in meer dan honderdduizend Amsterdamse woningen, dan kan men voor de organisatoren van deze grote, ingewikkelde operatie slechts eerbied hebben.

Mijn vrouw ontving dezer dagen de volgende brief: ‘Geachte mevrouw, mogen wij een ogenblik Uw aandacht vragen voor het volgende? U staat bij de Burgerlijke Stand ingeschreven als behorend tot de HERVORMDE kerk. Als gevolg daarvan staat U óók ingeschreven in onze kerkelijke registers. Onzerzijds bestaat daartegen natuurlijk geen enkel bezwaar: wij willen U graag beschouwen als gemeentelid. Het zou echter kunnen zijn, dat U geen band wenst met de Hervormde kerk; U heeft Uw kinderen bijvoorbeeld laten inschrijven als behorend tot GEEN kerk. Om zekerheid te hebben wat Uw bedoeling is èn om te vermijden, dat U misschien tegen Uw bedoeling ingeschreven blijft in onze registers, verzoeken wij U het volgende: wilt U op bijgaand formulier invullen tot welke kerk U behoort of wilt behoren? Vult U in HERVORMDE kerk, dan handhaven wij Uw adres en beschouwen wij U als gemeentelid. Vult u in: GEEN kerk (of een àndere dan de hervormde kerk), dan wordt Uw adres uit onze administratie afgevoerd. Wilt U dit formulier ondertekenen en terugzenden in bijgesloten portvrije enveloppe? Bij voorbaat danken wij U voor deze moeite, die ten dele ook in Uw belang is. Hoogachtend, Bureau Hervormde Gemeente; J.H. Maade.’ Er wordt van de Christenen veel kwaad verteld, maar zo'n brief is toch wel heel netjes, vooral wanneer je bedenkt dat van zulk soort kerkelijke registers, die blijkbaar decennia achterlopen, de statistieken gemaakt worden waaruit blijkt hoeveel mensen in ons land tot zo'n kerk behoren, aan welke statistieken die kerk dan weer een deel van zijn aanzien ontleent.

Sommige nieuwe literaire kunstgrepen zijn niet meer dan flauwe trucjes om indruk te maken op de burgerman en op leraren Frans, zoals de truc om een verhaal niet in de ik- of de hij-, maar in de jij-vorm te schrijven. Maar er zijn ook leuke nieuwe dingen. Een Russische criticus heeft er op gewezen dat in De tijgerkat de auteur van dit in het verleden spelende boek als dat zo te paskomt rustig spreekt over latere gebeurtenissen (de trap in de film Potemkin, Amerikaanse bombardementen van Sicilië). Dat is inderdaad iets nieuws. Oltmans noch Vestdijk zou het in zijn hoofd halen te schrijven ‘ter hoogte van de latere AVRO-studio raakte Floris V slaags met zijn vijanden’ of ‘Prins Maurits zette het gezicht van iemand die zijn

[p. 28]

autosleuteltje kwijt is’, of ‘zij liepen langs de trekvaart, iets ten noorden van de latere spoorweg’. Nieuw is geloof ik ook de toespeling die slechts voor enkelen begrijpelijk is, zoals die door Nabokov wordt gehanteerd. Hij brengt in Pale fire drie meren ter sprake, Omega, Ozero en Zero, die misschien allerlei associaties oproepen, maar het zijn, zegt hij, indiaanse namen. De lezer associeert Omega, sommigen ook nog Onegameer, en zéro. Slechts enkele lezers weten dat Ozero in Nabokov's moedertaal ‘meer’ betekent. De plant heliotropium turgenevi is alleen maar leuk voor wie Rook gelezen heeft. Het effect van dit soort grappen is een heel speciaal effect, niet dat van de snob die herkent wat hij moet herkennen om voor vol



te worden aangezien, maar het effect dat iemand ondergaat die opeens een vriend op de tram ziet voorbijrijden. Soms kan de groep voor wie dat grapje bestemd is vrij groot zijn. De plaatsnaam Petit Larousse, Ill. is begrijpelijk voor iedereen die het franse naslagwerk, de afkorting voor Illinois en de vele franse plaatsnamen in de V.S. kent. Maar in de film Morgan, a suitable case for treatment, komt heel even een portret van Friedrich Engels voor. Hoeveel procent van de kijkers herkent dat portret? Misschien 0,1 procent. Nog minder mensen zullen de tekst herkennen die vlak voor Morgans gedroomde executie wordt gereciteerd. Onder de goede inzenders looft de redactie weer een boek uit.