Hollands Maandblad. Jaargang 8 (226-235)

[p. 16]

Hollands labyrint
N. Scheepmaker

Na zes jaar lobbyen is Labyrint dan toch eindelijk ten doop gehouden en kopje onder gegaan in het wijwater. Donderdag was de première, vrijdag kwamen de kranten met hun, over het algemeen uitvoerige, recensies, en toen bleek dat Nederland weer eens te hoog gegrepen had in zijn poging de ‘opera’ radikaal te vernieuwen. Men reageerde een beetje zuur, een beetje van op een afstand, gewoon een beetje vervelend eigenlijk. Was het gaan tegenstaan, de voorpubliciteit, de stroken papier met labyrint erop op de deuxchevautjes van de betrokkenen, of was er gewoon sprake van het gezonde Hollandse wantrouwen waarmee alles bejegend wordt dat zichzelf als nieuw en opzienbarend afficheert?

De grootste ellende was misschien dat de critici tot het premièrepubliek behoorden, een onvermijdelijke gang van zaken natuurlijk, al zou het voor iedereen beter zijn als het zogenaamde premièrepubliek naar achteren geschoven en tot dernièrepubliek werd gedegradeerd, zodat de critici hun werk temidden van de potentiële liefhebbers zouden kunnen verrichten.

Bij het boekenbal van vorig jaar is het toneelstuk van Sybren Polet, Er ging een koning voorbi, ook al op het premièrepubliek stuk gelopen. Het is, bij premièrepubliek, slechts een kleine minderheid die de meerderheid terroriseert met smoking, jacquet en lintje in knoopsgat: de ‘officials’ die uit hoofde van hun kwaliteit nooit uit de plooi mogen raken, en die slechts voor een klein percentage gekomen zijn voor het uit te voeren werk, en voor een groter percentage omdat cultureel overwerk bij de hoge post is inbegrepen. Zouden zij een dof zwijgende of beleefd blijvende enclave vormen temidden van het publiek (‘een natuurreservaat voor conformisten’) dan zou dat nog niet zo erg zijn, maar de pest is dat de rest van het publiek zich conformeert aan die kleine groep, waarschijnlijk onbewust, maar toch pijnlijk duidelijk.

De tweede voorstelling van Labyrint op zaterdag droeg een geheel ander karakter dan de eerste: het publiek reageerde veel levendiger, er werd soms boe-geroepen, af en toe werden ‘geestige’ reacties de zaal ingeschreeuwd (‘het is je moeder niet, het is Ank van der Moer’), kortom de sfeer van een kunsthappening waarbij het publiek ‘meespeelt’ werd op die tweede dag wel bereikt, terwijl het premièrepubliek weigerde uit zijn schulp te kruipen.

Ook kan men zich afvragen of de critici wel juist gekozen waren voor een ‘totale opera’. De ene krant (De Telegraaf) had zijn toneelcriticus gestuurd, de andere krant (de Volkskrant) zijn muziekcriticus, het Algemeen Handelsblad had het karakter van een Gesamtkunstwerk nog het meest benaderd door zowel de toneelcriticus (Stroman) als de muziekcriticus (Reichenfeld) en de balletcriticus (Boswinkel) er op af te sturen, terwijl ook Het Parool met toneelcriticus Hans van den Bergh en muziekcriticus Lex van Delden zijn best bleek te hebben gedaan. Maar het is in principe toch onjuist een Gesamtkunstwerk, dat weliswaar ontstaan is door samenwerking van een stuk of zes kunstenaars, terwille van de beoordeling weer uiteen te schroeven in een onderdeel muziek, een onderdeel toneel, een onderdeel film en een onderdeel ballet. Ook de criticus zou een Gesamtkunstwerk moeten zijn, bijvoorbeeld een televisiecriticus.

Het lijkt me wel kenmerkend dat een televisiemoloch als Erik de Vries tevoren al kaartjes had besteld voor zowel de première op donderdag als de tweede voorstelling op zaterdag, en na de eerste voorstelling al zei: ‘Ik heb me geen seconde verveeld, en hoop het me zaterdag nog minder te doen’. Die hoop is in vervulling gegaan, ook dankzij het feit (Peter Schat bevestigde dit) dat de machinerie zaterdag beter ‘pakte’, alles ‘zat’ beter, zowel muzikaal als visueel. Kwam het doordat het publiek meer inspireerde, of werd omgekeerd het publiek geïnspireerd door de hogere kwaliteit van Labyrint?

Een feit is dat het publiek meeleefde: herhaaldelijk klonken er open doekjes, als er ergens weer iets gebeurde (bijvoorbeeld toen de opgezette dieren-expositie op het balkon werd opengesneden en de platen karton die in het publiek werden gegooid over de hoofden heen heel Carré werden doorgege-

[p. 17]

ven, als een aandeel van het publiek aan het Gesamtkunstwerk), en men verviel zelfs in ritmisch handgeklap toen twee jongens uit het publiek vlak voordat de derde acte zou beginnen een van de mooiste vondsten van Labyrint copieerden: zij schoven op hun buik langs de balustrade, ontmoetten elkaar, schoven moeizaam over elkaar heen en trokken zich weer verder langs de rand, zoals enkele in een grijs maillot geklede meisjes van het ballet dat bij het begin van de voorstelling ook al gedaan hadden: onbewogen, met pokerface en pokerbody, zodat niemand op de eerste rij van de loge voor wie zij langsschoven het aandorst het grijze welbevormde lichaam te aaien, dat daar op de plaats van zijn toneelkijker voor hem lag te ademen. Een van de meisjes (ook in dit genre had je nog prima donna's die boven de anderen uitstaken) veroorzaakte de nodige hilariteit door zich langzamer nog dan stapvoets langs de rijen op het balkon naar de opgezette dierenkooi te begeven, af en toe stilhoudend bij een man die was opgestaan om haar te laten passeren, haar hand op zijn schouder leggend en hem zo doodstil, vermoedelijk zonder een spier van haar gezicht te vertrekken, tien tot vijftien seconden aan te staren. Het gebeurde dit keer nog niet, maar er komen na de tweede voorstelling nog vier voorstellingen, en voor de laatste geweest is zal een van de aldus gemaltraiteerde mannen na zeven seconden de spanning niet langer kunnen verdragen, haar in zijn armen sluiten en seconden lang kussen, stel ik mij voor.

Ook dit schrijden langs de rijen vond bij enige overmoedigen in het publiek navolging, en ik durf er wat om te verwedden dat de zesde en laatste voorstelling een waarlijk Gesamtkunstwerk zou worden als Carré dan gevuld was met vijf maal eenvijfde deel van het publiek van de voorgaande voorstellingen dat het meest geboeid, of laten we zeggen: geïnteresseerd was in Labyrint.

‘Geïnteresseerd’ - dat drukt het nog het beste uit. Geboeid klinkt net iets te voldongen, maar geïnteresseerd was ik voortdurend, in tegenstelling blijkbaar tot die recensenten die zich verveeld hadden. Het plezierige van Labyrint was dat je met permissie je ogen mocht laten afdwalen. Wat je in het Concertgebouw en bij de Matthäus Passion stiekum moet doen (je ogen zoeken er voortdurend houvast: de dirigent, de trommelslager, de knikkebollende meneer twee rijen verder, kortom in het groot wat je bij iemand thuis bij het luisteren naar die mooie plaat van Corelli met het vloerkleed doet als je met de punt van je schoenen de orde van de patronen wil verstoren of versterken), mag je bij Labyrint in alle openheid: je omdraaien en naar boven kijken, opstaan om te kijken wat er aan de andere kant gebeurt, je aandacht laten afleiden van de toneelspelers en lekker kijken naar Koert Stuyff en zijn metgezellen die als bergbeklimmers een net van touwen spannen boven de platformen van Aldo van Eyck, desnoods iets roepen, tegen de klippen op, hoewel je daar toch weer voorzichtig mee moet zijn. ‘Vooruit Ko, sla ze rot!’, dat kan nog, als Ko van Dijk achtervolgd door drie negerboksers door het orkest heen de benen neemt. Ook de uitroep: ‘Pas op voor de instrumenten, jongens!’, als je het mij vraagt een goedbedoelde waarschuwing van de manager van die boksers die vreesde dat zijn naam te grabbel zou worden gegooid als een van zijn pupillen een Stradivarius stuktrapte, kan er nog mee door, en in zeker opzicht is zelfs de kreet: ‘Labyrint is een scheet waarvan de lucht al vervlogen is’ (of iets dergelijks), uitgeroepen door een overigens gewoon-uitziend meisje, dat zich daardoor voor Peter Schat en Lodewijk de Boer ontmaskerde, omdat ze ook al een paar keer had opgebeld om haar minachting voor Labyrint uit te drukken, o.a. in de weergegeven bewoordingen, - in een totale opera ‘inpasbaar’.

Het vervelende is echter, dat een boel roepers met teksten komen die door hun zouteloosheid automatisch wegvallen tegen de oorspronkelijke tekst, zodat er geen sprake is van een toevoeging aan, maar eerder van een vermindering van de tekst. De tekst is het kwetsbaarste in zo'n Gesamtkunstwerk. Weinig critici hadden een goed woord over voor die tekst van Lodewijk de Boer, ten dele ten onrechte, omdat die tekst heus wel ‘werkzaam’ bleek te zijn zodra iemand zijn stem boven het totale tumult wist te verheffen. Als Ton Lensink met een microfoon in zijn hand zijn tekst zei, dwong die wel degelijk tot luisteren, ook al werd er ondertussen in de touwen geklommen of gebeurde er elders in de zaal iets bijzonders. Te weinig echter had Lodewijk de Boer rekening gehouden met wat Gomperts de ‘redundancy’ heeft genoemd. In de oorlog was het zaak om berichten van de ene strijdende eenheid aan de andere niet zo kort en exact en duidelijk mogelijk te formuleren (zoals men op het eerste gezicht zou denken), maar liever wat omslachtig, met veel omhaal van woorden, zodat de betekenis van het bericht toch nog begrepen kon worden, ook als de helft van de woorden in het wapengekletter verloren ging. Stel dat de helft van de woorden verloren ging in de mededeling ‘vertrek onmiddellijk

[p. 18]

naar Amsterdam’, en het waren het eerste en derde woord die resteerden, dan stond je hulpeloos in je Shermantank: ‘vertrek brabrabra naar brabrabra’. Maar valt de helft weg van de opdracht: ‘Vooruit, hupsakee, vertrek als de gesmeerde bliksem naar Amsterdam, hoofdstad des lands’, dan hou je, als de helft wegvalt, het volgende over: ‘Vooruit vertrek de bliksem Amsterdam des’, of als de andere woorden waren overgebleven: ‘Hupsakee als gesmeerde naar hoofdstad lands’, zodat de tocht naar de hoofdstad in beide gevallen welgemoed kon worden ondernomen.

De tekst van Lodewijk de Boer was een te aaneengesloten verhaal om de lijn ervan in het krijgsrumoer te kunnen blijven volgen, Waren de essentiële punten in andere bewoordingen meermalen herhaald, dan zou het verhaal simpeler zijn geworden, maar ook begrijpelijker, - ‘oerder’ ongetwijfeld, maar dat is voor zo'n totale opera geen bezwaar. ‘Je merkt zoiets pas in de praktijk’, zei Lodewijk de Boer, ‘als ik precies geweten had hoe de tekst uit het totaal tevoorschijn zou komen, had ik hem anders geschreven’. Ziedaar, in enkele bewoordingen (zonder veel redundancy) het nut van deze experimentele opvoeringen. Labyrint is niet de begrafenisplechtigheid van het totale opera-idee geweest, maar het startsignaal.

‘Raddraaiers gearresteerd vandaag. Je column blijkt denunciatie’, - aldus luidde het telegram dat Mies Bouhuys, Donner, Hoornik, Nuis, Lammers, Mulisch, Rogier en Van der Land aan Godfried Bomans stuurden, nadat een viertal jongelui was gearresteerd op de beschuldiging opruiende taal te hebben afgedrukt in een linksmarxistisch blaadje, waarbij met naam en adres een zestal Amerikaanse gebouwen werden aanbevolen voor ruiten ingooien, in brand steken etcetera. De politie was op het spoor van die jongens gekomen, of was althans tot handelend optreden aangezet door een artikel van Bomans, waarin deze enkele krasse citaten uit de brochure gaf, met vermelding van het adres van de redactie, - ongeveer zoals in dat blaadje ook de adressen waren vermeld van die Amerikaanse gebouwen. Bomans wijst de beschuldiging van denunciatie van de hand. Ik citeer uit De Volkskrant van 25 juni: ‘Wat keurden zij erin af? Vermoedelijk het feit, dat ik in het huidige klimaat een opruiend geschrift in de openbaarheid bracht, waarna de politie wel moest ingrijpen. Het voorzichtig beleid, dat hier van mij verwacht wordt, dient dan echter ook van de schrijvers geëist. Hierover wordt echter met geen woord gerept. Want niet ik bracht dit in de openbaarheid, zij deden dat. Ik signaleerde een aansporing tot vernieling van gebouwen, die mij publiekelijk werd aangeboden en vanaf dit moment staat het een columnist vrij hierop zijn commentaar te geven’. Tot zover dit citaat. Het lijkt te kloppen, maar het klopt niet. Als ik voorzichtig moet zijn, moeten zij het ook zijn, meent Bomans. Verderop zegt hij: ‘Wie de openbaarheid kiest, dient er op voorbereid te zijn dat er ook in het openbaar iets wordt teruggezegd. Vrijheid van drukpers. Akkoord. Maar niet aan één kant’. Die gedachte: ik ben niks minder dan jij, gaat in dit geval niet op, omdat er een evenwicht gesuggereerd wordt tussen ongelijke grootheden. Op de weegschaal ligt niet links een kilogewicht en rechts een kilo-gewicht, maar links een paar gympies en rechts een paar lieslaarzen: allebei schoeisel, toegegeven, maar van ongelijk gewicht. Die jongens hebben hun onbekookte opmerkingen verspreid in een oplage van misschien 500 exemplaren, Bomans liet hun oproep uitdijen tot een oplage van 100.000 of 200.000 exemplaren (hoe groot is de oplage van De Volkskrant eigenlijk), waarmee hij zich ten eerste tot Opruier Nr. 1 maakte, maar bovendien die opruiing een gewicht toekende dat ze niet had. Het is trouwens een bekend verschijnsel dat je lang niet alles voor 100% au sérieux moet nemen van wat er zoal in druk verschijnt. Wat propageerren die jongens nu eigenlijk? Zij riepen op, om de ruiten in te gooien van een zestal Amerikaanse nederzettingen in Amsterdam. Als dat werkelijk hun heiligste wens was hadden ze het allang even gedaan, want niets is eenvoudiger dan om vier uur 's nachts van een onbewaakt gebouw een ruit in te gooien en dan weg te snellen op de brommer: wie doet je wat? Daar komt nog bij dat Der Dritte im Bunde bij dit spel tussen Bomans en de Marxistjes, de overheid, niet een neutraal luchtledig was, maar een fel geïnteresseerde medespeler, die al eerder blijk had gegeven fikse gevangenisstraffen te eisen tegen vrolijke kwanten die vonden dat de IJ-tunnel moest worden opgeblazen. Door zijn artikel (in een veelgelezen blad van een veelgelezen auteur) vergrootte Bomans als met een vergrootglas het spinnetje tot een monster, waartegen onvermijdelijk met groot materieel moest worden opgetrokken. En dat terwijl hij in datzelfde artikel betoogd had dat de provo's veel te veel aandacht kregen, en dat de kranten niet langer alles wat met de provo's te maken heeft zouden moeten

[p. 19]

afdrukken omdat dat hen slechts sterkt in hun dadendrang. En wat doet Bomans vervolgens? Hij vermeldt met alle nadruk die hem gegeven is dat opruiende geschriftje van die marxistische jongeren en verbreekt dus als eerste zijn eigen aanbeveling. Ja maar, roept nu de NRC in een merkwaardig ongenuanceerd commentaar, wat zouden die telegramverstuurders hebben gezegd als in een geschriftje was opgeruid tot het in brand steken van de synagoge? Stel dat Bomans daarover gefulmineerd zou hebben, wat zou er dan gebeurd zijn? Zouden de schrijvers meteen zijn opgepakt? Misschien. Zouden ze tot bijvoorbeeld anderhalve maand gevangenisstraf zijn veroordeeld? Of tot drie maanden? Vindt u het goed als ik het betwijfel? Van Tienen gaf nazistische lectuur uit, hij kon ongehinderd naar Spanje vertrekken, als ik me goed herinner met de mededeling van een justitiële autoriteit dat er voor mensen als Van Tienen geen plaats was in ons land, - of woorden van ongeveer gelijke strekking. Maar Hans Tuynman werd veroordeeld tot drie maanden, voor hem was er blijkbaar nog wel een plaatsje vrij. Waarom mocht hij zijn straftijd niet in Spanje doorbrengen?