Hollands Maandblad. Jaargang 8 (226-235)

[p. 21]

Een grootvader
K.L. Poll

De oude Wiel was een man met theorieën. Dat was hij altijd al geweest, maar na zijn pensionering was het erger geworden. Als hij met zijn vrouw ergens op bezoek kwam, duurde het nooit lang of hij begon te oreren, over de overbevolking, het luchtbederf, het slechte onderwijs, verschillen tussen volken, de kerk. Hij was een verstokte ongelovige, en hij was er trots op dat hij nog altijd, ook nu voor hem het leven op zijn eind liep, welgemoed kon blijven bij de gedachte dat God en hiernamaals verzinsels waren. ‘De enige onsterfelijkheid waar ik in geloof,’ zei hij vaak, ‘is die van het voortbestaan in mijn kinderen en kleinkinderen. Wat er aan mij uniek is, zal bewaard blijven in mijn opvolgers. Langzamerhand zal de herinnering aan mij als individu natuurlijk vervagen, maar zo is het leven nu eenmaal. Daar kan ik echt niet treurig om worden. Er zal toch altijd iets overblijven, een anekdote, een manier van lopen of van kijken, de vorm van mijn schedel die misschien over honderd jaar weer zal opduiken bij een van mijn kindskinderen.’

Als hij zo bezig was, kwam er na een paar minuten een vlies van gêne en verveling over de gezichten van zijn toehoorders. Zij hadden het allemaal al eerder gehoord, en ook als hij eens in de zoveel tijd een nieuwe theorie bij de kop had, praatte hij daarover op de oude nadrukkelijke toon die verrassingen uitsloot. Wiel verkondigde zijn algemene opvattingen niet alleen op praatavonden thuis of bij anderen, maar ook als hij in de tram een bekende ontmoette, of op straat, of in de pauze van een concert. Zijn vrouw was al veertig jaar bezig tegenwicht te geven: door hem midden in een betoog te onderbreken en een ander onderwerp aan te snijden, of door met een lieve stem te zeggen ‘Marius, laten nu ook de anderen eens vertellen wat zij ervan vinden’, of door hem na afloop te onderhouden over zijn asociale gedrag. Maar het wilde er bij Wiel niet in, dat hij zijn omgeving verveelde. Hij vond dat hij de gesprekken met zijn beschouwingen op een hoger plan bracht, en als de anderen daar geen belangstelling voor hadden, was dat hun fout, niet de zijne. Soms, wanneer zijn vrouw hem al te ostentatief de mond snoerde in het bijzijn van hun vrienden, liep hij weg. Of hij hield de rest van de tijd zijn mond stijf dicht, met een bouderend gezicht. Dat maakte de stemming er ook niet beter op.

De enige tegen wie hij nooit theorieën verkondigde, was zijn kleindochter van zeven, Madelien. Zij woonde bij haar grootouders in de stad, omdat er in het kleine dorp waar haar vader werkte geen behoorlijke lagere school was. Alles wat Madelien deed en zei vond hij prachtig. Als zij met hem wilde ballen in de tuin, balde hij, ook al wist hij van tevoren dat hij er de rest van de dag pijn in zijn rug van zou overhouden. Als zij een nieuw vies woord naar hem riep, dat zij op school van haar vriendinnen had geleerd, lachte hij omdat het woord zo allerliefst vloekte met haar gezicht en haar stem. Als hij 's morgens naar zijn studeerkamer ging en hij vond daar op zijn vloeiblad een geschreven boodschap, zoals ‘Beste opa ik geef je dat liedje vind je het fijn. M.’, dan ging er een rilling van vertedering door hem heen. Het is niet overdreven om te zeggen, dat de oude Wiel, al was hij dan tien maal zo oud, verliefd was op zijn kleindochter.

Voordat zij ging slapen vertelde hij haar iedere avond een zelfbedacht sprookje. Af en toe verzon hij een nieuw, maar meestal was het er een uit een vaste voorraad. Zij kende ze allemaal door en door, verbeterde hem wanneer hij een detail vergat en genoot van iedere nieuwe variatie op de vertrouwde wendingen in het verhaal. Iedere keer als hij een nieuwe geschiedenis aan het repertoire toevoegde werd zij tot huilen toe angstig, wanneer er met een van de personages, al was dat de grootste boosdoener of het kleinste dier, iets mis dreigde te lopen. Ook als hij zo'n sprookje voor de tiende keer vertelde, kwam op de breukpunten een rest van de oude ontsteltenis bovendrijven, vermengd met een stukje theater, waarin zij, bij wijze van dankbaar nummer, haar bangheid van de eerste keer imiteerde.

Het was in oktober, vijf jaar geleden, dat de dingen gebeurden die de oude Wiel een tijdlang van zijn stuk brachten. Hij had voor Madelien een nieuw zverhaal bedacht. Over Menechien, een meisje van twaalf, dat op een dag genoeg had van haar ouders, haar broers en zusjes, haar vrienden en vriendinnen -

[p. 22]

‘en van haar grootouders’ vulde Madelien aan -, van haar school en haar stad, ja eigenlijk van alles wat er op aarde te beleven was. Zij wilde weg, maar waar kon zij heen. Zij vroeg het tussen de middag voor de grap aan een aardig uitziende zwaan in het park waar zij op weg van school doorliep. De zwaan gaf natuurlijk geen antwoord, maar hij deed wel iets anders. Hij kwam uit het water en knielde voor haar neer. Zij greep hem bij zijn hals en voor zij het wist zweefden zij samen door de lucht. Menechien was niet bang. In haar sprookjesboeken stonden veel verhalen over zwanen, die met kinderen ergens heenvlogen. Dat liep altijd goed af. Zij was benieuwd waar zij zouden belanden, en om zich voor de zwaan zo licht mogelijk te maken wierp zij haar schoenen, haar schooltas en alles wat zij in haar zakken had, naar beneden. Haar jas hield zij aan, want het was een koude dag. Zij vlogen steeds hoger en hoger. Toen het donker begon te worden merkte Menechien dat de maan dichterbij leek dan de aarde. Midden in de nacht kwam de zwaan op de maan aan. Eerst zagen ze alleen maar ijs en sneeuw, en niets dat op leven leek. Maar toen ze na een uur zoeken een grot gevonden hadden om in te slapen, zag Menechien dat achter in de grot licht brandde. Daar woonde de maankoningin, helemaal alleen, de enige bewoonster van de maan. Zij vroeg of Menechien en de zwaan voorgoed bij haar wilden blijven.

Wiel vond dat hij er nu maar een punt aan moest draaien. Dat meisje zat daar goed en het werd al laat. Maar toen hij zag hoe benauwd en treurig Madelien keek, en toen zij vroeg ‘Kwam Menechien nooit meer op de aarde terug?’, ging hij door. Jawel, zei hij, na vijf maanden, toen de winter bijna voorbij was, kreeg Menechien heimwee. ‘Wat is dat, heimwee?’, vroeg Madelien. Dat is als je naar huis verlangt, zei Wiel. En hij vertelde, dat Menechien afscheid nam van de maankoningin die haar beste vriendin was geworden, en dat de zwaan haar terugvloog



naar huis. Daar was iedereen gelukkig toen zij haar zagen, en ook Menechien zelf was gelukkig, want nadat ze zo lang weg geweest was leek de aarde haar weer als nieuw.

Maar Madelien liet zich niet door dat gelukkige slot inkapselen. Met tranen in haar ogen vroeg zij: ‘Bleef toen de maankoningin helemaal alleen achter?’ Wiel dacht eerst: ze moet er aan wennen, geen geluk zonder schaduwen. Maar hij kon niet verdragen, dat Madelien door zijn toedoen begon te snikken. Met een verfrommeld stemmetje zei ze: ‘Ik vind het zo zielig voor die lieve koningin.’ Het is tenslotte maar een verhaaltje, dacht Wiel. Niets is definitief. Waarom zou hij haar treurig maken met een verzinsel? Zij moest gauw gaan slapen, geen onzin. Na een half jaar, zei hij, werd Menechien net zo bedroefd als jij als zij aan de eenzame maankoningin dacht. Zij wilde graag weer terug, maar ze wilde toch ook niet voorgoed van de aarde weg. Weet je wat zij toen heeft gedaan? Ieder jaar als het winter werd bracht de zwaan haar naar de maankoningin, en als de lente begon kwam zij terug naar huis.

Madelien ging tevreden slapen, maar de oude Wiel had een vieze nasmaak in zijn hoofd. Het leek wel een kerstverhaal, met al die zoetigheid aan het eind, dacht hij, terwijl hij beneden probeerde de krant te lezen. Na een kwartier was zijn ergernis verdwenen, hij dacht er niet meer aan.

Die nacht droomde hij over Madelien. Wat hij zich daar later van herinnerde was het volgende. Hij had een wandeling gemaakt langs een rivier in de zomer. Van der Hoeven, een van zijn vijanden vroeger op kantoor, zou op Madelien passen. Zij waren met zijn drieën naar het water gegaan. Toen Wiel van zijn wandeling terugkwam, was Madelien nergens te zien. Van der Hoeven had liggen lezen en hij was het kind vergeten. Op de plaats waar hij lag maakte de rivier een bocht. Zij gingen samen zoeken. Wiel liep een heuvel op vanwaar hij de bocht kon overzien. Hij kreeg een strandje in het oog. Daar vond hij Madelien. Hij zag haar onder water liggen, met dichte ogen en een uitdrukking op haar gezicht die het begin leek van lachen. Wiel haalde haar uit het water en drukte haar tegen zich aan. Hij had het gevoel dat zij nog leefde. Hij rende met haar naar huis. Madelien werd steeds kleiner in zijn armen, maar hij wist zeker dat zij nog leefde. Toen hij thuis was belde hij een taxi voor het ziekenhuis. Wat hij tegen zich aan hield was verschrompeld tot een kleine vogel zonder veren. Het was nog warm en het bewoog soms een beetje. De taxi kwam niet direct. Wiel liep de straat op. De auto

[p. 23]

van een buurman startte niet. Een andere auto moest voor een brug wachten. Wiel was machteloos. Hij voelde dat het mis ging, dat het scharminkeltje onder zijn jas kouder werd en al te klein. Bij het ziekenhuis gaf hij iets kouds, niet groter dan een pasgeboren mees, aan een man in een witte jas. Die keek even, en zei alleen dat het dood was, met haast en minachtig in zijn stem, alsof hij het vervelend vond lastig gevallen te worden over iets dat een kind kon weten. Voordat Wiel wat kon vragen, keerde de verpleger zich om en liep een trap op, met passen van een paar treden tegelijk. Wiel bleef op straat achter. Hij probeerde in zijn hoofd een uitweg te vinden, een redding, een oplossing waardoor Madelien weer zou leven, maar die was er niet. Hij werd gek van de zwarte massieve zekerheid. Elk beeld dat bij hem opkwam deed verstikkende pijn. Madelien in haar vrolijk gekleurde zomerkleren onder water, languit, met iets lief spottends op haar gezicht alsof zij hem voor de gek hield. Of aan tafel met een spel bezig en met een eigenwijs gebaar de lange haren opzij schuivend die voor haar ogen hingen. In bed, slapend, met een vinger in haar mond. Maar zij was er niet meer, uit hem weg gescheurd, verdwenen, dood. Voor altijd dood. Hij kon het niet verdragen. Zijn gemis was te groot. Alles beter dan deze verterende pijn, deze onherstelbare nacht. Dat dacht hij toen hij van een kademuur in de diepte van een haven sprong, in een koel stuk zwart tussen roeiboten.

Het was het einde van de droom. Hij werd langzaam steeds meer wakker, met de droomwereld nog duidelijk zichtbaar in zijn buurt. Godverdomme, zei hij. Jezus Christus. Een paar keer achter elkaar. De vloeken kwamen zacht en gedragen uit zijn mond. Hij koos ze niet, zij kwamen vanzelf. Grote volle woorden van opluchting, omdat hij zich vergist had, omdat het maar een droom geweest was, omdat Madelien nog gewoon bestond, net als altijd, en hijzelf ook. Wiel keek naar zijn vrouw. Zij sliep door. Hij raakte haar even aan, vaag verontschuldigend, maar zij bleef in slaap.

De volgende morgen bracht hij Madelien naar school, het vaste begin van zijn dag. Zij vroeg ‘Opa, waarom kijk je toch steeds zo naar me?’, maar het lukte hem niet iets anders te zeggen dan ‘Zomaar’. Hij luisterde naar haar stem, maar hij hoorde niet wat zij vertelde. De droombeelden bleven in zijn hoofd. Zij maakten hem bang. Bij het oversteken pakte hij Madelien bij de hand, hoewel er geen auto te zien was. ‘Knijp niet zo’, riep ze boos, en toen zij in de buurt van de school waren gekomen, liep ze ineens hard weg, zonder iets te zeggen.

Terwijl ze op school was, maakte hij zich ongerust over alles wat er met haar gebeuren kon. Zou de droom niet een voorteken geweest zijn? Dat vroeg hij zich steeds af en het lukte hem niet zichzelf van zijn angst af te praten. Om twaalf uur ging zijn vrouw Madelien van school halen. Toen zij tien minuten later nog niet terug was, liep Wiel de straat op, hen tegemoet. Hij hoorde in de verte een auto schurend remmen, en zo hard hij kon, holde hij erheen. Maar er was niets aan de hand. Buiten adem bleef hij staan. Aan de overkant zag hij kleindochter en grootmoeder aankomen, Madelien touwtje springend en zijn vrouw met een boodschappentas. Zij hadden hem niet gezien, en het lukte hem om via een omweg toch eerder thuis te zijn dan zij. ‘Wat zit jij te blazen’, zei zijn vrouw verbaasd. ‘Ik moest even iets van de zolder halen’, zei Wiel en hij hoorde zelf hoe het klonk als de smoes van een schooljongen.

's Middags vroeg Madelien of hij sommen

[p. 24]

voor haar wilde bedenken. Hij schreef een rijtje op en zij zette er de antwoorden foutloos achter. ‘Nu zal ik moeilijke sommen voor jou opschrijven’, zei ze, en zij begon: 7 - 9 = ; 14 - 27 = ; 1 - 2 = Toen Madelien de antwoorden zag haalde zij er een kras door, en zei ‘Allemaal fout, stommerd. Die sommen kunnen niet, dat zie je toch wel.’ Hij legde haar uit wat negatieve getallen waren. Zij begreep het niet en ze vroeg bewonderend: ‘Maar opa, kun jij dan onder de grond rekenen? Of nou ja, hoe moet je dat noemen.’ Wiel voelde tranen opkomen, en hij liep van de tafel weg. Ik word een sentimentele grootvader op die manier, dacht hij nijdig, terwijl hij achter een krant luid begon te snuiten en Madelien gepikeerd de kamer uitliep.

's Avonds ging het nog een keer mis. Madelien wilde weer het verhaal over Menechien en de maankoningin horen, maar Wiel durfde niet. Hij was bang dat er een of ander verband tussen het sprookje en de droom bestond. Wat voor verband wist hij niet, maar hij wilde geen risico lopen. Het was natuurlijk onzin, bijgeloof, zei hij tegen zichzelf, maar dan maar bijgeloof, hij deed het niet. Madelien huilde, schreeuwde, schold hem uit, zei lieve dingen, maar hij liet zich niet verleiden. ‘Laat oma dan maar komen, die is veel liever dan jij’, riep Madelien tot slot, zo kwetsend als ze kon. Ook dat hielp niet. Wiel ging naar beneden, zijn vrouw naar boven. Zij probeerde Madelien te sussen door een verhaal voor te lezen, maar het kind was voor geen rede vatbaar. ‘Gaan jullie allebei maar weg, riep zij driftig, tussen snikken door. Jullie zijn oude rotmensen. Hele oude gemene rotmensen. Gaan jullie maar dood voor mijn part. Dat zou me niks kunnen schelen. Helemaal niks. Ik wil naar huis, ik wil hier niet blijven.’

De volgende morgen had Madelien spijt, en ze deed zo aardig als ze kon. De grootouders deden aardig terug, maar zij vergaten geen van drieën wat er gezegd was.

Wiel bleef nog lang bang dat er iets rampzaligs met Madelien zou gebeuren. Hij was stiller geworden. In de kring van zijn kinderen en zijn vrienden had hij minder te beweren dan vroeger. ‘Wiel begint nu echt oud te worden, zeiden de kennissen. Al die theorieën van hem waren wel eens vervelend om aan te horen, maar af en toe was het toch ook interessant wat hij te zeggen had.’

Dat duurde zo een paar maanden. Toen kreeg Wiel langzamerhand zijn oude zelfverzekerdheid terug. Hij dacht zelden meer aan de boze droom. Die had zich ook niet herhaald. Een voorteken van ongeluk was het gelukkig niet geweest. Achteraf gezien was het natuurlijk ook onzinnig om zoiets te denken. Iedereen heeft wel eens nachtmerries. Die betekenen niets. Hoogstens zijn ze een bewijs van teveel dekens, of van vermoeidheid, of van iets zwaar verteerbaars dat hij had gegeten of gedronken die dag. Met Madelien was het de eerste weken wel moeilijk geweest. Ze huilde vlugger dan anders, ze at slecht, en ze had op school een paar slechte cijfers gekregen. Ze had Agaath en hem nog een keer of drie de naarste dingen naar het hoofd geslingerd, maar na de kerstvacantie bij haar ouders was ze een stuk monterder teruggekomen.

Het enige verschil met vroeger was dat hij haar voor ze ging slapen geen zelfverzonnen verhalen meer vertelde. Dat maakte haar maar van streek en hij had er trouwens zelf na die ene keer ook geen aardigheid meer in. In plaats daarvan probeerde hij haar tegenwoordig na het eten, onderwerpsgewijs, uit te leggen hoe de wereld in elkaar zat. Daar had zij meer aan, voor later.