Hollands Maandblad. Jaargang 8 (226-235)

[p. 11]

Kuma
W.J. Rozendaal

Op kweekscholen voor onderwijzers bestaat het vak Kuma. Dat betekent kunst en maatschappijleer. Voor dat vak moeten de leerlingen een scriptie maken ‘over een kunstenaar’. W.J. Rozendaal, graficus en schilder, kreeg laatst een brief van een meisje dat haar scriptie aan hem wilde wijden. Hij stuurde haar o.a. de catalogus van de overzichtstentoonstelling, die de Jacob Maris-stichting hem in 1960 heeft aangeboden, met een inleiding van R.W.D. Oxenaar. In een volgende brief stelde zij een aantal vragen. De vragen en antwoorden staan hieronder. Zij zijn het lezen waard, niet alleen om het beeld dat zij oproepen van de briefschrijvers, maar ook om iets algemeners. Zij geven een idee van de moeilijkheden waarvoor een kunstenaar komt te staan, als hij zichzelf wil verduidelijken op een manier die past bij het onderwijs in kunst en maatschappijleer, bij wat Rozendaal noemt ‘de cultuurzorg’.

Vraag 1: Sommigen werken dacht ik, omdat ze zich vervelen, anderen om ‘creatief’ te zijn, weer anderen uit eigen behoefte, vanuit een filosofie en nog weer anderen omdat ze de mensen iets willen overbrengen waarvan ze het waard vinden dat het overgebracht wordt. Waarom werkt u?

Antw.: U vraagt, en stelt reeds iets, als ik niet oppas raak ik betrokken bij dat wat ik zelf zo niet geformuleerd zou hebben. Ik werk niet om te ‘creëren’ ook niet om te verkondigen.

Vraag 2: Maakt u wat ‘de mensen’ willen of wat u zelf goeddunkt?

Antw.: U veronderstelt een tegenstelling. Ik maak niet ‘wat de mensen willen’ maar probeer het steeds. Het zou gemakkelijker zijn als de mensen, bang zich te blameren, dachten: ‘Ik begrijp het niet, - ik moet echter voor vol worden aangezien, dus’ - etc.

Vraag 3: Dhr. Oxenaar schrijft over die ‘vorm-vent problematiek’: ‘Juist hem moet dit bijzonder dwars zitten, want de Terbraakiaanse vorm-vent problematiek verbonden met begrippen als zindelijkheid, eerlijkheid, zuivere ambachtelijkheid en antigemaniereerdheid vormt de kern van zijn eigen werk’. Ik begrijp dit niet helemaal, kunt u dit wat nader uitleggen?

Antw.: Het vent-vorm probleem dat Oxenaar noemde kan ook negatief gesteld worden: ‘Das was Einer vorstellt und das was Einer ist’. ‘Wees u zelf’ zei ik tot iemand: maar dat kon niet, want hij was niemand. De Esopeit: ‘ik ben die ik ben’, zei de slang en ongemerkt wisselde zij van huid.

Als u zegt van een klasgenote: ‘Wat een aanstelster’, bedoelt u eigenlijk een disharmonie, merkbaar aan dikwijls kleine détails: taal, kleding, tact. Dat er, voorlopig, een noodzaak zou zijn voor dit zich verbergen in een ‘voorstelling’ (‘wat een comedie’) is mogelijk.

Het is overigens maar een woordelijke bepaling. Wèl is het een jeugd-eigenschap, maar ééns hoort men volwassen te zijn. Sommigen blijven onvolwassen, in de biologie een hormoonkwestie: reuzengroei bij kikkervisjes, maar dit conflict is géén aanstellerij te noemen. Het ‘dramatische’ (would be) komt nogal eens voor, in de kunstvijver èn in de leraren-sfeer dunkt mij.

De slimme Reinaart de vos is géén aansteller, en een simulant is dit pas als hij zijn eigen ‘voorstelling’ voor waar gaat houden. Ja, u zult er Ter Braak eens voor moeten lezen. In dit geval is het een nogal gecompliceerde vraag. Hebt u niet een docent die u pro- of anti- wat nader over Ter Braak kan inlichten? Die woorden ‘zindelijkheid’, ‘zuivere ambachtelijkheid’, ‘anti-gemaniereerdheid’ betreffen niet één opvatting of één genre. In de muziek is u dit misschien duidelijker: een onzindelijk gebruik van het geluid zou je bijvoorbeeld het bioscooporgel kunnen noemen. Dan zijn Bach en óók de Beatles echter, en dus: ambachtelijker.

Vraag 4: Vindt u dat een kunstenaar tijdens zijn leven ‘zijn historie maken’ moet?

Antw.: Grapjas, is dat niet een beetje ironisch? Als de ‘grote man’ dit probeert te doen, zal de historie hem binnenkort als nar noteren.

[p. 12]

Vraag 5: Hoe denkt u over non-figuratieve schilderkunst?

Antw.: Ik geloof niet dat de tegenstelling figuratief-non-figuratief zo groot is. Elke abstractie zit vol met associaties (tenminste bij de kijker). Omgekeerd heeft de schilder van ouds aandacht voor de vorm, de kleur, de compositie als abstractie.

Omdat u aan muziek doet: Vivaldi's Vier Jaargetijden is programmuziek, en Bach's passiemuziek ook. Toch is dit muziek in abstracte vorm. Zelfs de benaming toon, kleur, contrast, vorm en compositie gelden voor beide uitingen, muziek en image, en dat is niet toevallig.

Vraag 6: Het is natuurlijk erg eervol zo'n overzichtstentoonstelling, maar voelde u zich niet ‘tentoongespreid’ ‘uitgeplozen’ en ‘in een hokje geduwd’?

Antw.: Het is mogelijk dat ik de aanvechtbaarheid van het ‘eren’ eerst goed ervaar, als men goedwillend en vriendelijk mij als object gaat kiezen. Ik was verrast toen ik het bericht van de Marisprijs-onderscheiding kreeg. Ik heb toen gevraagd of men het daarbij kon laten, omdat dit bericht het essentiële reeds inhield. (Een wat ‘Weltfremde’ reactie). Er is zeker voldoende aandacht aan mij besteed, maar bij een overzicht heb ik altijd sterk de sensatie ‘het was anders’ - dit in tegenstelling met uw termen: tentoongespreid, uitgeplozen, in een hokje geduwd.

Vraag 7: Waarom bent u niet aangesloten bij een kunstgezelschap?

Antw.: Ik was van vele commissies en verenigingen lid. Ik mijd nu liever disputen over veronderstelde of werkelijke tegenstellingen.

Vraag 8: Die tentoonstelling van '59-'60 is alweer zes jaar geleden. Zou u zichzelf nu ‘op een speld laten prikken’? Zo ja, welke, en zo nee, waarom niet?

Antw.: Ja, u vindt zes jaar lang, later zult u merken dat dit niet zo is. De hr. Oxenaar maakte een grapje. 't Was een sous-entendu naar aanleiding van een gesprek, zo ook ‘rasloze lapjeskater’, die ik zelf als typering gebruikte.

Vraag 9: ‘Ieder goed kunstenaar heeft een eigen stijl’ (of houdt u niet van dat woord?) Hoe bent u tot die stijl gekomen? Bent u beïnvloed en zo ja, door wie? Vindt u dat die stijl steeds kan veranderen?

Antw.: Ik houd van het juiste gebruik van termen, opdat ze niet te gauw versleten raken: ‘ieder goed kunstenaar (pardon, een slecht kunstenaar is er geen) heeft een eigen stijl’. 't Woord stijl is hier misplaatst, u bedoelt genre. Beïnvloeding: alleen een zware debiel is weinig beïnvloedbaar. De tweevoeter is aan zijn omgeving verwant. Ik ben erg blij als ik ergens iets gelijkgestemds aantref - in de oudheid, in de wildernis, desnoods bij mijn buurman.

Vraag 10: Is er bij alle technieken die u beoefend hebt niet één favoriet? Of doet u iets pas graag als het nieuw is en veel moeite kost?

Antw.: ‘Moeite’, ja zonder de weerstand van een stroeve techniek mist men zijn kans. De gladde vlotheid is verwarrend. Voor een meeuw is goed vliegen niet moeilijk, de vliegende mens is indrukwekkend. (Toch zag ik eens twee meeuwen tegen elkaar vliegen, een belachelijk vliegongeluk, in dit geval).

Vraag 11: Zou u bijv. iets willen vertellen over het ontstaan van uw kleurenhoogdruk procédé?

Antw.: U moet die techniek niet overschatten. Als u met natte handen op een schoolbord drukt, hebt u al een grafisch middel. Ik heb hier in mijn atelier een (oude) degelpers voorhoogdruk (d.i. dus voor boekdruk, net als Gutenberg er één had). Omdat er steeds gedacht wordt door ingewijden(!) dat mijn drukken litho's zijn, noemde ik dit maar kleuren-hoogdruk. Dat alles er wat afwijkend uitziet is meer een eigenschap van mij dan van de druk. Men denkt al gauw dat ik iets verborgen houden wil: hout, linoleum, karton, eterniet geëtst, alles kan dienen als het maar hoog (voor zwart of kleur) en laag (voor wit, onbedrukt) is.

Vraag 12: Welk ‘vak’ (noemen wij dat) geeft u aan de Kon. Academie voor Beeldende kunsten en welke ideeën zijn de grondslag van uw lesgeven?

Antw: Ik gaf in 't algemeen les in praktijkvakken. Compositie, figuur, illustratie, later op mijn verzoek ook op de afdeling M.O. examens. Punt van uitgang: het vaststellen van een juiste terminologie voor een onderlinge verstaanbaarheid bij de zo duidelijk te demonstreren begrippen. En niet alleen de termen, maar ook de ‘grammatica’ die zich bij het tekenen demonstreert zodat de correctie of de controle van de bezigzijnde student niet van de persoonlijke voorkeur van de leraar afhankelijk is.

Vraag 13: Er staat in de catalogus een levensbeschrijving van u. Het zijn nuchtere feiten, die daarin vermeld worden. Zoudt u

[p. 13]

van het hoe en waarom van alles willen vertellen bijv.: Wat voor opvoeding u gehad hebt;

Of u altijd al hebt willen doen wat u gedaan hebt, ik bedoel, of u van jongs af aan kunstenaar wilde worden;

Of uw reis naar Afrika - vijf maanden in 1938 - iets met uw werk te maken had? Enz. enz. Ik hoop niet dat dit onbescheiden is.

Antw.: Als u de levensbeschrijving in de catalogus te feitelijk-nuchter vindt, (dat blijkt uit uw vraag) dan siert dit de heer Oxenaar. U zoudt kunnen volstaan met een juiste (ik bedoel voor U juiste) observatie van de ingrediënten van ‘het oeuvre’, indien u daarnaast dan nog topics wenst: laat uw fantasie de vrije loop.

Epiloog

Buiten de door u gestelde vragen: er is m.i. niets tegen wat u noemt ‘bevliegingen’, ik hoop dat u er veel mag hebben. Zonder deze bevliegingen (van het ‘kind’ zoals u schrijft) blijft er alleen nog dat de tijd ‘voorbij vliegt’. Voorbij is dan voorbij zoals een trein, niet stoppend, een station negeren kan. ‘Passé,’ - ‘comme je regrette’, - ‘never more’. Ik wil echter niet zeggen dat u de trein met Kunst-lading wel of niet moet kiezen. 't Is een gokje, misschien is dit juist het lokaaltreintje dat stopt op dood spoor? Niemand weet dit, maar instappen is noodzakelijk - statische voorzichtigheid is ook hier verkeerd.

Het antwoord op de vraag ‘Waarom werkt u?’ zou dan ook ‘Raison d'être’ kunnen zijn. Misschien om zelf te merken dat iets kan, ook al blijkt de expressie later anders dan men zelf weet. Er ‘blijkt’ dus iets, een misdadiger zou dit ook kunnen hebben, ook hèm blijkt of hij - volgens zijn eigen maatstaf - ‘het aan kan’, of dat hij als ‘hel-specie’ (dit is een typografische term) mislukt weer in de smeltpot gaat.

Ook het verhaaltje van de novice die onder de pomp een mand met water moet vullen kan hier als voorbeeld dienen. De prior komt na veertien dagen kijken en vraagt of de mand nog niet vol is. Dat is hij niet, maar het bij-effect is onverwacht: de mand is schoongewassen.

Ik beantwoordde uw vragen, maar ik denk dat we beiden wat teleurgesteld kunnen zijn (tenzij uw scriptie als ‘ruim voldoende’ gewaardeerd wordt, dat zou voor beider moeite een beloning zijn). Ik ging op uw vragen in omdat ik, toch nog wat Don Quichotterig, de boze tovenaar Merlijn bestrijden wil. Het had tot een samenvatting kunnen leiden, maar ik kom er steeds meer achter: de mislukte poging heeft haar charme, en het is niet noodzakelijk te slagen om te volharden.

Het is duidelijk dat het ons ontbreekt aan een voor ons beiden bruikbare terminologie. Nu kom ik op mijn antwoord op vraag twaalf dat juist in de academielessen het noodzakelijk was deze termen vast te stellen. Zij hebben geen absolute waarde, maar we hebben als het ware een code nodig bij het praten over het tekenen. De oer-betekenis van het ‘teken’ of dit nu schrift of magisch teken betreft, is grafisch. Voor de student is dit een goede onderscheiding. Malraux in Le Musée Imaginaire gaat zelfs zover dat hij, zonder jaartal, het optisch waarneembare ‘modern’ en het teken met symbool-waarde ‘archaïsch’ noemt. Velasquez, Manet, de ‘lichte en donkere kant’ zijn dus optische waarnemingen en in die zin zijn de kunstbroeders van nu hedendaags-archaïsch. Er zit meer achter: denk maar aan Jung, aan de kindertekening etc. etc.

Dit was een gebied waarop wij twee winstpunten boekten in het gesprek dat we hadden:

1e U begreep dat mijn grafisch behandelde kindertekening ‘doden willen niet onder de aarde’ niet als kunst bedoeld werd. Het was angst voor de dood, van het kind en ik hield mij nauwkeurig aan haar krabbels, trok deze slechts grafisch na, ik maakte er zwart en wit van.

2e U zag bij Thurber's tekeningen meteen het menselijk drama van ‘men, women and dogs’. De lading werd hier niet gehinderd door een quasi-diepzinnige kunstvoordracht. Als de outsider zegt: ‘zo kan ik het ook’ vindt hij dit tekenen niet kunstig genoeg (uit ontzag voor de kunstautoriteiten). De jeugd en de moeders van Thurber zijn helemaal ‘getekend’.

Als u die stelling onderschrijven wilt ‘beter een paar werken van de kunstenaar zien, dan uren met hem spreken’, - er is een type dat opgewondener raakt naarmate de kunstenaar onduidelijker is. Dit is onfris! In vrijheid t.a.v. het object is de opwinding groter, maar dan krijgt men intussen het ongewilde effect van een Rohrschach-test; wél moet er een ruimte voor interpretatie blijven - hoeveel?: dát is 'n questie van tact.

Dit is ook wat Oxenaar bedoelde. Ik had zijn broer in de klas als talentvolle (dus lastige) leerling. Het merkwaardige is dat ook bij compositieleer nuchterheid noodzakelijk blijft. Nu moet u niet denken dat bij die ‘nuchtere’ contacten het gevoelsmatige in het gedrang komt en bij negatie van het sentiment de studie lijdt. Integendeel, het is

[p. 14]

m.i. beter indien de verhouding docentstudent onpersoonlijk en koel blijft. Er is genoeg te ontdekken van consequente wetmatigheid bij de studie van beelden, kleurgroeperingen, grafische grammatica. U ziet nu meteen een ‘brokje les’. Ik krijg echter de kriebels als een examencommissie het vak ‘lijntekenen’ (van ouds een precisiewerk voor ‘abstracte’ constructies en schema's) gaat versieren tot een oefening in ‘nonfiguratieve compositie’. Met het schrappen van dit examenvak, en een cijfer voor juist gebruik van lijnen bij b.v. de projectietekeningen (óók een examenvak) zou ik accoord gaan.

Dit sluit dus aan bij het ‘would-be’, de aanstellerij, het quasi-protest van de halfslachtige (-gunst, wat een goed woord eigenlijk!) zie antwoord op vraag drie.

Conclusie: er is nog iets anders dan ‘talent’, dat voor-ondersteld wordt, en wat men overigens niet doceren kan. Daarnaast is er de academie-leerlinge die zo nodig ‘haar eigen leven leven wil’ (wat is dat eigenlijk?) en aan een originaliteit lijdt die stereotype voorkomt. Zelfs examencommissies, directies, docenten, en niet alléén de jeugd of de provo, zijn ‘zeldzaam’ behebt. Zij vormen samen een meerderheid en wedijveren in het vrij-zijn.

Uit dit betoog zult u wel concluderen dat ik anti-provo ben. Toch niet, maar het provoceren was in 1920 iets gewaagder. Het oerwoud (de jungle) veranderde inmiddels in een natuurreservaat, de leeuwen krijgen er jicht in.

Die protest-allure is trouwens al ouder dan we denken, is het mogelijk dat de protesterende aan dezelfde vergrijzing lijdt als de vermeende autoriteit? Waarom in deze partij kiezen? Mag ik óók een eigen leven leven, of moet dit ‘en masse’ en pro of anti?

Ik weet niet of er altijd maar één partij aan onthersening lijdt. Kent u Ubu Roi van Alfred Jarry? Het naschrift is La Chanson du Décervelage. U zou dit naschrift eens kunnen bestuderen: de haatdragende proletariër, die zich al lang als kleine spitsburger gevestigd heeft.

La Chanson du Décervelage staat apart van het toneelstuk, dat Shakespeare chargeert. Dat aantasten van de autoriteit is dus van goede kom-af, maar wat eerst subliem is, is later mode, en nòg later provincialisme.

Qui se respecte s'abstienne - ‘in eigen tuintje’, (Voltaire) zo lang dit nog kan.

In ironische vorm liet een doodzieke schrijver, reagerend op alle liefderijke zorg van omgeving en familie, een bericht na: ‘iedereen kan verrekken, ik óók!’ Niet gek m.i.

Terugkomend op uw vraag vier: u hebt een aandoenlijk vertrouwen in de historieschrijver. Weet u wel zeker dat hij niet de creator van alle historische figuren is? In ieder geval creëert hij als biograaf in het kunst-columbarium legenden en drama's ‘als de kist nog boven de grond staat’. In géén geval wil hij gehinderd worden bij zijn sub-creatie door zijn onderwerp. Doden zullen altijd binnen de maat blijven van de biograaf, een maat die op zijn beurt weer door zijn époque bepaald is. Hij kan dus nooit de ware figuur zout op de staart strooien. Hij jaagt op détails, die dikwijls zijn onderwerp onduidelijker maken, zijn biografische grondigheid echter duidelijk bewijzen. Dat wil niet zeggen dat hij een geromantiseerde biografie moet schrijven, maar toch...

Iets anders is dat het telkens herschrijven van de geschiedenis bij nadere overdenking verdedigbaar is. Vooral als de heldensagen van ouds al erg tendentieus in de L.O.-boekjes staan.

Dat de ‘geschiedenis’ weer dienstbaar, bruikbaar, voorbeeldig en politiek-discutabel wordt is logisch.

Het kunstig bewerkte hemelbed van Catharina de Grote staat beter in een historie-illustratie dan - alweer gesepareerd - als kunstig object in het kunstmuseum. Ik geloof ook dat de mummiekist juister geplaatst is in het anthropologisch museum dan in het kunsthuis. De expositie heeft dan een algemenere en grotere betekenis. Ik zag in de Hoggar (Sahara) wat pre-historische ingekraste tekeningen, deze maal geen kunstige, wèl stelden ze mens-figuren voor. Bewondering voor de ‘artistieke’ kunstzin van de maker was hier misplaatst, maar wellicht zou de kennis van de anthropoloog deze images waarde geven.

Weet u op welk tijdstip het nevenproduct ‘kunst’ als ‘doel’ gesteld werd, en dus óók een ‘eigen leven ging leven’?

Zullen we nu eindigen? De docerende toon wordt voor beiden te vermoeiend. Jammer dat er in het vak èn in deze verhandeling zo'n chaotische spraakverwarring (= begripsverwarring) heerst. U kunt altijd zeggen ‘ik begrijp u niet’, totdat u zelf voor uw l.o.klasje staat en dan - alweer - een paedagogisch geduld nodig hebt.

O ja, voor mijn vakken was er géén leerplichtwet. Het argument ‘niemand verplicht je hier op school te komen’ is m.i. steekhoudend.

De docent, die eventueel ook wel de tricheur wil helpen (hij kent immers een aantal trucs) maakt het de protesterende wèl moeilijk.

Dat je graag geheel dienstbaar en welwil-

[p. 15]

lend en desnoods in het geniep wilt samenspannen met de student, indien de kernwaarde er is, (de echtheid van de misdadiger eventueel) ter verdediging en tot steun van de goede zaak, valt tussen twee stoelen: de wasechte Kaïn is een éénmansganger, voortdurend op zijn qui-vive voor intruders. De echte originele is verdoemd en niet te helpen, hij is ‘maudit’. De beklagenswaardige haat beklag, hij is vijandig tegen iedereen die hem te na komt: dat is ‘waardig’. In dit geval is ‘beklagenswaardig’ een rare begripsmontage (als woord). ‘Die in beklag staat heeft geen gebrek’ is 17e eeuws en bijna nuchter Terbraakiaans (om dit woord ook eens te gebruiken). De ‘waardige’ zal zich distanciëren van de klaag-exploitatie. Hij heeft te veel chagrin om dit als ‘verkoopbaar’ te exploiteren. (Dat doen de epigonen wèl) Beklag is diametraal ten opzichte van waardig.

Ik kende veel waardigen, een aantal ging vroegtijdig dood.

Zou het misschien tóch aanbeveling verdienen in de sneltrein te blijven en niet riskant in lokaaltreintjes over te stappen?

Laat u mij nog weten: welk cijfer wij kregen voor KUMA? W.J.R.