Hollands Maandblad. Jaargang 7 (214-225)

[p. 7]

Chinese boeren en Amerikaanse ideologen
G. van Benthem van den Bergh

jan myrdal: Report from a Chinese village, London 1965.
felix greene: Acurtainof ignorance, Garden City, New York 1964.

Angst is vaker een reactie op vermeend dan op werkelijk gevaar. Autorijden op zondag is minder griezelig dan fietsen op een donkere avond langs een pad met bomen aan weerszijden. Zo komt ook een land dat wij als onze vijand zien ons dreigender voor naarmate wij er minder van weten. Daarom is het, als men het politiek nodig vindt dat een bepaald land als vijand wordt en blijft beschouwd, nuttig als de inwoners ervan niet als mensen maar als abstracties gezien kunnen worden. Hoe geringer de kennis van de ervaringswereld van een ‘vijandig’ volk, hoe makkelijker het is het beeld van de staat en de samenleving die samen die vijand vertegenwoordigen te laten beantwoorden aan het beeld dat onze vijandschap rechtvaardigt.

De alinea hierboven bevat een paar generaliserende beweringen, ingegeven door twee boeken die elkaar in zekere zin aanvullen, beide handelend over communistisch China. A curtain of ignorance van Felix Greene gaat over het beeld van communistisch China zoals dat door Amerikaanse voorlichters - journalisten, wetenschapsmensen, politici - wordt verspreid en waarvan Greene aan de hand van eigen ervaringen en feitelijke gegevens de onjuistheid en ideologische vooringenomenheid probeert aan te tonen. Het tweede boek, Report from a Chinese village van de Zweedse schrijver en socioloog Jan Myrdal, beschrijft het beeld van communistisch China zoals zich dat voordoet aan de bevolking van het Chinese dorp Liu Ling. Het bevat de levensverhalen van Chinese boeren, door Myrdal gedurende een verblijf van een maand in Liu Ling met hulp van twee tolken opgetekend.

Als documents humains, als mogelijkheden tot identificatie met mensen, levend in een cultuur die in onze ogen op heel andere waarden is gebaseerd, hebben deze verhalen al een niet hoog genoeg te waarderen betekenis. Maar bovendien bieden ze een mogelijkheid om de Chinese revolutie te beoordelen niet op grond van het beeld van de westerse waarnemer, dat onvermijdelijk door eigen waardeoordelen wordt beïnvloed, maar op grond van de ervaringswerkelijkheid van de mensen zelf die de revolutie hebben ondergaan. Niet de totalitaire staat, maar de ‘nieuwe samenleving’, niet de gele horden, maar de Liu Ling ‘arbeidsbrigade’. Vanuit onze cultuur en onze ervaring mogen de waarden die aan het leven van deze Chinese boeren betekenis gaven onverdragelijk en verwerpelijk blijven, door ons in hun ervaringswereld te verplaatsen kunnen we er toch de menselijke betekenis van zien, ja zelfs merken dat we vanuit onze ‘laatste’ waarden misschien toch tot een positief oordeel komen, ook al zouden we onder geen beding zelf in China willen wonen.

Hoe dit ook zij, Myrdal heeft een boek geschreven dat ons in staat stelt de historische abstracties die onze kennis van China bepalen op te vullen met een menselijke werkelijkheid. Zo heeft hij het ook bedoeld: hij heeft het boek willen schrijven dat hij op zijn reizen door Azië had willen lezen, omdat hij waar hij ook kwam ‘een angstaanjagende kloof’ ervoer ‘tussen de werkelijkheid die mij omringde en de beschrijving van dezelfde werkelijkheid zoals ik die las’.

De documenten die Myrdal ons verschaft heeft spreken het best voor zichzelf, maar omdat ze de enige zijn waarover we beschikken moeten ze tevens gebruikt worden om ons beeld van China op te bouwen of te corrigeren. Wat is het beeld dat zich aan althans deze lezer van Myrdals boek opdringt? Het stereotiep van de op dwang, terreur en ‘brainwashing’ berustende totalitaire staat wordt in de ervaringswereld van de inwoners van Liu Ling niet teruggevonden. Zeker, de socialisatie in China voltrekt zich bewuster en gerichter dan bij ons, maar er blijft toch een ruime mate van keuzevrijheid over voor het individu, die dat in elk geval zo ervaart. Als hij zijn leven van vandaag

[p. 8]

vergelijkt met dat van zijn jeugd - toen de Chinese boeren en vooral hun vrouwen misschien nog wel slechter af waren dan de negerslaven in het zuiden van de Verenigde Staten; men vergelijke de beschrijvingen - dan is dat zeker zo.

‘Ieder jaar wordt het leven beter’ is een geregeld terugkerende opmerking. Er is geen sprake van dat partij en dwang in de ogen van de Chinese boeren synoniem zijn. Zowel ouderen als jongeren kennen een sterke innerlijke drang om de ‘nieuwe samenleving’ op te bouwen. Men zou hun houding misschien het beste kunnen vergelijken met het puriteinse ethos in zijn oorspronkelijke dynamische vorm. De inwoners van Liu Ling hebben ook stuk voor stuk het gevoel dat hun leven, en zeker dat van hun kinderen, ‘open’ is gegaan en dat hun bestaan in hoge mate zinvol is. Zij zijn bij alle aspecten van hun leven direct betrokken. Alle beslissingen die in arbeidsbrigade, coöperatie of commune worden genomen worden door de betrokkenen uitvoerig besproken.

Medezeggenschap en overreding zijn de belangrijkste instrumenten bij het opbouwen van de nieuwe samenleving. Zelfs op kinderen wordt zo min mogelijk dwang uitgeoefend: ‘Als een onderwijzer zijn hand verheft tegen een leerling, is dat een misdaad’. Een meisje van acht jaar dat niet meer naar school wilde en was weggelopen naar haar grootmoeder, kon pas na bijna een jaar worden overreed om weer naar school te gaan.

Zelfs de ‘contrarevolutionair’, zoon van een der rijke landeigenaren (die tijdens een hongersnood rustig graanvoorraden aanhielden, en die op het geld dat ze hun pachters leenden een hogere rente vroegen naarmate de oogst slechter was) is niet verbitterd na drie jaar op een ‘hervormingsboerderij’ te hebben doorgebracht.

Er is een enorme leeshonger in Liu Ling en er zijn zelfs twee aspirant-schrijvers waarvan er een, een boekhouder, al korte verhalen in een literair tijdschrift opgenomen heeft gekregen. Hij wil het liefst een ‘grote roman’ schrijven over zijn eigen leven en dat van zijn dorp, maar dat heeft hij nog aan niemand behalve aan Myrdal verteld.

Het is dus bepaald niet zo dat in Liu Ling de huidige generatie wordt opgeofferd aan de toekomst, zoals over China zo vaak wordt beweerd. Het leven ontleent wel zijn zin aan de toekomst: al weer niet aan een bedriegelijke heilsverwachting, maar aan het zeer concrete ervaren van een steeds beter en ‘waardiger’ wordend leven. Het is natuurlijk de vraag in hoeverre Liu Ling representatief is voor China. Het ligt in het district Yenam vanwaaruit het rode leger na de lange mars opereerde en waar ook spontane boerenopstanden uitbraken. In de steden is op de oudere generatie - en vooral op de bezittende klasse - zeker meer als zodanig ervaren dwang uitgeoefend, terwijl, naar uit uitlatingen van Mao (in een interview met Edgar Snow) is gebleken, ook de houding van de allerjongste generatie de leiders zorg schijnt te baren.

Bovendien is het Chinese ethos niet alleen sociaal revolutionair, het is ook nationalistisch. Op school leren de jonge Chinezen niets dan wat propaganda over de buitenwereld. Alleen Chinese geschiedenis en aardrijkskunde staan op het programma. De dreiging van het Amerikaanse imperialisme is bovendien - net als in Amerika de dreiging van het communisme - een middel om het Chinese volk samen te smeden en het een historische roeping te verschaffen: het bastion van de revolutie te zijn en de voorhoede van de mensheid. Het politieke isolement van China kan de nationalistische tendenzen - gevaarlijker naarmate de innerlijke dynamiek van de revolutie aan kracht inboet - alleen maar versterken. Een verandering in de houding van de Verenigde Staten zou

[p. 9]

daarom misschien als een sociaal geneesmiddel kunnen werken.

Maar helaas is Amerika in dit opzicht zelf ziek. Felix Greene, die jarenlang hoofd van het Amerikaanse bureau van de BBC is geweest, heeft een nauwkeurige documentatie en analyse geschreven van het beeld van communistische China zoals dat na 1949 in de Verenigde Staten is verspreid. Omdat de werkelijkheid tot dat beeld nauwelijks toegang blijkt te hebben is het niet overdreven het pathologisch te noemen.

Greene gaat eerst de historische ontwikkeling na van het beeld van China in de Amerikaanse publieke opinie. Sinds de negentiende eeuw heeft Amerika China gezien als een gebied waar het zijn nationale beschavingsmissie zou kunnen uitvoeren. De economische grondslag daarvoor werd in 1899 gelegd met de ‘open door policy’ waarmee Amerika dezelfde rechten kreeg als eerder de Europese mogendheden hadden bedongen. ‘Hitchhiking imperialism’ is dat wel genoemd. De Boxeropstand die daarvan het gevolg was werd bijzonder wreed bedwongen. Zelfs Amerikaanse zendelingen eisten oog om oog, tand om tand. Men leze daarover Mark Twains essay To the person sitting in darkness (opgenomen in On the damned human race).

Daarna werd het beeld van China gesymboliseerd door de in Hollywood geschapen Dr. Fu Manchu, een door en door verdorven, wrede ‘geniepige duivel’. Maar na de Japanse inval werd Tsiang kai Tsjek, die in zijn eigen optreden wel iets van Dr. Fu Manchu weghad, voor het Amerikaanse publiek plotseling de heroïsche christen. De Amerikanen die gedurende de oorlogsjaren in China verbleven ontdekten tot hun wanhoop echter al spoedig hoe verrot het nationalistische regime was.

Al in 1944 voorspelde John P. Davies in een rapport voor het State Department dat China communistisch zou worden. In de McCarthy-periode is hij daarvoor als ‘veiligheidsrisico’ van het State Department verwijderd. Dat tekent het klimaat nadat in 1949 de nationalisten naar Taiwan verdreven waren.

Amerikaanse fondsen werden door Tsiang en de zijnen gebruikt om een ‘China lobby’ te financieren die probeerde Acheson, Marshall en de China-experts in het State Department - in het laatste geval met succes - tot aftreden te dwingen door te beweren dat door hun toedoen China ‘verloren’ zou zijn gegaan. McCarthy kreeg veel van zijn ammunitie van de China lobby. In zijn tijd begonnen Marshall en Acheson in senaatshearings te verklaren dat erkenning van China zelfs niet overwogen kon worden.

Sindsdien is de Amerikaanse politiek jegens China onbeweegbaar en bijna on-bespreek-baar. (De China lobby bestaat nog steeds en financiert bijvoorbeeld het ‘Comité van een miljoen tegen de erkenning van communistisch China’, dat in werkelijkheid maar zesduizend leden telt.) Vrijwel geen Amerikaans politicus durft over China iets anders dan morele afkeuring tot uitdrukking te brengen.

Maar bovendien verspreidt men ook alle mogelijke valse voorstellingen van zaken. Dat begon al in 1949, toen onder anderen Dean Rusk beweerde dat China door de Sowjet-Unie was overgenomen als een ‘slavisch Mandsjoerije’, hetgeen de New York

[p. 10]

Lammijna Oosterbaan
Huldiging

Voor de burgemeester,
na vijfendertig jaar trouwe dienst
aan zichzelf,
vrouw, hond,
geliefde vorstin
en niet te vergeten
aan zijn half vergane
bijna gedempte stad,
een oorkonde, fraai gecalligrafeerd
benevens een zilveren touwschaar
met inscriptie.

Times deed schrijven dat China niet erkend kon worden omdat het geen ‘werkelijk soevereine regering’ bezat. Hongersnood heerste volgens de Amerikaanse pers voortdurend in China. Voor 1949 was dat inderdaad het geval, daarna niet meer. De invoering van communes zou betekenen dat China een ‘menselijke mierenhoop’ zou worden met ‘650 miljoen slaven’. Mannen en vrouwen zouden niet meer samen mogen wonen, evenmin als kinderen bij hun ouders. De communisten zouden de familie vernietigen en de zo waardevolle ‘traditionele cultuur’. De Chinese bevolking zou daarom wel spoedig in opstand komen tegen het regime. Volgens de Amerikaanse pers zou Tsiang ieder jaar weer het vasteland kunnen gaan ‘bevrijden’.

Maar de belangrijkste mythe is die van China's ongebreidelde expansiezucht. Om dit te bewijzen worden steeds twee uitlatingen van Mao gebruikt. Eén daarvan heeft hij nooit gedaan: de beroemde bewering dat er na een atoomoorlog altijd nog wel 300 miljoen Chinezen zouden zijn is door Tito, die toen in een felle polemiek met China was gewikkeld, op een persconferentie aan Mao toegeschreven. De andere: ‘Politieke macht komt voort uit de loop van een geweer’, deed Mao in 1938, toen het rode leger zowel de Japanners als de Kuomintang bevocht. De voorbeelden van Chinese ‘agressie’ die altijd worden aangehaald zijn het Chinees-Indiase grensgeschil en Tibet. Greene weerlegt in beide gevallen op overtuigende wijze deze beschuldiging. De oorlog met China was India in ieder geval bijzonder welkom (erna kwam veel meer Amerikaanse hulp, werd de communistische partij vrijwel uitgeschakeld en de nationale eenheid versterkt), en Greens goed geadstrueerde stelling dat India, door te weigeren om over redelijke Chinese voorstellen te onderhandelen, het op een gewapend conflict heeft laten aankomen is zeer plausibel. Tibet was geen soevereine staat. In 1943 erkenden de Verenigde Staten zelf dat het behoorde ‘tot de gebieden die het grondgebied van de Chinese republiek uitmaken’. De Chinese actie volgde op een opstand van feodale monniken en landeigenaren die zelfs nog recht op dwangarbeid hadden.

Dat er geen Amerikaanse correspondenten naar China kunnen is een gevolg van het feit dat Dulles, toen China aanbood aan 18 journalisten visa voor zestig dagen te verlenen, antwoordde met de eis dat er 24 toegelaten moesten worden en daaraan toevoegde dat wederkerigheid bij voorbaat uitgesloten was omdat de Amerikaanse immigratiewetten het verlenen van visa aan communisten verboden (voor de Sowjet-Unie en de Oosteuropese landen waren toen al lang uitzonderingen gemaakt).

De houding van Amerika tegenover China wordt misschien het best geïllustreerd door twee voorbeelden uit de diplomatieke praktijk. Op de Geneefse conferentie over Vietnam in 1954 weigerde Dulles de uitgestoken hand van Tsjoe-en-Lai aan te nemen. En in 1962 vond Harriman het nodig om het State Department telegrafisch te vragen of hij Chen Ji wel de hand mocht drukken.

In het slothoofdstuk van zijn boek concludeert Greene dat de Chinezen voor de Amerikanen geen mensen meer zijn. Het is te hopen dat zijn boek en dat van Myrdal daaraan iets kunnen veranderen.