Hollands Maandblad. Jaargang 8 (226-235)

[p. 30]

Hoer! roept de boze dame, en andere fragmenten
K. van het Reve

Hoer! roept de boze dame tegen de andere dame, hoewel zij eigenlijk wel weet dat die andere dame, hoeveel ook op haar gedrag moge zijn af te dingen, eigenlijk geen hoer is. Iets subtieler is de volgende methode: men neemt een slecht bekend staande groep (fascisten, communisten) en constateert bij die groep bepaalde eigenschappen (b.v. leugenachtige propaganda, geloof aan het bestaan van superieure rassen bij de fascist, leugenachtige propaganda, geloof in de gelijkwaardigheid der rassen bij de communist, afkeer van vrije meningsuiting bij beiden). Mensen nu, bij wie men een of meer van die eigenschappen constateert, noemt men fascist of communist. Iemand die voor de apartheid is is een fascist (velen over Verwoerd c.s.). Iemand die tegen de apartheid is is een communist (Verwoerd c.s. over bijna iedereen). Het is net zoiets als wanneer men bepaalde eigenschappen zou toekennen aan laat ons zeggen paarden (zenuwachtigheid, hard lopen, hoeven, haver eten) en dan iedereen die zenuwachtig is, haver eet, hoeven heeft of hard loopt een paard zou gaan noemen, ook wanneer hij volgens het beschaafde spraakgebruik helemaal geen paard is. Redelijk gesproken is een communist iemand die de beginselen en/of het program van enige communistische beweging aanhangt en/of lid is van een communistische partij. Wie iemand anders communist noemt maakt zich eigenlijk schuldig aan bedrog. Zo is een fascist een aanhanger of lid van enige fascistische of nationaal-socialistische beweging. Iemand die antisemiet is daarom een fascist noemen is even onredelijk als iemand die tegen de nato is communist noemen. Gewettigd is hoogstens er op wijzen dat de nazi's óók antisemiet en de communisten óók tegen de nato zijn, zodat men zich als antisemiet en als tegenstander van de nato in gezelschap van fascisten resp. communisten bevindt, waarop de beschuldigde dan weer kan antwoorden dat hij als bewonderaar van Goethe en Poesjkin óók in die twee gezelschappen terechtkomt en het hem onverschillig is wie het wel en wie het niet met hem eens is.

Aardig is, dat de epitheta communist en fascist veel meer voor niet-communisten en niet-fascisten gebruikt worden dan andersom. Men hoort zelden spreken van ‘de communist Lenin’ of ‘de fascist Hitler’. In een heel aardige TV-uitzending zei, als ik me zijn woorden tenminste goed herinner, Nabokov dat over een van zijn boeken voor de oorlog iets heel doms was geschreven door een communistische recensent, zekere J.P. Sartre. Nabokov wist natuurlijk donders goed dat je Sartre geen communist kunt noemen.

Er bestaat ook een neiging om andersom te werk te gaan, namelijk bij het schoonwassen van beroerde dingen in politiestaten door ze op een lijn te stellen met dingen die bij ons gebeuren. Het verbod om in een radio-uitzending het woord ‘naaien’ te gebruiken wordt dan een vrijheidsbeperking genoemd, die vergelijkbaar is met een veroordeling tot vijf jaar dwangarbeid wegens een briljant essay over het socialistisch realisme. Wat brengt mensen tot dit soort vergelijkingen? Er zit naar het mij lijkt een stukje onbewuste sympathie in voor een dictatoriaal regiem - al zou ik dat heel moeilijk kunnen aantonen. Ook een stukje eerlijke, domme overtuiging, die misschien terug te voeren is op een zeer geringe minimum-weerstand tegen vrijheidsbeperking bij de betrokkenen. Het zou kunnen dat deze mensen geen verschil voelen tussen het ongenoegen van hun hoofdredacteur, een veroordeling tot honderd gulden boete wegens godslastering e.d. en vijf jaar dwangarbeid. Zij voelen dit verschil niet, omdat zij gewend zijn voor iedere dreiging opzij te gaan. Blijft natuurlijk hun ongelooflijke domheid dat zij over het hoofd zien dat je ten onzent het er willens en wetens op aan moet leggen om een strafvervolging te krijgen wegens iets wat je geschreven hebt, terwijl je in menige politiestaat bij alles wat je schrijft het er juist op moet aanleggen niet vervolgd te worden.

Scheepmaker schreef ergens ‘wat Gomperts redundancy noemt’. Dat is net zoiets

[p. 31]

als wanneer ik zou schrijven ‘wat Scheepmaker een vrije trap noemt’.

Veel mensen denken dat beroepsmilitairen oorlogszuchtig zijn en een gevaar opleveren voor de vrede. Dat is niet zo. Er zijn er natuurlijk die van vechten houden, maar dat wil nog niet zeggen dat zij daarom in politicis de oorlogstoestand boven de vrede verkiezen. Menige brandweerman houdt van brand, maar slechts zelden vindt men brandstichters onder hen. Ik heb niet de indruk dat landen waar beroepsmilitairen het voor het zeggen hebben meer oorlog voeren dan andere.

Veel meer schuld aan de oorlogen der laatste honderd jaar dragen mijns inziens de historici. In de door hen geschreven boekjes die alle opgroeiende kinderen voorgezet krijgen stellen zij het ten eerste als volstrekt vanzelfsprekend voor dat een land geweld gebruikt om een zeker voordeel te behalen, terwijl zij eigenlijk, bladzij na bladzij, op de misdadigheid daarvan zouden moeten wijzen. Ten tweede hebben zij de eigenaardige gewoonte de belangen van een absoluut vorst (gebiedsuitbreiding, machtsuitbreiding, inkomstenvergroting) te identificeren met de belangen van een land - en zij houden die fictie vol ook als het gaat over een periode waar die absolute vorst allang verdwenen is. Zij doen mij altijd denken aan Shakespeare, die over Frankrijk, Engeland etc. spreekt en dan niet die landen bedoelt, maar de vorsten die over die landen regeren. Voor de koning van Frankrijk kan het belang hebben Elzas-Lotharingen te bezitten. Dat wil nog helemaal niet zeggen dat de bewoners van Frankrijk - of die van Elzas-Lotharingen - daar enig belang bij hebben, vooral niet als men bedenkt dat de offers die zij in een oorlog brengen veel en veel groter zijn dan het graantje voordeel dat zij soms meepikken als het hun koning goed gaat. Het is alsof de historici de strijd tussen twee kranten, waarvan tenslotte één de concurrentieslag wint, beschrijven alsof het belang van beide firma's samenvalt met dat van hun abonnees - terwijl het dezen in werkelijkheid onverschillig zou kunnen zijn of ze nu op de ene of op de andere krant geabonneerd zijn.

Het wordt als onfatsoenlijk, althans als niet erg prijzenswaardig beschouwd wanneer iemand zijn eigen belang laat prevaleren boven dat van een ander. Wie andersom handelt, wordt hogelijk geprezen, vooral als dat laten prevaleren van andermans belang met eigen verlies of gevaar samengaat. Vreemd is echter dat zodra het over groepen gaat deze ethische opvatting niet langer gehuldigd wordt. Ik moet, als ik daar kans toe zie, mijn naaste liefhebben als mijzelve, en als het kan nog een beetje meer. Mijn eigen stad, land, universiteit, familie, vrienden, kennissenkring mag ik echter nimmer verzaken ten gunste van andermans stad, land etc. Ik moet mijn eigen land liefhebben boven een ander land. Ik moet de belangen van mijn universiteit behartigen boven die van een andere universiteit. Ik geloof niet dat men gemakkelijk in een biografie of een geschiedenisboek een woord van lof zal vinden voor een staatsman die ergens enig algemeen belang heeft laten prevaleren boven zijn eigen landsbelang, of eenvoudig uit wellevendheid een ander land voor heeft laten gaan.

‘Objectief’ heeft voor velen de betekenis ‘gunstig’. Een objectief boek over Zuid-Afrika of Rusland is een boek waarin over die landen geen kwaad gesproken wordt.

[p. 32]

Mijn eigen eisen zijn zeer eenvoudig: als je iets beweert moet het (scherts uitgezonderd) waar zijn. Een mening moet werkelijk je mening zijn en van een feitelijke mededeling moet je je hebben overtuigd dat hij juist is. Men mag mijns inziens niet eisen dat bij het schrijven over iets ‘alle’ aspecten ervan getoond worden, zodat een zogenaamd ‘objectief’ beeld verschijnt. Het is zeer wel toelaatbaar over iets of iemand bij een bepaalde gelegenheid alleen maar kwaads of alleen maar goeds te zeggen - zolang men maar niet pretendeert dat men een algemene karakterschets geeft. De primitieve mens vindt dat onrechtvaardig. Te schrijven ‘Tolstoj was een slecht landbouwer, een slecht historicus, een slecht officier, hij maakte nogal wat spelfouten in het Frans, en zijn Duits en Engels was matig; zijn literaire smaak was soms wat primitief. Voor de kwaliteiten van Shakespeare was hij ongevoelig’ zonder te vermelden dat hij een zeer goed schrijver was en nog een paar opmerkelijke kwaliteiten bezat vindt men in het algemeen niet correct. Er zijn zelfs mensen - de Russische censoren bijvoorbeeld en mijn oom Julius, lid van de CPN afdeling Enschede - die in het vermelden hoe dan ook van die slechte dingen een smadelijke en ongeoorloofde aanval zien op Tolstoj's schrijverschap.

Er bestaat een boek dat ik nooit gezien heb, Those human Russians geheten, waarin meen ik Victor Gollantz vele getuigenissen verzameld heeft over fatsoenlijke behandeling door Russen van krijgsgevangenen, arrestanten, vluchtelingen, burgers in bezet gebied etc. Er zou ook zo'n boek te maken zijn over slechte behandeling. Tegen geen van beide boeken heb ik enig bezwaar, zolang ze maar niet pretenderen te vertellen hoe in het algemeen Russen hun krijgsgevangenen etc. behandelen.

A. droomt iets van B. en wel iets zodanigs dat hij er behalve met B. zelf met niemand over spreken zou als het gedroomde waar gebeurd was. B. belt op. Ik heb van je gedroomd, zegt A. Wat dan? vraagt B.A. aarzelt: B. is behalve betrokkene en ingewijde ook buitenstaander die niets weet van de scène die zich tussen die twee heeft afgespeeld. Door aan B. te vertellen wat hij gedroomd heeft schendt A. het vertrouwen van... B. Dit te gebruiken in een toneelstuk. Jan vertelt Piet, dat hij van Annie gedroomd heeft, met bizonderheden, zodat het publiek op de hoogte is van wat zich tussen Jan en Annie in die droom heeft afgespeeld. Nu komt Annie op en Piet zegt: hij heeft van je gedroomd. Wat dan, vraagt Annie. Dat zeg ik niet, zegt Jan. Waarom niet, vraagt Annie. Er zijn dingen waar je met derden niet over spreekt, zegt Jan. Maar ik was er toch zelf bij, zegt Annie. Etc.

Aan het eind van zijn populaire schets Het imperialisme als hoogste stadium van het kapitalisme citeert Lenin Saint-Simon: de huidige anarchie in de productie, die te wijten is aan het feit dat de economische verhoudingen zich ontwikkelen zonder eenvormige regeling, moet zijn plaats afstaan aan de organisatie der productie. Deze zal geleid worden niet door geïsoleerde ondernemers die onafhankelijk van elkaar zijn en de economische behoeften van de mensen niet kennen, maar door een bepaalde sociale instelling. Een centraal besturingscomité, dat de mogelijkheid heeft het brede gebied van de sociale economie te overzien van een hoger standpunt, zal de economie zo regelen als nuttig is voor de gehele maatschappij, en de productiemiddelen in handen geven die daarvoor geschikt zijn, en zal in het bizonder zorgen voor een voortdurende harmonie tussen productie en consumptie. Je vindt in dit citaat een belangrijk socialistisch argument tegen het kapitalistische productiesysteem: het verwijt van een wanordelijke productie, die geen rekening houdt met de belangen van de consument. De kapitalist maakt niet wat nodig is, maar waar geld mee verdiend kan worden. Geen huizen, maar bromfietsen, auto's en televisietoestellen. Auto's met ingebouwde veroudering. Ondertussen bestaat al vijftig jaar, dat is vrij lang, een groot land, dat de laatste twintig, dertig jaar, dat is ook vrij lang, tot de grote industriële mogendheden behoort, en waar het kapitalisme niet meer bestaat. Men zou verwachten dat de productie van consumptiegoederen daar een heel ander karakter zou hebben dan bij ons. Dat is alleen in zoverre zo, dat er veel minder consumptiegoederen worden gemaakt en dat de kwaliteit vaak veel slechter is. Een Russische auto of camera of blik haring in tomatensaus is niet slechter dan een Westers product. Textiel en schoenen meestal wel. Ik heb in Novgorod en Leningrad bier gedronken van de brouwerij Krasnaja Bavaria dat ik mijn ergste vijand niet zou durven voorzetten. Een Russisch boek dat een Nederlandse drukkerij en binderij zou kunnen verlaten moet ik nog zien: een gekreukelde, slecht afgewerkte band, scheef schutblad, dat vaak smerig is opgeplakt en omhoog komt als je de band opslaat, drukwerk slecht toegesteld, enorme moet, papier dat onder lamplicht slecht te lezen is. De

[p. 33]

soorten consumptiegoederen zijn echter dezelfde als bij ons, en ongeveer op dezelfde wijze verdeeld. Ook is het opmerkelijk dat in de consumptieve sfeer de USSR sinds 1917 bij mijn weten geen enkel product aan het consumptiepakket der mensheid heeft toegevoegd. Ga maar na: kunstvezels in de textiel, kunststoffen in het algemeen bij gebruiksvoorwerpen, langspeelplaten, televisie, taperecorder, transistor, computer, contactlenzen, ballpoint - het zijn allemaal kapitalistische initiatieven. Zo ze al door Russen zijn uitgevonden zijn ze door de Russen toch pas in productie genomen nadat ze in het Westen een succes waren geworden. Neem de auto: alle bezwaren tegen zijn typisch kapitalistische eigenschappen kan men ook maken tegen de sovjetauto. Kunstmatige veroudering, lelijke vorm, onnutte versiering met chroom, idiote bumpers die geen reële bescherming bieden, onnatuurlijke lengte etc. Sterker: de pogingen een betere auto te maken, origineel, functioneel etc. komen uit het kapitalistische Westen (volkswagen, citroën, morris, jeep e.d.).

Er is in deze treurige stand van zaken één lichtpunt. Dat is de biografische kroniek, een in Rusland al enige decennia vervaardigde variant van het genre der biografie, in de handel gebracht onder de naam Kroniek van leven en werken van... Meestal gaat het over schrijvers. Zo'n biografische kroniek is als volgt geconstrueerd. Hij ziet er uit als een agenda, waarin van dag tot dag alles opgetekend staat wat wij weten dat de man in kwestie die dag, of omstreeks die dag, gedaan, gezegd en geschreven heeft, met de bronnen erbij waaruit we dat weten. De voordelen hiervan boven de gebruikelijke biografie zijn groot. Je kunt niet alleen zeer snel te weten komen wat de man in een bepaalde periode deed, met wie hij kontakt had, waar hij zich bevond, met wie hij correspondeerde etc., maar ook wat wij nog meer over hem weten in die periode. In een gewone biografie worden feitelijke mededelingen vaak overwoekerd door allerlei beweringen en redeneringen van de biograaf, die bovendien vaak niet precies laat merken waar hij zijn feitelijke kennis vandaan heeft. Menige biograaf zal op een klein stukje informatie een heel verhaal stoelen en bij de lezer de indruk wekken dat hij nog veel meer zou kunnen vertellen als hij de ruimte maar had. Bij het Russische kroniek-systeem

[p. 34]

is dergelijk gewild of ongewild bedrog niet mogelijk - tenzij men natuurlijk willens en wetens een stuk informatie achterhoudt. Men kan, om een voorbeeld te noemen, dikke boeken over Marx en over Heine lezen zonder dat men er achter komt hoe vaak, waar en wanneer zij elkaar hebben ontmoet, van hoeveel brieven bekend is dat zij ze aan elkaar geschreven hebben, wat er in de brieven staat die over zijn, wat eigenlijk onze bronnen zijn voor wat wij weten van hun omgang. In een Letopis' žizni i dejatel' nosti Genricha Gejne, die helaas niet bestaat, zou je dat met één oogopslag kunnen vinden. Het ware te wensen dat dit soort biografie ten onzent ingang vond.

Lenin wordt niet ten onrechte wel als de erfgenaam van Marx beschouwd. In stijl en karakter lijken zij verrassend veel op elkaar. Als je iemand zoekt die op een van beiden lijkt kom je vanzelf bij de ander terecht. Er zijn natuurlijk grote verschillen. Lenin miste Marx' behoefte om als bourgeois voor vol te worden aangezien. Hoewel Marx zich ook - en dan vaak op een manier die aan Lenins methoden herinnert - met politieke organisatie heeft beziggehouden, was hij vooral een publicist. Bij Lenin is dat andersom. Hij schreef veel, maar was vooral politicus. Marx interesseerde zich voor filosofie, wiskunde, economie, geschiedenis, literatuur. Lenin interesseerde zich voor zulk soort dingen (de vergelijking is van Aldanov) zoals Duitse officieren eertijds Russisch leerden: omdat ze het nuttig achtten, niet omdat de taal op zichzelf hen iets schelen kon. Marx kende Shakespeare van buiten, las ieder jaar de Griekse tragici, schepte op met zijn kennis van Cervantes en Poesjkin. Lenin las de schrijvers die hij op het gymnasium geleerd had mooi te vinden: Poesjkin, Tolstoj, Nekrasov. De literatuur van zijn eigen tijd volgde hij nauwelijks. Dit in tegenstelling met bijvoorbeeld Trotski, die vrij aardig van de lopende literatuur op de hoogte was en daar ook zijn mening over had.

Stalin had helemaal geen literaire belangstelling. Men weet maar van heel weinig dingen zeker dat hij ze gelezen heeft. In gezelschap van literatoren was hij verlegen, volgens iemand die hem ten huize van Maxim Gorki wel ontmoet heeft in de eerste helft van de jaren dertig. Er werd bij Gorki, zoals bij meer beroemde personen (Franklin Roosevelt, koningin Victoria) zeer slecht gegeten. De dranken en zakuski waren echter zeer goed: bewonderaars in het buitenland stuurden Gorki uitgelezen wijnen, likeuren, whisky en conserven. Soms werd er tijdens een souper bij Gorki opgebeld: ‘over tien minuten is Stalin bij u’. Dan werd als de bliksem alles opgeruimd en een toestand herschapen of men pas aan de eerste borrel was. Stalin arriveerde dan met enkele kornuiten (Molotov, Vorosjilov) en dan was het drinken geblazen, want hij werd achterdochtig als je niet dronken was. Hij schijnt verder geen liefhebberijen of belangstelling gehad te hebben. Als men zich beleefdheidshalve tot hem wendde met een vraag op literair gebied betuigde hij dadelijk zijn onbevoegdheid. Na zijn dood vond men ten zuidwesten van Moskou, niet ver van de huidige grote ringbaan, in een tot dusverre zwaar bewaakt, verboden, geheimzinnig gebied Stalins zomerverblijf: een eenvoudige datsja van hout, aan een spijker een kleurloze jas en een brede hoed, en de muren beplakt met uit tijdschriften geknipte plaatjes - dit in het huis van een man die zonder enige moeite mooiere paleizen had kunnen hebben dan Tito, een rijkere schilderijenverzameling dan Soekarno en een bibliotheek die die van de Paus had kunnen evenaren.