Hollands Maandblad. Jaargang 8 (226-235)

[p. 15]

De Kadt en zijn communistentijd
H. Daalder

Men kan rustig aannemen, dat menigeen de tijding dat Jacques de Kadt memoires had geschreven over zijn communistentijd met enige vrees zal hebben begroet. Natuurlijk, men wist dat De Kadt schrijven kon en ongetwijfeld veel uit zijn leven te vertellen had (zoals lezers van dit maandblad reeds hadden ervaren door zijn artikelen over Trotsky). Maar zou De Kadt genoeg interesse hebben, in zichzelf en in anderen, om herinneringen tot een levend boek te smeden? Zou hij het geduld kunnen opbrengen om iets anders, iets méér te schrijven dan een nieuw pamflet ter afrekening met de valse goden die hij al voor zijn dertigste jaar had verworpen, doch die hem altijd sindsdien hebben achtervolgd, mede aangeroepen als zij steeds werden door de talloze tegenstanders, waarvan De Kadt als militant eenling er nu eenmaal meer heeft dan gezapiger figuren? Zou ook nu niet de rancune zegevieren? Het antwoord schijnt mij ontkennend te moeten luiden. Jacques de Kadt's Uit mijn communistentijd (Amsterdam, G.A. van Oorschot, 1965) mag de bitsheden niet hebben vermeden, het is niettemin een belangrijk geschrift, zowel voor hen die zich interesseren in de beginperiode van het communisme, als voor hen die geintrigeerd blijven door het adembenemende fenomeen dat De Kadt is. Het boek is daarom veel méér dan een loutere offerande voor hen, die De Kadt zich als zijn minimumlezers denkt, lezers die als hij het consumeren van memoires ‘als een aangename en nuttige bezigheid beschouwen’.

De Kadt schrijft niet de geschiedenis van het Nederlandse communisme. Zijn boek is voor dit doel zelfs moeilijk hanteerbaar. Het bevat weinig documentatie (hetgeen voor een deel te verklaren is door het feit, dat De Kadt in de oorlog zijn archieven kwijt raakte, helaas kennelijk tegelijk met ongepubliceerde manuscripten over De Man en Henriette Roland Holst). De dateringen van bepaalde gebeurtenissen zijn soms weinig duidelijk. Het boek bevat géén register, en een enkele maal beschrijft het personen die slechts met een initiaal worden aangeduid. Maar men kon niet anders verwachten, waar immers De Kadt zijn minachting voor hen die het Nederlandse communisme in en na de Eerste Wereldoorlog een belangrijke zaak achten, nimmer onder stoelen en banken heeft gestoken. Hij schiet ook nu zijn giftigste pijlen niet alleen naar hen, die nog altijd trouwe communistische partijgangers zijn, maar vooral ook naar hen, die het Nederlandse C.P.-gedoe posthuum groots, en zichzelf toen groot achten (als Van Ravesteyn deed in zijn De Wording van het Communisme in Nederland). Ditzelfde lot valt ook hun kritiekloze nazaten te beurt, die naar zijn gevoel door een sluier van quasi-wetenschappelijkheid, door overschatting van geschreven bronnen, en door een tot niets verplichtend bewonderen van papier maché revolutionisme, alle wezenlijke proporties uit het oog verliezen. Maar juist daarom kan dit boek een nuttige functie vervullen, als correctie op te gemakkelijk verkregen reputaties en foutief-gevestigde meningen, en als prophylaxe tegen toekomstige overschatting van het belang van de beweginkjes waarin De Kadt c.s. toen leefden. En zelfs als het, onbedoeld, dit effect niet mocht hebben, dan nog werpt het een goed licht op de ontwikkeling van diverse leiders- en oppositie-groepen binnen de C.P.H. aan het begin van de twintiger jaren. Het biedt voor het eerst een duidelijker beeld van De Kadt's wat latere Bond van Kommunistische Strijd en Propaganda-clubs. En het werpt in het voorbijgaan een onthullend licht op de houding van vele latere prominenten, die niet als De Kadt door een bitter scepticisme en scherpe zelfkritiek werden weerhouden van het nog steeds uiten van hypocriete braafheden.

Belangwekkender echter is het boek door zijn ongemeen fraaie karaktertekeningen van talloze figuren die op het nationale en internationale communistische terrein actief waren (en soms nog zijn). Soms zijn deze kilvernietigend, een andere keer van een onverwachte warmte, daarna weer van een objectiverende distantie. Deze portretten

[p. 16]

alleen reeds maken dit boek bijna tot een unicum in de Nederlandse politieke memoire-literatuur, die niet alleen zwak is naar getal, maar bovendien sterk-verhullend en formalistisch-gesloten van karakter. De Kadt mag zelden met succes de politiek voor de literatuur hebben verlaten, hij heeft in dit boek met vrucht de afwezigheid van inhibities in het literaire vlak overgebracht naar het politieke.

Wat leert dit boek van De Kadt voorts over De Kadt? Ik noem enkele dingen die mij troffen. In de eerste plaats zijn zelfkritiek, die niets wegheeft van zelfbeklag of exhibitionisme, doch voortkomt uit moeizaam doch onmiskenbaar verworven zelfkennis. Voorts het intellectuele vormingsproces dat De Kadt doormaakte. Schumpeter heeft eens gezegd dat hij liever Marxisten als leerlingen had, dan hen die nooit een systeem hadden doordacht en daarom eigenlijk slecht bleven denken. Men kan de waarheid hiervan bij het lezen van De Kadt's boek met enige jaloezie navoelen. Hij was, aan het einde van zijn communistentijd, nog pas 29 jaar oud. Hij had toen reeds een uitgebreide politieke ervaring in binnenen buitenland achter de rug, hij kende politici van allerlei snit, en had een zodanig stuk cultuur geabsorbeerd dat hij moest snakken naar de gelegenheid deze wat rustiger op zich te laten inwerken. Zo had hij zich een vorming verworven, verre superieur aan die van de afgestudeerde ‘intellectueel’, die kennis zoekt via door anderen gebaande paden zonder zelf te vorsen, te denken, te rijpen. Al uit die tijd moet die indrukwekkende eruditie stammen, die bijna doldraaiende intellectualiteit, die in wezen het product lijkt te zijn van een voortdurend zoeken naar waarheid, vaak als absolutum voor korte tijd geponeerd, om direct daarna weer kritisch te worden verworpen. Men begrijpt waarom De Kadt mede door deze gespannen drang tot inzicht en kennis - dit onzeker zijn over de vraag of er zekerheden zijn - als politiek leider uiteindelijk niet effectief kon zijn, en als essayist de naam moest krijgen van instabiel en onberekenbaar. Men leert uit dit boek ook iets van de paradox, waarom de anti-sectariër De Kadt zo lang nog in secten werken bleef, dat wil zeggen een haak trachtte te slaan niet met de Nederlandse doch met de internationale politiek, via groeperingen die in Nederland niets, doch in de wereld nog iets leken te betekenen. En men gevoelt tegelijk iets van de tragiek van de man, die zich in Nederland opgesloten voelde maar daardoor zelfs in Nederland geisoleerd, afgesloten bleef staan. Maar waaraan wij tevens dat niets ontziende oordelen danken, dat zo vaak irriteert en onaf lijkt, maar altijd boeit, en dat De Kadt ondanks zijn onverdraagzaamheid toch de voorkeurstemmen deed verwerven van mijn eigen, hoogst individualistische, maar ook traditioneel-pacifistische ouders.

De Kadt zinspeelt op de mogelijkheid, dat hij door zal gaan met memoires schrijven, maar uit tegelijk de vrees dat er misschien geen publiek voor zal zijn. Laat ons hopen, dat hij juist nu ongelijk krijgt. Hij schrijft ook over zijn verlangen nog eenmaal een groot boek te schrijven over het wezen van de politiek. Met zijn belezen intelligentie, met zijn naar het lijkt bijna physiek door de politiek getroffen zijn, kan dat een groot boek worden. Maar zal het niet altijd tevens zijn een zelfportret van Jacques de Kadt, zich metend met, maar ook falend tegenover anderen, wier kaliber hij te gering, wier invloed hij onbegrijpelijk en onverteerbaar moet achten?