Hollands Maandblad. Jaargang 7 (214-225)

[p. 9]

In de oudste Russische kroniek, en andere fragmenten
K. van het Reve

In de oudste Russische kroniek staat onder het jaar 6370 (sinds de schepping der wereld, dat is A.D. 862), dat de Russen naar de Scandinaviërs gingen met de mededeling ‘ons land is groot en overvloedig, maar orde is er niet; kom regeren en heersen over ons’. Deze uitspraak komt ook voor - ‘terra lata et spatiosa’ - in de kroniek van de 10e-eeuwse Westfaalse benediktijn Vidukind als hij het heeft over de uitnodiging van de Britten aan de Saksen. Dit op twee plaatsen opduiken van hetzelfde verhaal stemt natuurlijk wantrouwig ten aanzien van de historiciteit van deze anecdote. Rest de vraag: waarom staat dit verhaal in die twee kronieken? Hier kan de literatuurwetenschap de geschiedwetenschap hulp bieden. De literaire eis, dat een verhaal een begin moet hebben, heeft zowel in de theologie als in de geschiedschrijving zijn sporen nagelaten: de schepping der wereld, het uit de vreemde arriveren van de stichter van het land of van de eerste bewoners. De Franse koningen werden tot in de 16e eeuw geacht af te stammen van de Trojanen, net als de stichter van Rome. De Batavieren kwamen de Rijn afzakken. Columbus ontdekte Amerika.

Opmerkelijk is hierbij, met hoe weinig de lezer eigenlijk tevreden is. Hij vraagt zich af, zoals in de kroniek staat, ‘waar Rusland vandaan komt en wie het eerst in Kiëv ging regeren’. Wanneer men nu, der waarheid getrouw, zou antwoorden: dat weten we niet precies, want je begrijpt wel dat achter elke generatie weer een vorige generatie opdoemt - als de historicus dat zou antwoorden zou dat tot kribbigheid en diepe verslagenheid bij het publiek leiden. Maar als hij antwoordt: 100 jaar voor Christus kwamen de Batavieren in ons land, dan is er niemand meer die vraagt: hè, vertel nou eens iets over de Batavieren vóór ze de Rijn kwamen afzakken. Dat kleine verschuivinkje, met die Rijn, met die uitnodiging van vreemdelingen, is genoeg.

Een ander voorbeeld van een bevrediging schenkende kleine verschuiving is de bij classici nogal eens aangetroffen bewering dat ‘wij onze beschaving niet kunnen begrijpen’ als we de Oudheid, waar onze beschaving op stoelt, niet kennen. Als wij een ogenblik aannemen dat dit juist is, dat wil zeggen dat het voor een deel onzer middelbare scholieren nodig is dat zij ‘onze cultuur begrijpen’, en dat voor het ‘begrijpen’ van een cultuur de studie nodig is van de voorafgaande cultuur, dan nóg blijft het merkwaardig dat voor het ‘kennen’ van die Oudheid blijkbaar geen ‘begrip’ van die Oudheid nodig is, want ‘begrijpen’ kunnen wij die Oudheid immers pas als wij de cultuur kennen waar zij uit voortgekomen is... Wat men voor onze eigen beschaving eist, eist men één stapje verder naar beneden al niet meer. Als dat ene stapje maar gezet is, is men tevreden. Men maakt zich zorgen over de aarde: alle dingen rusten ergens op, de aarde moet ‘dus’ ook ergens op rusten. Aan die ongerustheid wordt een einde gemaakt door bijvoorbeeld te zeggen dat de aarde op drie walvissen rust. Slechts enkele cynici vragen zich na dat antwoord nog af waar die drie walvissen dan op rusten. Insgelijks met de schepping: alle dingen hebben een begin, dus ook de wereld. Die is dus geschapen. Niemand vraagt zich af waar die schepper dan weer vandaan komt.

De hierboven geschetste menselijke eigenschap is een van de grondpijlers van de literatuur. Moet iemand die in het eerste bedrijf arm is in het tweede bedrijf rijk zijn, dan maakt de auteur hem niet opeens rijk, maar dan motiveert hij die rijkdom: een oom uit Amerika, een lot uit de loterij. Die motivering wordt wel, het blote feit niet aanvaard door het publiek, hoewel die motivering zelf toch een even bloot feit is als het feit dat erdoor gemotiveerd wordt en dus evenzeer à prendre ou à laisser. Wij accepteren A pas, als het door B wordt gemotiveerd. B, dat wij sec nooit zouden accepteren, accepteren wij wel als het dient ter motivering van A. Wij zijn in staat ons

[p. 10]

af te vragen of het wel waar is dat Jan Hein Donner zijn gereformeerde vader haat, en wij eisen argumenten van ieder die op dit stuk iets te beweren heeft. Zo interesseert ons ook de vraag waarom Donner over Lodewijk Prins geschreven heeft dat deze geen paard van een loper kan onderscheiden. Zodra echter die twee dingen met elkaar verbonden worden is onze belangstelling voor beide vragen als bij toverslag verdwenen. Wij geloven blindelings dat Hein zijn vader haat. Hij heeft immers Lodewijk getreiterd? Even blindelings ‘begrijpen’ wij waarom hij dat gedaan heeft. Hij haat immers zijn vader.

De dichter Osip Mandelstam moet een eigenaardig persoon geweest zijn. Iemand die ik in Rusland ontmoette zei, dat hij een van de onaangenaamste mensen was die hij gekend had. In 1919, tijdens de burgeroorlog, werd hij door de Witten gearresteerd. Hij sloeg op de deur van zijn cel en toen men vroeg wat er was zei hij: ‘Laat me eruit. Ik ben niet geschapen voor de gevangenis’. Men hield hem voor krankzinnig en liet hem vrij. Om niet te verhongeren nodigde hij rijke mensen bij zich thuis, las hun zijn gedichten voor en zei dan: ‘Op het Laatste Oordeel zal u gevraagd worden of gij de gedichten van Mandelstam hebt begrepen. Gij zult dan ontkennend antwoorden. Dan zal u gevraagd worden of gij de dichter Mandelstam te eten hebt gegeven. Als gij die vraag bevestigend kunt beantwoorden zal u veel vergeven worden’. Ook wordt van hem verteld dat er eens een jonge dichter bij hem kwam klagen dat hij niet gedrukt werd. Mandelstam wees hem verontwaardigd de deur en riep hem op de trap achterna: ‘André Chénier werd ook niet gedrukt! Sappho ook niet! Jezus Christus ook niet!’

In het vorige nummer van dit blad bespreekt G. van Benthem van den Bergh een boek van Jan Myrdal, genaamd Report from a Chinese village. De aardigste zinnen uit die bespreking zijn de volgende: ‘Het stereotiep van de op dwang, terreur en “brainwashing” berustende totalitaire staat wordt in de ervaringswereld van Liu Ling niet teruggevonden [...]. “Ieder jaar wordt het leven beter” is een geregeld terugkerende opmerking. Er is geen sprake van dat partij en dwang in de ogen van de Chinese boeren

[p. 11]

synoniem zijn [...]. De inwoners van Liu Ling hebben [...] het gevoel [...] dat hun bestaan in hoge mate zinvol is. Zij zijn bij alle aspecten van hun leven direct betrokken. Alle besluiten die in arbeidsbrigade, cöoperatie of commune worden genomen worden door de betrokkenen uitvoerig besproken [...]. Zelfs de “contrarevolutionair” [...] is niet verbitterd na drie jaar op een “hervormingsboerderij” te hebben doorgebracht. Er is een enorme leeshonger’ etc.

Ook als men zoals ik niets van China, of zoals de bespreker noch van China noch van de USSR ook maar iets afweet - zelfs dan kan men met een beetje redelijkheid toch vermoeden dat er iets niet helemaal kosjer is in een dorp waar de kreet ‘ieder jaar wordt het leven beter’ een ‘geregeld terugkerende opmerking’ is. In Nederland, waar het levenspeil ieder jaar met een paar procent stijgt, kankert iedereen. Als de bewoners van enig dorp desgevraagd te kennen geven dat hun bestaan ‘in hoge mate zinvol’ is, is dat een toch wel vrij duidelijke indicatie van een zeer stringente dictatuur. Omgekeerd, als in een dorpskroeg enkele stamgasten aan een buitenlandse journalist te kennen geven dat zij onder dwang, terreur en brainwashing te lijden hebben, is dat een teken dat het zo'n vaart niet loopt. Aardig is, dat de frase ‘ieder jaar wordt het leven beter’, die zo spontaan uit de kelen van deze dorpelingen opwelt, een grote gelijkenis vertoont met Stalins ‘žit' stalo lučše’, een leuze uit de tweede helft van de jaren dertig, toen de terreur op zijn hoogst was. Ook in Rusland vond toen iedereen die door onbevooroordeelde buitenlanders met behulp van twee tolken ondervraagd werd zijn bestaan ‘in hoge mate zinvol’ - al had hij zo juist door frenetiek applaus een motie helpen aannemen waarin het doodschieten van zijn eigen broer werd toegejuicht. (Ook in Rusland werden toen ‘alle beslissingen uitvoerig besproken’.) Ook de leeshonger was toen enorm. De contrarevolutionair, die na drie jaar op een ‘verbeteringsboerderij’ geen enkele wrok koesterde, was schering en inslag in die dagen. Men had voor die rol een speciale ingenieur, Ramzin genaamd, in dienst. Leuk is dat vooral die ‘twee tolken’ in hoge mate de geestdrift van vBvdB gaande schijnen te maken. Men huivert bij de gedachte aan de Schönheitsfehler en walgelijke Amerikaanse laster die in het boek van Myrdal zouden zijn binnengeslopen als hij slechts over één tolk zou hebben beschikt of als hij - ondragelijke gedachte! - de taal van het dorp meester geweest ware.

In Nederland loopt bij het officieel organiseren van geestdrift altijd iets mis. In Rusland beschikt men op dat gebied over eeuwenlange ervaring. Vóór zijn troonsbestijging was Alexander II volgens traditie commandant van het Preobrazjenski-regiment. De dag na een parade bracht hij 's avonds een bezoek aan het regiment. Zijn rijtuig was nog maar nauwelijks te zien of de soldaten renden hem spontaan tegemoet, omstuwden juichend zijn rijtuig, waarbij velen een kruis sloegen. Allen die het zagen waren ontroerd door deze spontane reactie van eenvoudige soldaten. In werkelijkheid, vertelt Tolstoj in zijn zeer interessant geschrift Christianstvo i patriotizm, had de troonopvolger de vorige dag tot de brigadecommandant gezegd dat hij van plan was de volgende avond even langs te komen, maar dat ze vooral geen drukte moesten maken. Alexander had zijn hielen nog niet gelicht of de compagniescommandanten werden bijeengeroepen en geïnstrueerd: morgenavond moesten alle soldaten een schoon hemd aanhebben, speciale uitkijkposten moesten de komst van de kroonprins melden, daarna moesten alle soldaten het rijtuig wanordelijk tegemoet rennen en hoera roepen, waarbij iedere tiende man een kruis moest slaan. De sergeants lieten de secties aantreden en telden de mannen af: een, twee, drie... acht, negen, tien, Sidorenko, jij slaat een kruis, een, twee, drie... Ivanov, kruis slaan, etc. En ‘alles verliep volgens bevel, en de indruk van geestdrift was volkomen, niet alleen bij de troonopvolger en bij alle toeschouwers, maar ook bij de soldaten en officieren en zelfs bij de brigadecomman-

[p. 12]

dant, die het zelf allemaal bedracht had’. Tolstoj zag in dat in zulke gevallen de grens tussen organisatoren en slachtoffers van het bedrog niet eens zo makkelijk te trekken is.

Dostojevski: wat mij het lezen van zijn boeken zo moeilijk maakt is niet alleen het geblaas en gehijg, de achterovergedrukte documenten, de geheimzinnige beledigingen, de schandalen en scènes, maar ook, dat alle mensen die bijvoorbeeld in De gebroeders Karamazov voorkomen mij uitermate antipathiek zijn. Ik weet niet aan wie ik een grotere hekel heb, aan de walgelijke Aljosja of aan zijn walgelijke vader. Slechts diepe afkeer wekt vader Zosima in mij op. Ik zou er betrekkelijk veel geld voor over hebben om een ontmoeting met wie dan ook uit dat klooster te vermijden.

Het mooie van Dostojevski is voor velen misschien dat de helden van zijn boeken zich vrijelijk kunnen uiten. Dingen waarmee je in werkelijkheid eigenlijk niet gauw je gesprekspartner aan boord kan komen, waarmee je op verbouwereerd zwijgen zou stuiten of een nietszeggend antwoord - die dingen kan iemand bij Dostojevski tegen iedereen (democratische boeken zijn het, koetsiers doen aan de debatten even vrolijk mee als politiedetectives en heilige monniken) uiten: hij krijgt meteen een soortgelijke ontboezeming terug. Ik denk dat dit voor veel lezers zeer aantrekkelijk is, zoals James Bond veel lezers trekt omdat hij een gevecht altijd wint en ieder meisje krijgt dat hij aanspreekt, wat bij de meeste lezers niet het geval is. In dit opzicht zijn de boeken van Dostojevski een paradijs waarin iedereen per procuratie zijn hart kan luchten en er zeker van kan zijn dat hij weerklank vindt.

De recente campagne tegen de televisierubriek Zo is het in Nederland en de campagne tegen de Russische schrijvers Sinjavski en Daniel hebben iets gemeen. In beide gevallen namelijk proberen de tegenstanders van de vrijheid het debat te verplaatsen naar een terrein dat door het debat niet betreden behoort te worden, en in beide gevallen laten af en toe de verdedigers van de vrijheid zich van het eigenlijke strijdtoneel verdringen. De vraag of Ferdinandusse, Sinjavski c.s. schandelijk, kwetsend, onvaderlandslievend, zedeloos of godslasterlijk zijn opgetreden behoort mijns inziens niet de inzet van het debat te zijn. Men kan hun die Zo is het verbieden willen, en hun die de twee Russen veroordeeld hebben zoveel rope geven als zij willen op dit punt. Wat mijns inziens verdedigd behoort te worden is niet de stelling dat de beschuldigden niets onvaderlandslievends etc. gedaan hebben, maar de stelling dat het in het openbaar doen van onvaderlandslievende etc. uitspraken en het publiceren van tegen het in eigen land bestaande regiem gerichte boeken een onvervreemdbaar recht van iedere burger behoort te zijn.

Sommigen vonden het vreemd dat mensen als Aragon en Theun de Vries, die over grote, in Moskou bedreven moordpartijen gejuicht of gezwegen hebben, nu opeens ontevreden geluiden laten horen over het Moskouse schrijversproces. Toch is dat niet zo vreemd. Vroeger werden inderdaad veel schrijvers in Rusland veel erger mishandeld: zij werden bij tientallen zonder vorm van proces vermoord. Onder hen waren de beste schrijvers en dichters die men überhaupt had. De positie van Westerse meelopers en partijgenoten was toen echter anders dan nu. Toen werden mensen terechtgesteld omdat zij agenten van Duitsland en Japan waren, en het doodschieten van deze fascistische spionnen en moordenaars keurden Theun en Aragon goed (ik trouwens ook). Aan de Russische kant was het zwakke punt dat deze lieden helemaal geen fascisten etc. waren - maar dat werd ons er niet bijverteld. Dat beweerde alleen ‘de vijand’, maar die beweerde zoveel. De geweldige liberalisatie aan Russische zijde (de beklaagde is niet meer voor 100% schuldig, hij mag aanwezig zijn bij iets dat enigszins op een proces lijkt, hij krijgt zeven jaar in plaats van de kogel, er bestaat zelfs kans dat hij die zeven jaar overleeft, wat vroeger zo goed als uitgesloten was etc. etc.) ziet er, van Theun uit gezien, heel anders uit. Vroeger had hij te doen met een ter dood gebrachte Duitse spion. Nu echter heeft hij te doen met een tot zeven jaar dwangarbeid veroordeelde oproerige schrijver. Het ene pruimde hij. Het andere pruimt hij niet.

Een voorbeeld ter verduidelijking van deze voor outsiders moeilijke materie. Men stelle zich een katholieke hoogleraar in het burgerlijk recht voor, anno 1939. Onder de niet-katholieken wordt schande gesproken over de praktijken van het echtscheidingshof in Rome, de zogenaamde Rota die zo aardig beschreven wordt in Dr Vlimmen. Die katholieke jurist gevoelt echter maar weinig neiging tot protesteren. Volgens wat hij uit katholieke bron weet (de andere heeft hij geleerd te wantrouwen) gaat het bij de Rota keurig, zij het geheim (anders zou de vijand er gebruik van kunnen maken!) toe. Nu echter wordt, laat ons zeggen in 1970

[p. 13]

of 1990, die Rota geliberaliseerd. Niet langer alleen zeer rijke, maar ook tot de katholieke middenstand behorende burgers kunnen een nietigverklaring van hun huwelijk krijgen, af en toe neemt men voor de show zelfs een eenvoudige Eindhovense fabrieksarbeider. Het proces is niet langer geheim, zij het niet openbaar: de partijen mogen aanwezig zijn, en een kort verslag verschijnt in de Osservatore Romano. Als getuigen treden alleen door de Rota uitgenodigde lieden op. De requestrant krijgt nog steeds geen inzage in de stukken. Tegen de uitspraak is geen appel mogelijk. Wat doet nu die katholieke jurist? Hij is des duivels en protesteert, want hier worden de eenvoudigste beginselen des rechts met voeten getreden! De buitenwacht echter verbaast zich: toen de Rota nog veel schurkachtiger optrad zei de geleerde niets, maar nu de zaak een beetje gefatsoeneerd is schreeuwt hij moord en brand.

Interessanter dan het oordeel van de gediplomeerde criticus is voor een literator vaak de reactie van een gemiddelde lezer, die op het gebied van de letterkunde een leek is. Misschien is dat bij de muziek ook zo? In dat geval zou de volgende mededeling interessant kunnen zijn. In de loop der jaren ben ik gewend geraakt aan wat ik noem bioscoop-muziek - ter begeleiding van natuurscène's, bloeiende Betuwe, watersnood, lente in de Alpen etc. Ik veronderstelde altijd dat die muziek speciaal voor die films gecomponeerd werd. Daar ik alleen maar luister naar muziek van vóór 1820 had ik nog nooit iets van Mahler, Bruckner, Bartók, Janácek of Smetana gehoord. Laatst heb ik eens serieus enkele dingen van enkele dezer componisten beluisterd. Ik merkte tot mijn verbazing dat ik die muziek allang kende uit de bioscoop. Het is hier en daar niet eens onaardig, maar het laat me volkomen koud. Ik kan niet begrijpen hoe iemand in volle ernst naar Das Lied von der Erde kan luisteren of naar een symfonie van Tsjajkovski. De simpelste schlager van Händel, het menuet KV 1 ontroert mij honderdmaal meer. Al die bioscoop-componisten - zo komt het mij als leek voor - verschillen zo weinig van elkaar. Bij de Oosten Midden-Europeanen is het wat folkloristischer: je ziet bij Janácek de historische B-picture zich ontrollen, compleet met paarden, vaandels, huizen met vakwerk, dikke herbergiers, edele smeden, gemene verraders en zedige maagden in nationaal costuum. Bij de Duitsers is het wat gekwelder, nobeler en broeieriger, maar bij allemaal hoor ik melodieën die me net niets doen, bedoeld, lijkt het, om uitdrukking te geven aan diepe gevoelens van de componist - alsof mij die gevoelens iets kunnen schelen. Ik heb zelf gevoelens.