Hollands Maandblad. Jaargang 7 (214-225)

[p. 17]

Kunstdruk - De mummie en de anecdote - Met de neusknijper op het slagveld
W.D. Kuik

Mummy (Mommia Ital). A bituminous substance employed by painters as a rich brown tint. The genuine consists of the substance found in tombs of Egypt, which is a compound of bitumen and organic matter both animal and vegetable. (Dictionary of terms in art. F.W. Fairholt, F.S.A. London Hall & Co. 1865.)

In 1793 viel het de conventie op dat er nog steeds ongelijkheid bestond op het kerkhof. Men dacht vooral aan de graven van de franse koningen. De 12e oktober van dat jaar begonnen de werkzaamheden in de crypt van de oude kerk van St. Denis. De werklieden hadden een grote historische belangstelling. Eerst vergreep men zich aan Turenne. De held bleek in zeer goede staat, slechts een weinig vergeeld. Men brak hem alle tanden uit, de verzamelaars waren er gek op; de overige stoffelijke resten kwamen terecht in het museum van ‘le Jardin des Plantes’ tussen de Egyptische mummies en het skelet van de rhinoceros.

Koning Hendrik IV bleek er nog beter aan toe te zijn toen hij uit zijn kist werd gehaald, zelfs de gelaatstrekken waren duidelijk herkenbaar, geen schrompeling van belang. Een gedeelte van zijn beroemde henri quatre-sik verhuisde voor een tijd onder de neus van een dronken grenadier, die zich een snor van koninklijk haar wilde aanmeten in de hoop ook iets van de eigenschappen van deze vorst over te nemen. Hij verwijderde een stuk van de baard met zijn sabel en plakte het op zijn bovenlip onder de woorden: ‘Moi aussi, je suis soldat français. Maintenant je suis sûr de vaincre les ennemis de la France, je marche à la victoire’.

Lodewijk XIII en XIV waren eveneens vrij goed geconserveerd, alleen de laatste was geheel zwart geworden. De andere vorstelijke personen verkeerden echter in verregaande staat van ontbinding en verspreidden een vreselijke lucht.

In de goede oude tijden was het de gewoonte geweest dat na het sterven een chirurg de royale harten uit de door god gezonden lichamen van de overledenen haalde. Ze werden in urnen geplaatst. Deze precieuze zaken vielen in handen van een zekere Louis François Petit-Radel, oud-architect des konings voor de revolutie. De urnen en de bijbehorende medailles verkocht hij; de harten of wat er van over was schonk hij aan twee bevriende schilders die sterk belust waren op mummie, omdat met deze kleurstof prachtige glaceringen te maken zijn.

Zo hing er op de salon van 1794 een landschap Vue de la Coté des Deux-Amants près de la Pont-de-l'Arche en Normandie par Pau de Saint-Martin élève de Le Prince et de Joseph Vernet, dat vermoedelijk voor een deel met het hart van Lodewijk de XIV is geschilderd, terwijl het schilderijtje Intérieur d'une cuisine van de schilder Drolling - u kunt het in alle handboeken over 19e eeuwse franse kunst vinden, het hangt in het Louvre - zijn glans ontleent aan het hart van Henriette d'Angleterre. Een vorstelijke glans die bijna altijd geroemd wordt als men het intieme emailleachtige stukje van deze schilder beschrijft; waar Jacques Baschet dan bijvoegt als bijzonderheid over de schilder: mais il est si peu français.

Een aantal schilders die een flink stuk anecdote in hun schilderijen verwerkten en voor de oorlog nogal succes hadden, na die periode vergeten zijn en minder bemind, komen opnieuw in de belangstelling. Musea interesseren zich weer een weinig voor b.v. Willink en Koch. Een Amsterdamse kunsthandel Mokum maakt zich speciaal druk in deze en meer of minder aanverwante artikelen. Nu is er b.v. een tentoonstelling rondom de figuur van de kunsthandelaar Van Lier, op zichzelf een teken aan de wand. Moesman, de enige nederlandse surrealist, die groot gezien er ook bij hoort, viert eindelijk zijn triomfen bij Floret. Er is zelfs een jonge generatie die bij deze schilders aansluit, hoewel fantastischer van aanleg, over het algemeen wat broeierig. Blankert heeft tot nu toe de meeste indruk op mij gemaakt.

Genoemde schilders behoren voor een deel bij de zg. magisch realisten. In het vak spreekt men wat samenvattender over ‘de gladschilders’. Dat realisme moet men ech-

[p. 18]

ter wel met een pond zout nemen. De afkomst maakt deze kunstenaars m.i. niet erg geschikt voor realisme. Ze hebben wat mij betreft veel te maken met de duits-deense romantische school uit het begin van de 19e eeuw en de hartverwarmende Drolling. Romantiek en realiteit gaan niet best samen, dat lijkt me bekend. Willink schildert o.a. ruïnes, uitgewerkte portretten met alle visgraatjes erbij, en zou best eens een verre neef kunnen zijn van de Deen Hansen. Koch, die wat getourmenteerder in elkaar zit, heeft iets van de kille ironische aandacht waarmee Rørbey zijn interieurs met en zonder professoren schilderde en deelt zijn angst voor het wijde, ruimtelijke, heeft het sterk symbolische met de vroeg-romantische duitser Runge gemeen, hoe anders van levensopvatting en b.v. kleur Runge dan verder ook was en is. Bij Koch is overigens de laatste jaren een kleurverandering, verrijking te zien, die wel iets met de Amerikaanse schilder Ben Shahn te maken heeft.

De bepaald liefdevolle aandacht die deze schilders voor kleine uiterlijkheden op hun schilderijen vertonen, zal wel meegewerkt hebben tot de benaming magisch realisme. Het is een Wordsworth-trekje waarin u zich niet moet vergissen, er zit een ironisch kantje aan; op de achtergrond spuiten de bedriegertjes van Roozendaal. Het is een façade om een sterk autobiografisch element, een grote naar binnen gerichte belangstelling iet of wat te verbergen. Niemand loopt graag met zichzelf te koop. Als men zich eens goed realiseert wat een grote aandacht voor het dessin van een b.v. door Willink geschilderde jas of trui oplevert (ook bij Hansens portret Bindesboll), dan blijkt het tot tellen te leiden. Weinig reëel, het zal u in de werkelijkheid niet overkomen. Zelfs niet als u drie uur in de trein zit tegenover iemand met een dergelijke jas aan, tenzij men aangegrepen wil worden door waanzin. Bij de geschilderde jas kunt u het zonder gevaar uithalen. Een gelegaliseerde waanzinnige situatie.

Met niet nader te noemen X (ik ben zijn naam vergeten, ik kan me slechts herinneren dat hij om de 7 zinnen heel merkwaardig ‘see’ siste, wat mij Australisch aandeed; God mag weten waarom) had ik een vriendelijk gesprek over vooroorlogse schilderkunst, schrijverij en andere pre-toestanden. Hij zag er beslist uit als iemand die er iets van begrepen had. Dan ben ik een bloedzuiger, je wilt toch wat weten over je kindertijd. Alle twee waren we gesteld, zo bleek, op de zuidzeeverhalen van Jack London, hetgeen alleen nog maar in St. Petersburg mag. De in zijn tijd belangrijke magisch realisten bekoorden hem heel wat minder. Hij had ze van begin af aan een tegenvallertje gevonden, theatraal, onwaar en stoffig. Hun meer of minder dramatische anecdotes, zo uitgewerkt geschilderd, vond hij het sop de kool niet waard gezien het werkelijke gebeuren in die dagen; een groot verschil met een gedeelte van de literatuur.

Nu moet ik zeggen, het voorspellende, het onheilsverwachten, opgehangen aan het indertijd dreigende oorlogsgebeuren, dat men deze schilders de laatste jaren in de schoen schuift, waarschijnlijk om het werk een belangrijkheid te geven die het niet van node heeft, komt mij als behoorlijk overdreven voor. Zij zijn als laat-romantici teveel op de vlucht om zich met de realiteit van het wereldgebeuren profetisch bezig te houden. Ze hadden last van een binnenbrand, niet van een wereldbrand. Het rookspoor van onheil heeft meer met een uiteindelijke onverstaanbaarheid, een eenzaamheid, een verval te maken. Ze roepen net als het bekende jongetje wolf, wolf, een standvastig A B C, ook al zitten ze slechts onder de vlooien. Ze worden van binnen uit opgegeten.

Maar dat lijkt me precies de reden waarom men geen realiteitszin, actualiteit bij deze schilders moet verwachten, laat staan eisen. Buitendien is het erg uitkijken met dat bij de tijd zijn, het kan platvloersheid ten gevolge hebben. Zoals de actualiteit van 1870 de

[p. 19]

duitsers een aantal actueel gewilde werkelijk theatrale en mislukte veldslagschilderijen heeft opgeleverd, die de duitse kunst voor een tijd aardig om zeep brachten.

Het verwijt van X aan het adres van de magisch realisten is me toch een beetje dwars blijven zitten. Want het valt op zichzelf niet te ontkennen, het actuele gebeuren van de 30er jaren heeft ze niet bewogen, zij zijn daaraan voorbijgegaan. Daarom vind ik het plezierig het oeuvre van een schilder te kunnen aanhalen dat verwant is aan de romantisch bevangenen en zonder Steinlen-trekjes etc. etc. te vertonen toch iets heeft uitgedrukt dat de dertiger jaren precies tekent.

Toon van de Muysenberg is een bescheiden kunstenaar. Zijn werk sluit hier en daar bij de magisch realisten aan, is echter primitiever van vorm en vaak iets minder verfijnd van techniek. Men noemde hem in de dertiger jaren een populist. Hij deed geregeld mee aan de tentoonstellingen van de Brug. Een gedeelte van zijn oude stukken zag ik op een expositie in Galerie Mokum en de rest bij hem thuis. En bekijkt men nu deze eenvoudige romantisch getinte schilderijen, veel stadsgezichten, enkele stillevens die ik minder acht, een paar merkwaardige portretten zonder vooroordeel, los van mode en moderniteit, dan kan men tot aardige ontdekkingen komen.

Zo gezien is Van de Muysenberg een eenvoudige schilder die met een hardnekkig geduld dakpannen, witte muren, lege ramen, klinkers, grassprieten en grote drijvende watten wolken gepenseeld heeft en juist door die grote geduldigheid een flinke graankorrel meepikte van Hollandse schildersschool-grootheid; liefde voor het detail en een zekere naïeveteit. Maar de schilder heeft daarnaast iets te vertellen met behulp van zijn werk, hoe weinig literair het ook is, dat in zijn dagen vermoedelijk niemand opviel omdat bijna iedereen de misère aan den lijve ondervond. Hij brengt ons de tijd in herinnering van het werklozen-bussenvlees, toen het gras tussen de kinderhoofdjes groeide op straat, in Utrecht ‘de veld’ nog op zomeravonden uittrok met kanonnen van 1870. De tijd dat de buurtfeesten, het zaklopen, het venten van feestwijzers en het optocht houden dé genoegens waren op 31 augustus, een tijd van keiharde zilveren guldens maar geen welvaart.

Dat komt u tegemoet uit het werk van Van de Muysenberg. Zijn oude Amersfoort is er niet meer, hoe mooi het ook is gebleven. Het pieterige meisje in de blauwkatoenen jurk, die aandachtig de steentjes telt in de muur van de oude brouwerij - zij heeft een armzalige speelgoedolifant aan een touw bij zich - is op dit moment wellicht een dikke ronde vrouw van middelbare leeftijd en wie weet rijdt zij in een Volkswagen rond. De klinkerstraat is geasfalteerd en de brouwerij neergehaald. Zijn kale crisiscafé met een openbare verkoping aan de wand is een zelfbedieningszaak geworden en de sjofele stamgasten met de te grote hoofden zitten buiten de stad in een bejaardentehuis of zijn al dood en begraven.

Bij ogenblikken heeft het werk van deze schilder eenzelfde sfeer als men in de novellen van de jong gestorven schrijver C.C.S. Crone kan vinden (Muziek over het water, De schuiftrompet) en doet het even denken aan de vroege schilderijen van Koch. De kleine miezerigheid van het klootjesvolk dat langs de poppenkast dwaalt, al is Van de Muysenberg veel beminnelijker, vriendelijker, en schildert hij meer huizen dan mensen. Het geeft de crisistijd, een verleden tijd die zo nooit terugkomt maar door Van de Muysenberg in heel simpele en toch soms aangrijpende stadsgezichtjes vastgelegd werd. Vaak kleine droombeelden van Thorn, het Limburgse plaatsje dat hem als schilder altijd heeft beziggehouden, ook nu nog in zijn eenvoudige huiskamer ergens in Amsterdam.

Veel schrijven maakt me hongerig. Na twee uur letterwerk kan ik desnoods een patatkraam, smeerolie incluis, leegeten. Om het nuttige met het aangename te verenigen bied ik de schilder Moesman, die een van de begaafdste Nederlandse gladschilders is, en nu eindelijk zijn trekken thuis heeft gekregen met zijn succesvolle tentoonstelling in Floret, een dejeuner aan,

a)	teneinde de patat te ontlopen;
b)	daar hij naast groot schilder, calligraaf etc. etc. ook een machtig sigarenkenner, wijnproever, kok - zijn ossetong en meloen met frambozen zal ik niet vergeten - en eter is.
c)	omdat ik meen dat Chesterton gelijk had toen hij schreef: If there is a curious and fantastic art, it is the business of the art critic to create a curious and fantastic literary expression for it, inferior to it, doubtless, but still akin to it.

Dejeuner te Malmaison
hommage aan Moesman
proeve tot een tableau vivant

Decor:

een onmetelijk gazon in het park van Malmaison zonder Josephine. Men hoort de muziek en zang van het lied de twee grenadiers (Schumann-Heine), gebracht

[p. 20]

door twee castraten. Aan de horizon ziet men de reusachtige schaduwen van de oude krijgslieden.

Personages:

Père Ubu,
Talleyrand,
Napoleon.

Moesman komt op, vergezeld door een oedematische oksel van gemiddelde menselijke grootte. Kleur: bleek rose.

Père Ubu:

Donder op.

Talleyrand:

Ziedaar, keizer, een zijden kous met stront gevuld.

Napoleon:

Prins, ik geloof dat u zich vergist;

A.	gebruikt men dergelijke uitdrukkingen niet in gezelschap van een keizer
B.	is hij geen weggelopen priester of een van mijn kale maarschalken, integendeel een ‘echte religieus’, een vriendje van die meneer De Sade uit Charenton. Toch mag ik hem wel, hij tekende als kind mijn slachterijen van Toulon tot Moskou. Bonjour, waarde meester, ik zie dat u iets heeft meegebracht voor de maaltijd, dat is bijzonder aardig; ik houd van vers vlees.

Ubu blaast op een kindertrompetje. De rest stort zich op de oksel. Ze maken haar af met tafelmessen.

Doek.

Tweede tableau

Het decor stelt voor het beroemde schilderij van Prud'hon: Josephine in het bos van Malmaison (Louvre). Voor de verandering leest ze een boekje, of iets wat er op lijkt.

Achter de keizerin op een grasveldje in de schaduw van de bomen ontwaart men een strohoed van oud (1900) model en meer dan buitengewone proporties.

De vier personages komen in looppas op; zij dragen de gevelde oksel aan een stok in hun midden. Installeren zich rond de strohoed en beginnen hun picnic met de resten van de ongelukkige.

Op het eerste plan zit de keizerin, onbeweeglijk als een verguld bronzen statuette van een pendule. Alleen ziet men nu duidelijk dat zij geen boek in haar hand houdt, maar een vergeeld kaartje waarop bijna onleesbaar staat: Moesman, steendrukker, Neude, Utrecht.