Hollands Maandblad. Jaargang 8 (226-235)

[p. 13]

Economie en politiek
W. Hessel

De betrekkingen tussen economie en politiek zijn de laatste tijd onder een hogere spanning komen te staan. In het politieke bestel rommelt het wat, hetgeen onder meer in verkiezingsuitslagen tot uitdrukking komt. Bovendien is er een overbesteding, terwijl de loonpolitiek in een crisis verkeert.

Als de taakstelling van politiek zou men kunnen zien het ordenen van de maatschappelijke verhoudingen, waaronder in het bijzonder de sociaal-economische. Tot die sociaal-economische verhoudingen kunnen in navolging van Limperg enerzijds de verhoudingen van hoeveelheid en tijd en anderzijds de verhoudingen van plaats, belang, macht en recht gerekend worden. Deze tweedeling hebben we aangebracht omdat ruwweg de verhoudingen van hoeveelheid en tijd in de praktijk het voorwerp zijn van de kwantitatieve sociaal-economische politiek zoals die na de oorlog op basis van de econometrie tot ontwikkeling is gekomen. De overige verhoudingen zijn weliswaar niet aan de aandacht ontsnapt, maar - en dat is ongetwijfeld een subjectief getint oordeel - hebben toch minder duidelijk vorm gekregen. Zij scheppen samen het probleem van de economische orde.

De huidige overbesteding en het vraagstuk van de inflatie liggen op het terrein van de verhoudingen van hoeveelheid en tijd, waar men in termen van kwantitatieve relaties tussen doelstellingen en instrumenten kan denken. Het feit echter dat hier in toenemende mate de natuur de leer overwoekerde - men denke bijvoorbeeld aan de loonpolitiek - zou verband kunnen houden met een zekere veronachtzaming van de minder voor een kwantitatieve aanpak toegankelijke verhoudingen van plaats, belang, macht en recht, alhoewel bijvoorbeeld de verhoudingen van plaats althans in officiële nota's al reeds sterk problematisch worden gezien. We denken in het bijzonder aan de ruimtelijke ordening.

Maar laten we eens een poging wagen de mate waarin de verschillende verhoudingen een politiek probleem zijn schetsmatig door te lopen. Dat voert ons dan vanzelf tot de onderkenning van een samenhang, die voor de politieke verhoudingen niet zonder betekenis is.

Allereerst dan de verhoudingen van hoeveelheid en tijd. Het naoorlogse sociaaleconomische beleid wordt voornamelijk gekenmerkt door zorg voor de betalingsbalans en de werkgelegenheid. Engeland leert ons nu nog eens dat het naar omstandigheden een hele toer kan blijken te zijn om enerzijds de betalingsbalans te saneren en anderzijds de werkgelegenheid te handhaven. De laatste zowel op korte als op lange termijn, hetgeen betekent dat er ruimte moet blijven voor voldoende private en publieke investeringen.

In Nederland staan we er nog altijd beter voor, zij het ook dat voor het lopende jaar een tekort op de betalingsbalans wordt verwacht dat er niet om liegt, doch er wel op wijst dat het niveau der bestedingen te hoog ligt. Wat voor de hand ligt is aan te nemen dat de sterke loonstijgingen van de laatste twee jaar daar mede debet aan zijn. Niet alleen in ons land, maar ook elders binnen de EEG, zelfs in Engeland leeft sterk de gedachte dat zonder een behoorlijke inkomenspolitiek - in de praktijk overweegt daarin de loonpolitiek - een evenwichtige ontwikkeling van de economie niet gewaarborgd kan worden. Alhoewel onze economie een onverwacht groot weerstandsvermogen bleek te bezitten ten opzichte van de bekende loonexplosie, is er plaats voor de vraag of de grenzen van het mogelijke uiteindelijk toch niet ruim overschreden zijn. Uit de cijfers blijkt echter geen rechtstreeks verband te kunnen worden afgeleid tussen de recente loonstijgingen en het te verwachten betalingsbalanstekort, zulks in tegenstelling tot de situatie in Engeland, waar de vakbeweging een blunder dreigt te begaan.

Een goed uitgangspunt levert het jaar 1958 op. De bestedingsbeperking was toen dermate doorgewerkt dat het werkloos-

[p. 14]

heidspercentage 3% bedroeg. Volgens het Centraal Economisch Plan 1966 zijn in de periode 1958-1966 de volgende stijgingen opgetreden: reële particuliere consumptie 57%, reële particuliere investeringen 89%, reële overheidsinvesteringen 100%, reële uitvoer 101% en reële invoer 122%. Dat alles terwijl de reële produktie 57% opliep.

Het komt mij voor dat deze cijfers duidelijke taal spreken. Van de bestedingen is er maar één categorie die praktisch tot het niveau beperkt is gebleven waartoe de bestedingsbeperking van destijds haar gebracht heeft: de particuliere consumptie. Dit kan men aflezen uit het feit dat vrijwel gelijke tred werd gehouden met de stijging van de produktie. De jaarcijfers voor 1966 geven een gelijksoortig beeld: 6% stijging produktie, 4½% stijging particuliere consumptie, 7½% stijging particuliere investeringen, 8½% stijging uitvoer en 15½% stijging overheidsinvesteringen.

Aan twee conclusies kan niet meer getwijfeld worden: sedert 1958 ontbreekt het in ons land niet aan investeringen, en de budgetpolitiek van de overheid is in ons land belangrijker dan de loonpolitiek. Gelet op de sterke stijging van de publieke en private investeringen - overigens bijzonder belangrijk voor de economische groei - behoeft het bovendien geen verwondering te wekken dat de spanning op de arbeidsmarkt is blijven voortduren, waarmede de mogelijkheid van een effectieve loonpolitiek voortdurend werd uitgesteld.

Dat de consumptieve bestedingen op het relatieve peil van 1958 zijn gebleven impliceert tevens dat de nationale besparingen niet zijn teruggelopen. Daarentegen zijn de totale investeringen sterk opgelopen. Het komend tekort op de betalingsbalans is aldus te interpreteren dat de investeringen de besparingen overlopen. En dat is een kwestie van budgetpolitiek. Wat ontbroken heeft is een zodanige budgetpolitiek dat de besparingen en de investeringen op elkaar blijven afgestemd. Ongetwijfeld loopt een overheidsbudget gauw uit de hand. Het is dan ook geen eenvoudige zaak sparen en investeren met elkaar in evenwicht te houden. Of men het een aan het ander of het ander aan het een moet aanpassen is vers twee, een vers overigens dat, zoals bekend, verschillende politieke toonzettingen kent.

Buiten de politieke controversen staat de objectieve noodzaak van evenwicht tussen sparen en investeren, het elementaire a-b-c van de economische politiek, door Keynes ons bijgebracht.

Vanwaar de aanpassing moet komen, belastingverhoging of meer lenen of uitgavenverlaging of alle drie, is een politieke keuze waarover klaarheid moet komen. Daarnaast blijft het de aandacht verdienen dat uit de loonpolitieke hoek het voorstel is gelanceerd spaarloon te introduceren. Spaarloon kan bijdragen tot het genoemde gewenste evenwicht, vooral wanneer de overheid ook meer zou willen lenen.

De wal gaat het schip keren. Het betalingsbalanstekort zal via liquiditeitsverkrapping de particuliere investeringsactiviteit sterk afremmen. Dan kunnen we de volgende vertoning te zien krijgen: de overheid gaat beperken, terwijl de wal het schip reeds keert, hetgeen dubbelop en niet zonder gevaar is. Kortom, de budgetpolitiek kan paniekpolitiek worden en zo ontaarden in een politiek die pro-cyclisch werkt omdat zij wellicht te laat en daardoor averechts werkt. De overheidsinvesteringen hebben geen compenserende tegenbewegingen gemaakt ten opzichte van de particuliere investeringen. Ordening van de verhoudingen van hoeveelheid en tijd is echter in de eerste plaats zorgen voor evenwicht tussen sparen en investeren.

Laten we nu naar de andere verhoudingen kijken. Allereerst valt het op dat de gunstige economische groei van de laatste jaren de verhoudingen van plaats onder druk heeft gezet. Allereerst de plaats van de kleine zelfstandigen: de boeren en de middenstand. Een groeiende economie leidt tot, althans relatieve, daling van het aantal zelfstandigen, een proces dat niet pijnloos verloopt. Uit het partijpolitieke gebeuren kan men afleiden dat noch de boeren noch de middenstanders een duidelijk begrip hebben voor dit proces. Het is absoluut noodzakelijk dat zij dit begrip opbrengen. Klare wijn dient ook hier geschonken te worden.

Iets dergelijks geldt voor bedrijfstakken die de groei, gemeten naar werkgelegenheid, niet kunnen bijhouden en wellicht door de loop der dingen op retour moeten. We denken aan de textielindustrie. Eigenlijk is hier een zelfde probleem aan de orde. Economische groei gaat gepaard met, ja wordt mede geput uit een wijziging van de economische structuur, een wijziging van de relatieve betekenis van de verschillende bedrijfstakken, gemeten naar het aantal mensen dat daar werk vindt, of het nu zelfstandigen of onzelfstandigen zijn. Naarmate men deze aanpassingsprocessen tegenhoudt vertraagt men de groei mede via een tekort aan arbeidskrachten en dan komt men weer bij de amechtige loonpolitiek terecht. Naarmate men deze aanpassingsprocessen koud laat verlopen en niet begeleidt schept men

[p. 15]

politieke weerstanden, die hun weerslag vinden in het partijpolitieke gebeuren. Kortom, een duidelijk overheidsbeleid lijkt geboden.

De economische groei heeft ook de verhoudingen van geografische plaats onder druk gezet. Ook de verhoudingen in de geografische ruimte vragen ordening. Het komt ons voor dat men meer aandacht heeft voor de ruimte als schaars goed tot uitdrukking komend in schaarse gronden, investeringen in wegen e.d., dan voor de ruimte als pure kostenfactor bij transport, vervoer en communicatie. De ruimte is zowel vriend als vijand. De economische groei is veelal geografisch-ruimtelijk gelokaliseerd.

Groei leidt tot economische verdichting op nationale schaal in bijvoorbeeld het westen van Nederland, op internationale schaal in de ontwikkelde industrielanden. Die verdichting levert aanzienlijke ruimtebesparingen op en stimuleert daardoor weer de groei. Zo groeien gebieden uit elkaar. Het ordenen in de ruimte, onder welk aspect ook het vraagstuk van de ontwikkelingslanden gebracht zou kunnen worden, zou wellicht primair van dit proces van duinvorming - is er eenmaal een duintje dan komt er wel een duin - moeten uitgaan.

Tenslotte de verhoudingen van belang, macht en recht. Impliciet liggen zij al in het voorgaande. Men denke aan het belang van de middenstander, van de boer. Er is echter ook een zelfstandiger zicht mogelijk op deze verhoudingen en dan komt men eerst recht op het terrein van politieke controversen. Om maar iets te noemen: de verhouding werknemersbelang, algemeen belang en ondernemingsbelang. Hier liggen de vraagstukken van het vennootschapsrecht, de publiekrechtelijke bedrijfsorganisatie, de consumentenorganisatie e.d.

Het komt ons voor dat er een verband ligt tussen de onverwachte economische groei, de loonpolitieke teruggang en de wat trage ontwikkeling in de ordening van de verhoudingen van macht, belang en recht. Nieuwe rechtsvormen bleken achteraf niet noodzakelijk om de economische groei en blijvende werkgelegenheid te waarborgen. Daardoor ontviel aan de maatschappelijke hervorming een drijfkracht die de ondernemerswereld kan aanspreken.

Het sterk afgezwakte hervormingstempo heeft anderzijds aan werknemerszijde dat perspectief wat dichtgeslagen, waaruit een zekere positieve waardering voor een loonpolitieke terughoudendheid kan worden geput. Men kan de loonpolitiek als een eerste stap zien naar een aanvaardbare maatschappelijke ordening. Daarnaast verzwakte de economische groei het werkgelegenheidsmotief voor de loonpolitiek. Al met al zou men kunnen stellen dat aan werknemerszijde een zekere teleurstelling bestaat ten aanzien van de mate waarin na de oorlog aan hun participatie aan de ondernemingsgewijze produktie vorm werd gegeven. Wat er nog aan ordening tot stand is gekomen wordt bovendien door kringen uit middenstand en landbouw negatief beoordeeld, omdat men ten onrechte een verband meent te zien met de relatieve teruggang in eigen positie.

Spreekt men eenmaal over recht, dan kan het niet anders of sociaal-economische basisrechten komen aan de orde. Het recht op huisvesting voert ons naar de woningnood, het recht op zelfstandig ondernemerschap voert ons naar het landbouw- en middenstandsvraagstuk.

Het recht op mondigheid brengt ons terug bij het werknemersbelang. Het is geen kleinigheid hier orde op zaken te krijgen. Het zou echter een winstpunt zijn indien de kern van deze problemen klaar voor ogen zou komen te staan, vooral bij hen, die zodra er geschoven dreigt te worden zich bedreigd gaan voelen. Een voorbeeld: erkennende het recht op zelfstandig ondernemerschap behoeft men nog niet zo ver te gaan dat men het kleinbedrijf beschermt tegen de economische groei in. Economische groei verzwaart immers de voorwaarden voor economische levensvatbaarheid. Een ander voorbeeld: het recht op huisvesting kan botsen met het recht op zelfstandig ondernemerschap, de vrijheid van ondernemen. De kunst der politiek lijkt hier te zijn de minst onbevredigende combinatie te vinden.

Ordenen van verhoudingen is tevens relativeren en dit relativeren is tevens relativeren vaak van uitgangspunten die men maar al te licht tot aboslute beginselen verheft, om ze daarna in het politieke vaandel te schrijven. En dan zijn de politieke poppen aan het dansen.

Klaarheid door absoluutheid van beginselen blijft een slecht substituut voor klaarheid van problemen, en visies. Het ordenen van de verhoudingen is een ordenen naar patronen. Het zou wenselijk zijn dat in de sociaal-economische politiek de discussie over de wenselijkste patronen zou gaan. De tijd dat privaatbezit en contractvrijheid geacht werden vanzelf te leiden tot de juiste verhoudingen van hoeveelheid, tijd, plaats, belang, macht en recht is met het begin der vorige eeuw vervlogen. Datzelfde geldt voor de opvatting dat nationalisatie zonder meer de juiste verhoudingen schept.