Hollands Maandblad. Jaargang 8 (226-235)

[p. 16]

Wie eens liegt,
en andere fragmenten
K. van het Reve

Wie eens liegt, wordt nooit meer geloofd. Daar staat tegenover dat een leugenaar als hij een keer de waarheid blijkt te spreken een groter indruk van eerlijkheid op het publiek maakt dan de ordinaire waarheidspreker van wie men niet anders verwacht en die men hoogstens met het gewone wantrouwen bejegent waarmee men naar iemand luistert die weliswaar meestal de waarheid spreekt maar natuurlijk best eens een keer zou kunnen liegen. Toen Kennedy beweerde dat er Russische raketten op Cuba stonden geloofde dat geen enkele ‘vooruitstrevende’ Amerikaan. Het State Department had immers wel eens meer iets gezegd dat niet waar was. Toen even later Chroestsjov toegaf dat die raketten er stonden wekte dat geen verontwaardiging over die achterbakse Russen die zonder iets te zeggen in andere landen raketten neerzetten - wat de Amerikanen nooit hadden gedaan - of berouw dat men Kennedy niet geloofd had, maar een gevoel van sympathie voor die rondborstige Rus, die eerlijk voor zijn zaakjes uitkwam.

Over absolute vorsten zijn anecdotes in omloop waarin zij in gesprek raken met een van hun onderdanen. Die onderdaan maakt dan een rake, voor de vorst niet geheel aangename opmerking. De koning ‘lacht’ dan en laat die onderdaan lopen - soms geeft hij hem nog een sigaar of een ‘muntstuk’. Het effect van zo'n anecdote op het publiek is er een van ontroering over de ‘edelmoedigheid’ van de koning. Men merkt niet dat die koning niet anders gedaan heeft dan wat men van een fatsoenlijk mens mag verwachten. Het opening van zaken geven, al is het maar in schijn, door een dictator, heeft ook altijd dat edelmoedigheidseffect, en niet helemaal ten onrechte want de magistraat in een fatsoenlijk land is veelal verplicht van bepaalde dingen publiekelijk rekenschap af te leggen. De dictator hoeft niet, en als hij het desondanks doet is dat mooi van hem. Iemand die een dictatuurland bezoekt komt soms opgetogen terug omdat hij ‘overal vrij mocht rondlopen en zonder enige hindernis vrijelijk met iedereen mocht praten’. In een land als België is dat vrij rondlopen en praten veel en veel vrijer dan bijvoorbeeld in Rusland. Niemand is echter ooit uit België geestdriftig over die vrijheid teruggekeerd. Het aantal boeken echter waarin dat vrije rondlopen in Rusland uitbundig beschreven wordt is legio. Ik ben zelf trouwens zeer geestdriftig over Polen, waar mij als buitenlandse automobilist-kampeerder geen enkele restrictie werd opgelegd. Ik waardeer het ongemeen, dat de Poolse regering mij die vrijheid toestond. Voor de Belgische regering, die mij diezelfde en nog een heleboel andere vrijheden toestaat, heb ik geen enkele waardering.

Bekend is de anecdote van de man die in een Poolse kerk rechtop werd aangetroffen terwijl de gemeente neerknielde. Waarom knielt meneer niet? werd hem gevraagd. ‘Ik ben atheist!’ Wat doet meneer dan in de kerk? ‘Ik ben tegen de regering!’

Een aan het volle academische leven ontleende illustratie van deze houding: de faculteit der letteren van de oude Poolse universiteit te * heeft een jaarlijks decanaat. De opvolging geschiedt automatisch naar ancienniteit. Het interessante is nu, dat sinds onheuglijke tijden dat decanaat uitsluitend door katholieken wordt bekleed. Is toevallig een jood of een godloochenaar of een protestant de oudste in dienstjaren, dan wordt hij stilzwijgend overgeslagen. Met een stalen gezicht zegt dan de aftredende decaan in de faculteitsvergadering: ‘Mijne heren, volgend jaar zal het decanaat volgens ancienniteit worden waargenomen door collega die-en-die’. Ook de nietkatholieke leden der faculteit waken zorg-

[p. 17]

vuldig over dit stukje fiere Poolse onafhankelijkheid.

Het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis te Amsterdam heeft een collectie Nederlandse politieke manifesten, petities, verklaringen, oproepen uit de laatste decennia. Een docent in de politieke wetenschappen zou misschien eens een paar studenten op die verzameliing kunnen loslaten om te onderzoeken of de volgende veronderstellingen tegen een confrontatie met de feiten bestand zijn: in de jaren vijftig waren de meeste ‘linkse’ oproepen door de kameraden op touw gezet. Je kunt dat merken aan woordkeus en zinsbouw: een nietcommunistisch stuk, opgesteld door communisten, is direct te herkennen, niet alleen stylistisch, maar ook omdat het niets kan bevatten dat in strijd is met enig communistisch geloofspunt. Je merkt het ook aan de ondertekenaars: steeds dezelfde, met moeite bijeengeschraapte namen van mensen waarvan bekend is dat het geen communisten zijn of waarvan niet bekend is dat het communisten zijn. Interessant, toen en nu, is de aanwezigheid van habitué's die naar mijn schatting 80 à 90 procent van alle ‘linkse’ oproepen getekend hebben. Er zijn dominees bij die hier haast een tweede beroep van gemaakt hebben. Een interessante ontwikkeling is voorts de volgende. Eerst - ik spreek nu van twintig jaar terug - werd zulk een oproep vooral ondertekend door ‘bekende kunstenaars en intellectuelen’. Vaak trof men onder zo'n stuk naast de naam Jan Romein ook de naam aan van zijn vrouw Annie, die immers in in her own right een bekende kunstenaar en intellectueel is. Romeins collega Wertheim nu - zo luidt mijn veronderstelling - kon dit niet verdragen en besloot op een goede dag - 1949, 1955? - ook zijn vrouw op de lijst te zetten. Enkele dominees volgden zijn voorbeeld, zodat het aantreffen van echtparen tegen het eind van de jaren vijftig niet ongewoon meer was. Mede onder invloed van deze verruimende ondertekeningstendens had een grote doorbraak plaats bij het manifest der in hun rechtsgevoel gekwetsten van 10 juni 1966: daar staan hele families onder met ooms, tantes, klein- en behuwdkinderen, wat een heel sympathieke indruk maakt - een indruk die trouwens nog versterkt wordt door het grote aantal ondertekenaars, want daardoor kun je soms niet zien of gelijknamigen ook verwanten zijn. Onder Ben Polak staat Hans Polak, alsof Bens door de Duitsers vermoorde broer uit de doden is opgestaan. Er staan ook fouten in de lijst: Brammetje en Carry de Swaan zijn gescheiden van hun moeder, die onder de Z is geplaatst. Van de ondertekenaars ken ik er 104. De lijst is boeiende lectuur. Sheila Vuysje-Gogol: een naam die zelfs Gogol niet had kunnen bedenken. Wie verbergt zich achter ‘P. Charles, slavist’? J.B. Charles? Charles B. Timmer? Zijn Karel Nagel, student, en Karel Nagel, chemisch kandidaat, één en dezelfde persoon, zoals Tsjou en Lai? Als het me gevraagd was zou ik het denk ik ondertekend hebben.

De troebelen te Amsterdam zijn geheel buiten mij om gegaan. Op maandag 13 juni stal ik een keukenstoeltje uit de ruïne van een Walcherse boerderij. De hele dag hoorde ik geen radio; op dinsdagmorgen moet iets over bouwvakkers gezegd zijn, maar ik herinner het me niet. Dinsdagmiddag om vijf uur verliet ik de steiger van Kamperland. Pas tegen acht uur ankerde ik bij boei 21 - een van de weinige beschutte plekjes op het Veerse meer, tenminste bij noordenwind. Ik zette de nieuwsberichten van acht uur aan om het weerbericht voor de volgende dag te horen en toen bleek er opeens een soort oproer aan de gang te zijn in Amsterdam. In het morsdode proza van het ANP werd ook gewag gemaakt van ‘de gebeurtenissen bij De Telegraaf’, zonder dat ik er achter kon komen - zelfs Radio Veronica met zijn veel betere nieuwsdienst bleef in gebreke - wat dat voor gebeurtenissen geweest mochten zijn. Tot laat in de avond luisterde ik naar reportages, nieuwsbulletins en commentaren, zonder dat ik met iemand over het gehoorde van gedachten kon wisselen. Een van de eerste commentatoren die ik hoorde was Van Hall. Het trof mij dat hij bij herhaling sprak over het Jozef Daniel Meijerplein, een begrijpelijke fout voor een zenuwachtige en vermoeide man, een onvergeeflijke blunder voor een burgemeester, die bovendien Amsterdammer is en oud genoeg om zich het vooroorlogse lied te herinneren over Jonas, Daniel en Meijer, / Die kochten samen een plein, / Met de Portugese sjoel / Kochten zij de hele boel / En ze noemden het Jonas-Daniel-Meijerplein. Nog pijnlijker gaf Van Hall zijn zwakheid bloot toen hij zei dat de politie zoveel last had van belangstellenden die haar voor de voeten liepen en dat men op die mensen een beroep zou moeten doen om thuis te blijven. Hier stond de burgemeester van de hoofdstad voor waarschijnlijk het grootste deel van zijn burgerij dat ooit onder zijn gehoor geweest is. Hij vindt dat een beroep zou moeten worden gedaan, maar het komt niet in hem op dat beroep ook werkelijk te doen! Zijn verhaal

[p. 18]

over het niet sturen van politie naar De Telegraaf was aannemelijk, maar overtuigde me niet helemaal. Er bleef twijfel of we hier niet, net als misschien bij het ruiten ingooien bij het Amerikaanse consulaat, te maken hadden met een opzettelijk niet uitrukken om de noodzakelijkheid van politieoptreden en de behoefte aan versterking op gevoelige wijze te demonstreren. Anderzijds voelik wel waardering voor het denkbeeld dat het beter is het gebouw van De Telegraaf in elkaar te laten rammen dan bij het voorkomen daarvan doden te laten vallen. In het algemeen valt het toe te juichen dat de gemakkelijkste en snelste manier om aan de vernielingen van die dinsdag - en waarschijnlijk aan alle opstootjes - een einde te maken: een paar welgerichte salvo's uit karabijnen en pistolen, misschien niet eens overwogen is. Een schade van een paar ton en een enorme herrie zijn te verkiezen boven een paar doden. Overigens hoorde en las ik ooggetuigen die beweerden dat de menigte bij De Telegraaf slechts uit enkele honderden bestond en voor dertig politieagenten zeker op de loop zou zijn gegaan. Sommige commentatoren zijn van mening dat de dertig man waarover men op dat moment beschikte naar De Telegraaf hadden moeten worden gestuurd met de opdracht om zonder schieten de orde te herstellen. Dertig van ‘wapenstokken’ voorziene beroepsmensen moeten het tegen een paar honderd burgers kunnen opnemen. In het ergste geval zouden ze de strijd verloren hebben, waarbij ze waarschijnlijk niet erger toegetakeld zouden zijn dan de politie haar slachtoffers pleegt toe te takelen. De indruk van lafheid, die het hoofdstedelijk politiekorps toch al geeft, werd door dit wegblijven bij De Telegraaf niet weggenomen. Ik zou trouwens niet weten wie eigenlijk laffer optreedt: de politie of haar tegenstanders. De politie slaat met vier man tegelijk in op iemand die weerloos op de grond ligt; zij kleedt met vier man een studente aan de V.U uit. De provo's treiteren urenlang de politie - ik heb ze op het Leidsebosje een keer bezig gezien - en lopen hard weg als die agenten chargeren. De ordeverstoorders van

[p. 19]

14 juni gooiden met stenen naar agenten die niet mochten schieten en liepen weg als die agenten de afstand trachtten te verkorten om een strijd van man tegen man mogelijk te maken. Zelden is het plague on both your houses meer op zijn plaats geweest, lijkt me.

Grote verachting verdient mijns inziens de verontwaardiging waarmee de provo's zich beklagen als zij geslagen, gearresteerd, veroordeeld en gevangen gezet worden. Het verstoren van de openbare orde is, naar zij zelf schrijven, hun doel. Worden zij, dit doel nastrevend, gegrepen dan klagen zij dat zij die orde helemaal niet verstoorden en ten onrechte gepakt zijn. Grote verachting verdient mijns inziens de overheid die bij voorbeeld dat uitkleden van dat meisje als een ‘fout’ bestempelt van de politie. Het betreft hier immers geen fout, maar een schandelijke wetsovertreding, die strafrechtelijk behoort te worden vervolgd en waaraan een minister en een burgemeester zich medeplichtig maken als zij niet alles doen wat in hun vermogen ligt om zulk een vervolging te bevorderen.

Als men stylistisch niet tegen Jacques Gans opkan behoort men zich van niet-stylistische strijdmiddelen te onthouden. Wie zijn toevlucht neemt tot bakstenen is te vergelijken met een wielrenner die bij een ontvluchtingspoging kopspijkertjes strooit om het peleton op een afstand te houden.

Het anti-amerikanisme van veel intellectuelen en half-intellectuelen is een onderdeel van de grote invloed die de Amerikaanse cultuur op de onze uitoefent. Men demonstreert tegen de oorlog in Viet Nam zoals men spijkerbroeken draagt.

De meeste mensen zijn niet in staat een logische redenering te volgen, of hebben althans moeite met betrekkelijk eenvoudige argumentaties van de graad van gecompliceerdheid van de bewijzen van de stelling van Pythagoras. Nu zou men kunnen denken dat deze mensen een voorkeur zullen vertonen voor zeer eenvoudige redeneringen, en daar zelfs een zeker plezier in zullen hebben. De ervaring leert echter, dat velen hunner een zeer sterke voorkeur hebben voor teksten die zij niet begrijpen. Zoals hypocrisie de hulde genoemd is die de ondeugd aan de deugd brengt, zo zou men die voorkeur kunnen zien als de hulde die de domheid bewijst aan de redelijkheid. Blijft natuurlijk de vraag waarom deze mensen, binnen die voorkeur voor onbegrepen teksten, weer veel liever een woordenbrij zonder betekenis hebben dan een redelijk betoog dat zij niet volgen kunnen - want zo is het toch vaak, vooral in academische kringen (hoogleraren, studenten). Ik geloof soms dat deze mensen instinctief voelen dat zij aan zo'n redelijk betoog veel moeten missen, maar zo'n woordenbrij ten volle kunnen genieten. Zij voelen zich, die zinloze woordenbrij lezend, de gelijke van de auteur - wiens meerderheid zij moeten erkennen als het om een zinvol betoog gaat.

Toen in februati 1665 de beroemde wiskundige Fermat stierf, schreef het Journal des Scavans dat de overledene Franse, Latijnse en Spaanse verzen schreef met een elegantie of hij het grootste deel van zijn leven aan het Franse en Madrileense hof had doorgebracht. Of in de zeventiende eeuw een verblijf ten hove gunstig was voor de ontwikkeling van poëtisch talent is de vraag, maar een zodanige pretentie bestond blijkbaar wel. Nu niet meer: je kunt je moeilijk een necrologie voorstellen waarin staat dat de overledene Engelse en Nederlandse verzen schreef met de elegantie van iemand die vele jaren heeft doorgebracht in Buckingham Palace en Paleis Soestdijk.

In zijn boek over Gide schrijft Jef Last dat de auteur van Retour de l'U.R.S.S. een voorkeur had voor jongens van een jaar of zeventien. Toen ik zestien was bezocht ik - tien gulden retour per autobus, de prijs was pas met een rijksdaalder verhoogd - Parijs met Jefs dochter Femke en met de schilder Hans van Norden. De eerste nacht sliepen Hans en ik - niet in overdrachtelijke zin - bij Gide. Toen hij ons begroette legde Gide zijn arm om mijn schouder en vroeg ‘Quel est cet enfant?’ Aan het ontbijt praatte hij met Hans. Hij sprak over Jef die toen in Spanje aan het front was en van wie hij brieven kreeg. ‘Il fait des fautes si charmantes!’ Hij vreesde dat Jef in Spanje vermoord zou worden vanwege zijn vriendschap met hem. ‘Nous ne le reverrons plus’, zei hij. Zeer bedroefd was hij over de campagne die de Franse partij tegen hem voerde. ‘Thorez est sûr que j'ai touché un million de la Gestapo’. Als gelovig communist leek het mij ondenkbaar dat de Franse CP een dergelijke leugen zou verspreiden. Pas toen de Nederlandse CP in de zomer van 1940 officieel liet rondzeggen dat mijn vader NSB'er was bleek me dat zulke dingen wel degelijk voorkwamen. ‘Et puis - ça’, voegde Gide daar aan toe, met de palm van zijn ene op de rug van zijn andere hand tikkend. Ik had dat gebaar nog nooit gezien, maar ik begreep meteen wat hij bedoelde.