Hollands Maandblad. Jaargang 7 (214-225)

Het kleine gelijk van Drion
Renate Rubinstein

Het is zonderling dat Drion ter staving van zijn m.i. gerechtvaardigde bezwaren tegen Presser gebruik maakt van zoveel ongerechtvaardigde verwijten. Hoewel hij tegen het eind van zijn stuk (Presser over de zaak Weinreb, H.M. december 1965) terloops zegt dat hij op de vraag of Weinreb slachtoffer werd van een rechterlijke dwaling niet heeft willen antwoorden, heeft zijn betoog tot dan toe uitsluitend de strekking gehad het rechterlijke vonnis over Weinreb zo solide mogelijk neer te zetten. In tendentieusheid doet hij op dit punt niet onder voor Presser, die hij ten aanzien daarvan juist verwijten maakt, met dit verschil dat Presser, die het antwoord wèl durfde geven, heel wat meer en betere argumenten gebruikte dan Drion. Dit zou allemaal niet zo vervelend zijn als niet, geheel terloops, Weinreb, een man die tenslotte nog leeft en leest, opnieuw het kind was geworden van deze afrekening.

Wat de gerechtvaardigde verwijten betreft: Drion heeft gelijk dat het beter geweest zou zijn wanneer Pressers geschiedenis van de jodenvervolging in Nederland gepubliceerd was met toevoeging van voetnoten waarin het bewijsmateriaal vermeld was. Van iemand als Presser, die b.v. Hannah Ahrendts boek Eichmann in Jerusalem verwerpt omdat de schrijfster niet gebruik gemaakt zou hebben van primaire, maar uitsluitend van secundaire bronnen (Tijdschrift voor Geschiedenis), zou men verwachten dat hij zijn eigen boek niet op deze manier, volgens zijn eigen stelling, onbruikbaar als materiaal voor volgende schrijvers had gemaakt.

Belangrijker is het bezwaar tegen Pressers opmerking dat de jood Weinreb de zondebok is geworden van de niet-joden. Met wat Drion hierover zegt ben ik het wel eens. Aangezien Presser niet tot de mensen hoort die aan het joods zijn een hogere, mystieke waarde plegen te hechten (waarvan hem dan ook prompt een verwijt is gemaakt door Abel Herzberg in diens bespreking van Ondergang in de Volkskrant), moet men aannemen dat hij deze opmerking schreef om iets van de woede af te reageren die iemand die dit boek leest, laat staan schrijft, wel tegen de mensen die niet slachtoffer werden moet bevangen. Niettemin, het was verkeerd en het heeft mij gestoord dat niemand van de vele besprekers er tegen in is gegaan. Bij mijn weten heeft vóór Drion slechts één man in het openbaar gezegd dat het schuldgevoel over de vermoording van de joden zich na de oorlog uitstrekte over joden en niet-joden. Die man was Weinreb, in een interview met Igor Cornelissen (Vrij Nederland 22 mei 1965). Hij zei o.a.: ‘Het was een algeheel gevoel van: schuldigen zoeken achteraf. Ik vind het een heel klein beetje onbillijk van prof. Presser dat hij zo het accent legt op het schuldgevoel van de niet-joden’.

Dit wat de gerechtvaardigde bezwaren betreft. Maar voor de rest, voor de beoordeling van het vonnis van Weinreb, doet Drions redenering denken aan die ambtenaar van het ministerie van defensie, die toen hem onlangs in een televisieprogramma gevraagd werd of hij het niet onrechtvaardig vond dat dienstweigeraars ruim een half jaar langer moeten dienen dan de gewone dienstplichtigen, antwoordde: ‘Onrechtvaardig, - helemaal niet, het staat in de wet’. Ook Drion werkt met geen ander argument dan dat van de autoriteit. Hij maakt er Presser een verwijt van dat hij, hoewel hij schreef zowel Weinreb als zijn rechters te beschouwen als personen die op een bepaalde plaats en in bepaalde omstandigheden handelden, over de personen van de rechters niets mee-

[p. 8]

deelt. De historicus, zegt hij, ‘had dan toch op zijn minst iets mogen zeggen over wie de rechters waren’. De lezer, deze lezeres tenminste, verwacht dan van Drion iets over ze te vernemen, b.v. iets over hun kennis van de omstandigheden, hun verzetsverleden etc. Maar wat krijgen wij over de personen van de rechters van Drion te horen? ‘Het waren de hoogleraren Paul Scholten en Verzijl, militaire volkenrechtspecialist Mouton, de Haagse advocaat Veegens en de kolonel Tollenaar’. Punt uit. Het argument is blijkbaar: durf daar nu nog eens wat van te zeggen.

Hetzelfde geldt voor de beredenering van de uitspraak. Die staat in de Nederlandse Jurisprudentie en neemt daar wel 12½ kolom in beslag. Hiermee moeten wij het doen, ondanks het feit dat de uitvoerige uitspraak volgens Drion zelf ‘niet feilloos gemotiveerd is’. Hij beschouwt dit blijkbaar eerder als een aesthetische tekortkoming dan als een rechtvaardiging voor twijfel aan die uitspraak, net zo goed als hij bereid is over het onaangename woord ‘zelfs’ heen te stappen in de bewijslast over Weinrebs celspionnage. Het verschil tussen Drion en Presser is misschien dat de jurist makkelijker over zulke mankementen heenstapt dan de historicus. Dan zou Presser toch nog gelijk hebben wanneer hij verschil maakt tussen de jurist en ‘deze historicus’. Drions mening dat Presser, door er zo nadrukkelijk op te wijzen dat hij slechts als historicus schrijft, beseft moet hebben zwak te staan met zijn betoog over Weinreb, doet mij vrezen dat hij uit Pressers boek slechts dit ene hoofdstuk gelezen heeft. Presser maakt dit onderscheid namelijk herhaaldelijk in zijn boek, om een voorbeeld te noemen: op blz. 507, deel I, in de inleiding tot de beoordeling van de Joodse Raad.

Aan de geldigheid van de uitspraak over Weinreb is indertijd door zeer velen getwijfeld, men leze hierover het reeds genoemde artikel van Cornelissen. Zulke verschillende bladen als Het Vrije Volk, De Linie, De Groene en het Algemeen Dagblad hebben er de scherpste kritiek op gehad. De zaak is daarna, zoals dat met zaken gaat, vergeten. Thans heeft Presser het, op grond van alle gegevens die tot zijn beschikking stonden, op zich genomen Weinreb te rehabiliteren. En op grond van alles wat ik over deze zaak gelezen heb, inclusief het artikel van Drion, kan ik niet anders dan vinden dat het daarvoor tijd werd ook. Het is misschien nog te begrijpen dat men in Weinreb niet die rechtlijnigheid van karakter gevonden heeft die hem in die tijd geschikt gemaakt had voor de status van verzetsheld en het daarmee verbonden eerbetoon. Maar dat men hem zes jaar gevangenisstraf gaf, - ik ben geen jurist en geen historicus, maar ik hoor iets schreeuwen, - kan het het schreeuwende onrecht zijn?

Drion verwijt Presser dat hij de gegevens ‘niet, of onvolledig of onnauwkeurig’ vermeld heeft. Wie het hoofdstuk bij Presser nog eens overleest en het met Drion vergelijkt, moet constateren dat Drion ongelijk heeft. Presser moest het kort maken, het was tenslotte niet zijn opdracht om een boek van een paar honderd pagina's te schrijven over een eventuele Dreyfus-affaire. Hij heeft de door Drion genoemde drie punten van de uitspraak van het Bijzondere Gerechtshof niet letterlijk overgeschreven, maar hij heeft ze wel samengevat zonder ze geweld aan te doen.

Zo is het b.v. niet waar dat Presser zou suggereren dat men Weinreb uitsluitend het fantasiekarakter van zijn lijsten kwalijk nam. Juist in de alinea waaruit Drion alleen de zin: ‘Zwendel: wat was in die tijd geen zwendel?’ citeert, stelt hij duidelijk dat Weinreb nooit iemand misleid heeft omtrent de veiligheid van zijn lijst. Zijn lijst kon in elk geval uitstel van deportatie geven, en van uitstel kòn afstel komen. Maar om effectief te zijn, om de mensen nieuwe moed te geven, moest de lijst ook op de mensen die erop intekenden een serieuze indruk maken. Want juist daardoor, doordat Weinreb steeds zijn mensen aanraadde om onder te duiken, om hun lot in eigen handen te nemen tot zij via zijn lijst wellicht nog eens emigreren konden, heeft hij mensen gered. En juist daarom, zegt Presser, was zijn lijst minder gevaarlijk dan die door de Duitsers erkende ‘echte’ lijsten, zoals de Portugezenlijst, die de mensen maar al te vaak een gevoel van veiligheid schonken dat zij met de dood bekochten.

Drion kan Presser verwijten dat hij liegt, maar hij kan hem niet verwijten dat hij geen aandacht schonk aan wat Weinreb t.a.v. die lijsten ten laste gelegd werd. Nu ja, dat hij liegt, dat zal Drion wel niet willen zeggen, daar gaat het hem ook blijkbaar niet in de eerste plaats om, maar als dat zo zou zijn, dan hebben een heleboel anderen ook gelogen, b.v. Philip Mechanicus die in zijn Dagboek uit Westerbork schreef dat Weinreb de mensen die daar op zijn lijst stonden duidelijk voor ogen hield dat zij er niet meer dan een tijdelijk uitstel van deportatie in mochten zien, en dat zij er nooit een veiliger mogelijkheid voor mochten laten schieten.

Weinreb zegt zelf (in Ondergang), dat zijn

[p. 9]

lijst voor veel mensen de eerste stap naar de illegaliteit betekende: doordat zij een reddingsmogelijkheid zagen zochten zij een middel om zolang vrij te blijven. ‘Deze indirecte invloed van mijn lijst komt in het percentage ondergedoken ingeschrevenen, die dus behouden bleven, wel heel speciaal naar voren. Door geen enkele andere actie en door geen enkele andere instantie zijn tenslotte relatief zoveel personen van Joodsen bloede behouden gebleven... Direct of indirect zijn honderden personen daardoor niet in Polen terecht gekomen’. Dit, en niet het in de uitspraak ten laste gelegde, is volgens mij de kern van de zaak. Als dit waar is, als Weinreb in zijn eentje honderden mensen het leven gered heeft, wat blijft er dan nog van de veroordeling over? Laten wij de punten nog eens nagaan.

Punt 1. Weinreb zou een groot aantal joden hebben bewogen geldbedragen variërende van f 100 tot meerdere duizenden guldens te storten door hun valselijk voor te spiegelen dat zij daardoor naar het buitenland zouden mogen ontsnappen. So what? Heeft hij ze bewogen, of bewogen ze hem? Het laatste, zegt Weinreb, zegt Presser, zegt iedereen die zich herinnert hoe het met zulke lijsten stond in de oorlog, - je hoefde er heus geen propaganda voor te maken, de mensen verdrongen zich toch wel. Heeft hij mensen geweigerd die geen f 100 hadden? Heeft hij duizenden gevraagd aan mensen die niet makkelijk duizenden konden betalen?

Punt 2. Na september 1943 zou Weinreb dit geld gedeeltelijk afgedragen hebben aan ‘ambtenaren van de S.D.’ (Je kunt toch altijd beter een ambtenaar, zelfs van de SD zijn, dan helemaal geen ambtenaar; de ambtenaar waarmee Weinreb het meeste te maken had, Bolland, heeft in tegenstelling tot hem na de oorlog niet in de gevangenis gezeten.) So what? Als het erom ging mensen te redden? Ik dacht dat we er nu wel over heen waren het flink te vinden van de geallieerden dat ze weigerden aan de Duitsers geld of vrachtwagens te betalen voor honderdduizend aangeboden joden. De Bijzondere Raad van Cassatie voegt hier nog aan toe dat Weinreb een deel van het geld zelf hield. So what? Moest hij niet, alleen al ten bate van zijn fantastische werkzaamheden (die echte mensen gered hebben) in leven blijven? Moest hij niet zorgen geld in kas te hebben voor onverhoedse nieuwe uitgaven, nieuwe candidaten voor omkoperij? Is hij er rijk van geworden? Is er ooit in Nederland een verzetswerker veroordeeld omdat hij geld vroeg voor zijn werkzaamheden? Toch gebeurde dit, naar de insiders weten, heel wat vaker dan men misschien zou wensen.

Punt 3. Weinreb zou celspionnage verricht hebben en op die manier verschillende Nederlanders in de handen van de Duitsers gespeeld hebben. Dit is het enige ernstige verwijt. Presser, en met hem de schrijvers in De Groene, Het Vrije Volk en De Linie (allen herfst 1948), achten het bewijs niet gegeven. Ook Drion, die een aantal namen noemt, zegt van allen dat zij een tijd gevangen gezeten hebben, van één dat hij bovendien mishandeld werd, maar van geen dat hij door Weinrebs verraad het leven verloor. Wijst dit er niet op dat Weinreb alleen de namen van die mensen noemde waarvan hij kon aannemen dat zij geen buitensporig risico liepen?

En tegenover deze betrekkelijke futiliteiten staan honderden mensen (Weinreb schat hun aantal op 1200) die direct of indirect aan hem hun leven danken, en waarvan velen dit ook voor de rechter ge-

[p. 10]

tuigden. En daar tegenover staat weer de Joodse Raad die zich strikt aan de regels hield, geen risico's nam, geen mens het leven redde en waarvan niemand zich na de oorlog voor een andere rechtbank dan de informele joodse Ereraad moest verantwoorden. Kan het niet zijn dat Weinreb gelijk heeft wanneer hij de rechtbank een volkomen gemis verwijt aan het zich kunnen indenken van hoe de situatie in de oorlog was? Over de personen van de rechters weet ik evenmin als Drion iets te zeggen, maar dat de procureur-fiscaal, mr. De Gruyter, gedurende de oorlog in Indië zat lijkt mij geen gunstig teken.

Op grond van deze drie punten werd Weinreb tot zes jaar gevangenisstraf veroordeeld. Het lijkt mij dat men de vraag of hij slachtoffer werd van een rechterlijke dwaling niet langer, alsof het van ondergeschikt belang is, onbeantwoord mag laten wanneer men haar opwerpt, en zeker dat men met het citeren van het vonnis bij wijze van antwoord niet langer mag volstaan. Ook niet wanneer men het alleen maar doet omdat men het niet eens is met de motivering van het vonnis die Presser geeft.

Het boek over de zaak Weinreb waarvan Drion vindt dat Presser het geschreven zou moeten hebben, moet hij zelf maar schrijven, ik zou bijna zeggen, hij heeft zich daartoe verplicht. Hij is jurist, hij kan het uitzoeken. Hij zou het, zoals ik, onverdragelijk moeten vinden dat iemand als Weinreb misschien onrechtvaardig veroordeeld is, maar ook omdat de mogelijkheid bestaat dat Weinreb méér is dan alleen maar een slachtoffer van een rechterlijke dwaling. Het zou wel eens kunnen zijn dat wij in hem de man hebben die ons een voorbeeld kan zijn wanneer we het nog eens nodig zouden hebben. Hij is niet alleen de tegenhanger van alles wat de Joodse Raad was. Hij is ook een alternatief tot de heroïsche held, hij is de gewiekste held, de man die niet graag voor koningin en vaderland zijn leven geeft, die alleen opereert, in zijn eentje 1200 mensen redt en zelf ook in leven blijft. Van zulke helden zouden wij er maar 10.000 nodig hebben om ons hele volkje te bergen.

Antwoord aan Renate Rubinstein

Tot de intelligentste dingen die ik over het antisemitisme en verwante sociale ziekten heb gelezen, behoren naar mijn smaak enkele korte beschouwingen van Renate Rubinstein die ze hier en daar heeft gepubliceerd. Haar felle aanval op mijn kritiek op Pressers behandeling van de strafzaak tegen Weinreb kan ik daarom niet luchtig van mij afschudden. De moeilijkheid om er op te antwoorden ligt daarin, dat je zo gemakkelijk vervalt in een discussie over gebezigde formuleringen en argumenten die de debaters misschien een zekere bevrediging kan geven, maar waar niemand veel wijzer van wordt en - belangrijker - waar de zaak die hier in het geding is eigenlijk te serieus voor is.

Het stuk van Renate Rubinstein heeft me overigens nog eens op benauwende wijze duidelijk gemaakt, hoe het ook voor redelijk intelligente mensen van een redelijk goede trouw - en ik ga er maar zelfingenomen van uit dat we daar allebei toe behoren - mogelijk is om volstrekt langs elkaar heen te praten als er, zoals hier, emotioneel geladen problemen in het spel zijn.

Mijn opponente begint met te stellen dat zij het met de twee conclusies van mijn betoog eens is. Voor mij vormden deze slotbeschouwingen de essentie van wat ik schreef, zoals ik ook in het stuk zelf aangaf. Daaraan voorafgaand heb ik ernstige kritiek uitgeoefend op de onhistorische wijze waarop Presser de strafzaak tegen Weinreb heeft behandeld. En hier is Renate Rubinstein gaan steigeren.

Mijn betoog doet haar, aldus schrijft ze, denken aan de ambtenaar die naar aanleiding van een verwijt over onrechtvaardige discriminatie tussen gewone dienstplichtigen en dienstweigeraars reageerde met een: ‘Onrechtvaardig, - helemaal niet, het staat in de wet’. Deze vergelijking geeft al meteen heel scherp aan hoe sterk zij iets anders in mijn stuk is gaan lezen dan er in stond. Voor háár ging mijn stuk over de vraag: vóór of tegen Weinreb, omdat alleen deze vraag haar eigenlijk interesseerde. En als men mijn beschouwingen eenmaal zo gaat classificeren, zijn ze tegen Weinreb, omdat ze een kritiek op Pressers betoog geven en omdat Presser vóór Weinreb is. Zó doorredenerend - of beter misschien: doorreagerend - wordt iedere opmerking die tegen Pressers ‘argumenten’ wordt gemaakt een ‘tendentieuse’ opmerking tegen Weinreb. Bijna regel voor regel kan men deze gedachtendraai in haar aanval constateren.

In plaats van dat laatste te doen wil ik nog eens duidelijk vaststellen wat ik in mijn stuk tegen Presser (niet tegen Weinreb!) betoogd heb, los van de voor mij essentiële slotbeschouwingen waarmee Renate Rubinstein zich verenigt. Ik heb willen aantonen dat Pressers behandeling van de strafzaak tegen Weinreb op verschillende essentiële punten in strijd is met de feiten, en dan doel ik niet op de feiten die betrekking hebben op

[p. 11]

Weinrebs schuld of onschuld, maar op de feiten van de strafzaak zelf. Om dit te bewijzen was het uiteraard nodig aan te geven voor welke feiten Weinreb veroordeeld is, en daartegenover te stellen, niet Weinrebs gedrag zoals dat in de opvatting van Presser moet worden gezien, maar de feiten waarvoor Weinreb volgens Presser veroordeeld is. Daarmee stelde ik dus niet de juistheid van de rechterlijke uitspraak tegenover de onjuistheid van Pressers visie op Weinrebs schuld of onschuld, zoals Renate Rubinstein er uit wilde lezen, maar het onhistorische in Pressers behandeling van de rechterlijke uitspraak waartegen hij zich keert en waaraan hij zijn door mij - en door Renate Rubinstein - gewraakte conclusies verbindt. Om nog éénmaal een vergelijking te maken met de Dreyfuszaak (waarmee de Weinrebaffaire overigens geen enkele gelijkenis vertoont): wat Presser hier heeft gedaan is niet veel anders dan wat een imaginaire geschiedschrijver van de Dreyfus-affaire zou hebben gedaan die zou hebben beweerd dat Dreyfus ten onrechte wegens oplichting was veroordeeld, en dat de oorspronkelijke beschuldiging van het verraden van militaire geheimen tijdens de procedure zou zijn ingetrokken. Zou Renate Rubinstein mij van tendentieus anti-dreyfusisme hebben beschuldigd, als ik tegenover een dergelijke ‘historische’ beschouwing had vastgesteld voor welke feiten Dreyfus in werkelijkheid werd veroordeeld?

‘Hoewel hij tegen het eind van zijn stuk terloops zegt dat hij op de vraag of Weinreb slachtoffer werd van een rechterlijke dwaling niet heeft willen antwoorden, heeft zijn betoog tot dan toe uitsluitend de strekking gehad het rechterlijke vonnis over Weinreb zo solide mogelijk neer te zetten’, aldus al dadelijk in het begin haar verwijt aan mijn adres. ‘Zo solide mogelijk neerzetten’. Inderdaad was dat mijn bedoeling, als men met de woorden ‘zo solide mogelijk’ bedoelt: zo nauwkeurig mogelijk. Wat kon ik anders doen om aan te tonen dat Presser de uitspraak op essentiële punten onjuist had weergegeven? Maar ‘zo solide mogelijk’ kan ook iets anders betekenen, en dat heeft mijn critica blijkbaar willen suggereren. Het kan ook betekenen: met zo veel mogelijk overtuigingskracht wat betreft de juistheid van de uitspraak gesteld tegenover het betoog van Presser over Weinrebs onschuld. Dáárvan zou sprake zijn geweest als ik de bewijsvoering van de uitspraak uitvoerig zou hebben weergegeven en die van Presser zou hebben weggelaten. Het eerste heb ik in het geheel niet gedaan; het tweede kòn ik niet doen om de eenvoudige reden dat iedere bewijsvoering bij Presser praktisch ontbreekt.

Of is het tendentieus dat ik vermeldde dat het vonnis 12½ kolom in de Nederlandse Jurisprudentie beslaat, en dat de Bijzondere Raad van Cassatie was samengesteld uit - zoals ik schreef - ‘de hoogleraren Paul Scholten en Verzijl, [de] militaire volkenrechtspecialist Mouton, de Haagse advocaat Veegens en de kolonel Tollenaar’? ‘Het argument is blijkbaar: durf daar nu nog eens wat van te zeggen’, voegt ze hier aan toe. Alsof de lezers van het Hollands Maandblad meisjes van de ULO-school zijn die misschien geïmponeerd worden door de omvang van twaalf en een halve kolom Nederlandse Jurisprudentie en door de titels of rangen van hoogleraren en kolonels! Mijn geestelijk niveau wordt blijkbaar niet erg hoog aangeslagen door Renate Rubinstein. Als ze nog geweten had dat ik me met de identificatie van de leden van de Bijzondere Raad van Cassatie op een punt vergist had - een vergissing waarvoor ik nòg een rood hoofd kan krijgen - zou ze mij waarschijnlijk naar de strot zijn gevlogen. De Scholten die aan de uitspraak deel nam was niet de hoogleraar Paul Scholten (die was al in 1946 overleden), maar zijn broer G. Scholten, lid van het Haagse gerechtshof. Het kon dus niet tendentieuser.

Maak ik tot zover de balans op - met terzijdelating van alle kleinere punten, waarin ik het heftig met mijn critica oneens ben, maar die beter in een persoonlijk gesprek dan ten laste van de lezers van het H.M. kunnen worden uitgevochten - dan komen we tot het volgende beeld: met de twee stellingen die voor mij het essentiële van mijn betoog vormden is Renate Rubinstein het eens; mijn kritiek op Pressers behandeling van de Weinreb-zaak heeft zij ten onrechte willen lezen als een aanval op Weinreb. Blijft nog over één belangrijk punt van kritiek: volgens haar is de vraag van de schuld of onschuld van Weinreb een te ernstige zaak dan dat ik die in mijn stuk terzijde had mogen laten. Volgens mij moest ik die vraag juist terzijde laten omdat ik haar te ernstig vind dan dat zij publiekelijk beantwoord zou mogen worden door iemand die niet het materiaal dat er over bestaat - inclusief het strafdossier - heeft bestudeerd; te ernstig in de eerste plaats natuurlijk voor Weinreb zelf, maar ook voor de rechters die voor zijn veroordeling verantwoordelijkheid dragen. En dat ik voor die bestudering niet de tijd heb... ik betwijfel of het billijk is me daarvan een verwijt te maken.

H. Drion