Hollands Maandblad. Jaargang 7 (214-225)

Inlijven
D. Hillenius

Aanpassen of assimileren. Aanpassen is zichzelf zo wringen, hier intrekken, daar uitstulpen, van kleur veranderen, adem inhouden als het moet, méébewegen, dat men past in de omgeving. Het is het beste wat een gewoon mens doen kan, want overal waar hij niet past zou een constante irritatie bestaan, verzwering, constant pijn, totdat uiteindelijk vergroeiing en vereelting toch aanpassing veroorzaakt. Onaangepast, dat is een slecht cijfer, men komt er al gauw toe om onaangepasten op te sluiten in gewatteerde kamers.

Theoretisch bestaat de mogelijkheid om zich niet neer te leggen bij de storende hoekigheden in de omgeving, maar om ze te bewerken, weg te hakken, een nis te scheppen. Dat vereist grote kracht omdat het materiaal waarin men moet hakken constant aangroeit, nooit rust toestaat. Politici vallen hier onder, grote bazen, hervormers. Mislukkelingen in deze tak zijn niet te onderscheiden van de bovengenoemde onaangepasten.

Ogenschijnlijk niet meer dan een variatie op deze eigen-nissers zijn de assimilisten. Ook zij passen zich niet aan, maar grijpen alles wat in de weg staat, dus prikkelt, vreten het op en zetten het om in eigen vlees. Als ze groot genoeg zijn stoppen ze niet bij het wegnemen van directe obstakels, maar vreten ze verder tot er nieuwe obstakels ontstaan die weer moeten opgevreten etc. Het voordeel van assimilatie boven de eerder genoemde hervorming is dat men minder bedreigd wordt door het groeiend substraat omdat men zelf - door de constante assimilatie - steeds mee of meer groeit.

Een andere naam voor deze assimilisten zou inlijvers kunnen zijn, tot nog toe waren ze bekend als kunstenaars. Definities van kunst zijn nooit bevredigend, maar ik stel hierbij dus een nieuwe voor: een stuk van de omgeving waarbij een bepaalde persoon zich niet heeft aangepast, maar dat door deze gevreten is en omgezet tot eigen substantie. Dat laat nog alle mogelijke lekken open, maar de juristen weten nu in welke richting ze moeten werken.

Een bijzondere vorm van assimilatie is kannibalisme. Bij platwormen, waar men de laatste tijd toch al zeer vreemde waarnemingen bij heeft verricht, heeft de magische betekenis van het kannibalisme bij mensen een onverwacht reële basis gevonden.

In een voorlopige publicatie werd bekend gemaakt dat wanneer platworm A platworm B opvreet, een deel van het geheugen van B - dat is dus hetgeen B tijdens zijn leven heeft ervaren en geleerd - wordt toegevoegd aan het geheugen van A.

Dit wordt exact gemeten door het aantal keren te tellen dat een platworm nodig heeft om een voor platwormen ingewikkelde zaak - een labyrint of een voorwaardelijke reflex (lampje + electrische schok b.v.) - te leren kennen. Een ongetrainde platworm heeft b.v. 50 maal nodig. Een ongetrainde platworm die een getrainde opeet heeft dan b.v. 45 maal nodig. Deze proeven gaan natuurlijk in het groot, de orde van grootte van het

[p. 12]

verschil tussen puur ongetrainde en ongetrainde - die - getrainden - hebben - gegeten is me niet bekend, maar het schijnt significant te zijn.

Dit brengt ons weer op de van ouds vermoede zin om het vlees te eten van een sterke vijand, in het algemeen van iemand wiens kwaliteiten wij tot de eigene willen maken.

Passend lijkt me hierbij de motivering van de keus van mensen die J. Bernlef en K. Schippers interviewden (Wat zij bedoelen, Querido, Reuzensalamander). Zij hebben nl. niet zo maar interessante of zelfs maar grote schrijvers onder handen genomen, maar zij gingen uit (zij stellen dit zelfs als eis voor een interview) van een voorkeur voor bepaald werk.

Een andere vingerwijzing is dat bij de introductie van elk interview gedetailleerd wordt vermeld wat de consumpties waren die men met het slachtoffer gebruikte. Bij de vernissage van de bundel door J.W. Holsbergen werd dit effect nog versterkt. Holsbergen interviewde Bernlef en Schippers voor de bandrecorder. Het was allemaal heel echt, mooi sullig, nou en eh, met echte informatie. Ter controle werd de band nog eens afgedraaid. De tekst was volledig anders geworden en niet zo maar grillig een andere kant op, maar volledig in het consumptieve: eten, drinken en daar een beetje gek van worden.

Volgens mij zaten Bernlef en Schippers eenvoudig enkele mensen die zij bewonderden of waar zij sympathie (dat wordt een vreemd woord in dit verband) voor koesterden, op te vreten. En de reden daarvan kan alleen maar zijn dat zij hoopten door assimilatie eigenschappen van de gevretenen toe te voegen aan hun eigen arsenaal.

De voortdurende occupatie met waarom en hoe de kerels aan hun ideeën komen, ze opschrijven, combincren, wat de realiteit met hun werk te maken heeft, beïnvloeding (platworm), persoonlijke historie, bevestigt mijn gedachte; ik heb het boek dan ook met veel smaak gelezen.

Als ik een tijdlang Bernlefs werk volg houd ik mijn hart vast. Zijn oog is groter dan zijn maag denk ik dan, als ik zie dat hij William Carlos Williams ontdekt en een week - of zo iets - later over hem een gedicht maakt in Williams' trant. Maar verdomd, Bernlef blijft er in herkenbaar. De manier waarop hij zich de methode van Marianne Moore toeeigende, het citeren uit vreemde bronnen, krantenartikelen, een populair boek over de vooruitgang der wetenschappen, opmerkingen van omgevende mensen, kan dat maar zo zonder identiteit te verliezen? Het kan blijkbaar als men het Bernlef bezit. Belangrijk is dat hij een talent heeft voor bewondering. Bij de interviews was dit al een nuttige drijfveer, bij de gedichten (Ben even weg, Querido) steekt het ook af en toe de kop op; Duchamp, Marianne Moore, Harry James, kakkerlakken. Misschien is dit een reden waardoor assimilatie voor de omstanders aanvaardbaar wordt gemaakt: er wordt tenminste met smaak gegeten.

De saaiheid die af en toe optreedt in prozaschrijfsels en gedichten van Bernlef - een saaiheid die hij zelf minstens zo goed ziet als het kleinste criticusje - wijst op de grens van zijn inlijvingsvermogen. Saaiheid is óók een element van de omgeving, het sullige, het grauwe gezwets. Een echt saai gedicht schrijven, ik geloof dat Bernlef dat wel zou willen. Maar saaiheid die in het gedicht nog saaiheid is, is niet geassimileerd, niet verdicht, al is het gevecht dat zo duidelijk af en toe deze onoplosbaarheid oplevert op zichzelf boeiend.

ik vind dat aardig
dat kletsen tegen die fazanteveren
in de keuken
dat vasthouden aan het onbetekenende
vasthouden als aan die steen van Rosetta
waar later toch een heel verhaal
te lezen stond
vasthouden zoveel aardiger nog dan lezen

Er is in Nederland iets heel moois te zien en iedereen moest nu maar eens ophouden met zijn flauwzinnige bezigheden en uitkijken naar een mogelijkheid om een uitvoering mee te maken van het ballet Two of Yesteryears op de muziek van de 6 Orchesterstücke

[p. 13]

van Webern, gedanst door Koert Stuyff en Ellen Edinoff.

Ik weet niets van ballet, heb af en toe stomverbaasd toegekeken als een lelijke dame 30 maal om haar teen ronddraaide of andere heilloze heilgymnastiek uitvoerde terwijl het publiek als razend aan het klappen was. Het leek me heel moeilijk.

Zo op het eerste gezicht is het dansen van Stuyff en zijn balletgroep niet moeilijk. Net als in het dichten van Bernlef worden de wone, sullige dingen gebruikt, pleuterige huppeltjes, koprollen, met doorgezakte knieën lopen, zo maar eens het toneel overrennen, als jonge chimpansees paarsgewijs achter elkaar lopen, pop-art-grapjes, als man op elke schouder een dame dragen, de houdingen van twee kletsende vrouwen, etc. De gedachte dat een compositie in de eerste plaats bestaat in de spanning tussen de bouwstenen, minder in de bouwstenen zelf.

In de balletten van Stuyff (die sinds kort een eigen dansstudio in Amsterdam heeft) zijn twee onafhankelijke elementen te bespeuren. Ten eerste het assimileren van gewone, saaie, bepaald niet gracieuse bewegingen, het omzetten daarvan tot een geheel van eigen orde. Voorlopig houdt mij dit alleen theoretisch geboeid.

Ten tweede - en dat is de reden waarom iedereen deze balletten moet gaan zien - is er een element van grote expressiviteit dat soms aan mime grenst, in het bijzonder in het dansen van Ellen Edinoff. Als men in het algemeen in de choreografie van Stuyff vaak de indruk krijgt van experimenten, van uitproberen, aftasten van mogelijkheden, diezelfde gebaren en houdingen krijgen in de uitvoering van Ellen Edinoff de glans van een eeuwenoude dans, weliswaar van een vreemd volk waarvan we de tradities niet kennen, maar duidelijk met de zekerheid van iets dat heel lang en onafwendbaar zo gegroeid is.

In de meestal welwillende critieken wordt vaak als bezwaar genoemd dat er teveel herhaling optreedt in de vreemde Stuyff-bewegingen (vreemd alleen maar in de danswereld). Dit is niet gerechtvaardigd omdat elke kunstvorm en zeker het klassiek ballet voor een groot deel op herhaling van en kleine variaties op dezelfde motieven berust. Alleen zijn we aan die herhalingen bij het Zwanenmeer gewend. Iets nieuws dat herhaald wordt valt veel eerder als herhaling op.

Zelf heb ik dit bezwaar dat de dansers bij verschillende gelegenheden rauwe kreten, gillen, uitroepen laten horen. Ik vind dat jammer. De muzieken waar op gedanst wordt - Webern, Berio, Stockhausen etc. - zijn van groot belang. Het geschreeuw daartegen klinkt opeens dillettantistisch in de slechte zin; er worden pathetische elementen binnengehaald die men niet kan besturen en die niet in verhouding staan tot de zo duidelijk blijkende uitgekiendheid van dans en muziek. Ook klinkt er iets van minachting voor de componisten in door, zoiets als van de ellendige schoolmeesters die van de moderne schilderkunst zeggen dat hun zoontje het zo ook wel kan.

Vergeet gauw deze bezwaren en ga zien naar Koert Stuyff, al was het alleen om het genoemde Two of Yesteryears.

Waarom een oog uitrukken
als het opgedrongen beeld
van omstanders, onvriendelijke keien
me ergert?
eelt ontwikkelen, storend vlees
weg laten zweren?
Treurige troost
tr tr dat pijn teken van leven is
Beter ergernis aan te grijpen
op te vreten
al mijn zuren in opstand
vreten, etsen, verbrokkelen
en kleine vingertjes van binnen
grijpen het nieuwe slib
boetseren zo aardig
nieuwe afdelingen
ik ben God diep in mijn maag
vervorm de keien tot mijn evenbeeld
vandaag al weer een stukje groter