Hollands Maandblad. Jaargang 7 (214-225)

[p. 31]

Journaal
J.J. Peereboom

Het zou beter zijn om er plezier in te hebben, houd ik mijzelf nogal eens voor wanneer het zwijgende gemopper te druk wordt. Welkom de bulldozers en de zandauto's die het veld komen klaarmaken voor 837 eengezinswoningen; hoera voor het maandrecord in de autoproduktie; gegroet het fluitend geraas van de straalmotoren dat de non-stop muziek uit de onzichtbare luidsprekers onhoorbaar maakt. Boven de dertig jaar of zo is het niet meer nodig om ons te bevrijden van de druk van het gemeen. De bezwaren tegen de wereld worden een hol gesputter, een overgeven uit een lege maag. De kritiek is best in welomschreven gevallen, maar in het algemeen is het te duidelijk dat ook wij niet weten hoe de landverschuiving van de geschiedenis geleid zou moeten worden. De kunst is voortaan om te benoemen wat er in al die verplaatsing van de materie een bijzondere vermelding waard lijkt, de mooie en de goede dingen, en vooral de leuke - we live in a fun age.

Hoera roepen hoeft dan niet eens; dat is toch een al te grove manier van antwoorden op de ondervinding. De hoofdzaak is om geen tijd te verspillen aan voor of tegen de geschiedenis zijn. De kracht van de mensheid is niet om zich het leven aangenaam te maken, maar om op het nippertje stand te houden tegen onheilen en elementen. Dat is het enige wat wij goed kunnen, en het is al heel wat, voor zo'n onbehaard wezen dat van kwetsbare delen aan elkaar hangt en niet op kan houden met fantaseren over de zin van zijn bestaan. Laat het uit zijn met het gekanker op die auto's. De autoindustrie wordt toch niet opgeheven, noch de luchtlijnen of de bevolkingsuitbreiding. Misschien kunnen we eens praten over een liga tegen de non-stop muziek?

Dan wordt het wel vergaderen.

Na al deze jaren in Engeland zal er binnenkort niets meer aan te doen zijn, dan moet ik the English character gaan beschrijven, dat wil zeggen de sociale vormen en gevoelsregels waaraan de Engelsen zich refereren, in aanpassing of opstand. Van een nationaal karakter dat met het bloed overgeërfd zou kunnen worden weet ik niets, dat zal wel niet bestaan; maar de vormen en regels zijn er inderdaad, en laten zich gelden. Het gewoonste verschijnsel is dat de natie zichzelf bepaalde kwaliteiten toekent waar een koele waarnemer moeilijk blijken van vindt; maar wat dan toch verschil maakt is dat de natie denkt dat zij zo is. Neem het gevoel voor humor, waarmee de Engelsen zich ruimer dan anderen begiftigd achten. Wie in Londen gewoon met kantoren en winkels en mensen in hun daagse pak te maken heeft merkt niets van die gave, en ziet alleen een massa droogstoppels net als overal. Niettemin, op uren van de dag wanneer zij niet afgeleid worden door de zorgen voor het levensonderhoud proberen de Engelsen zichzelf te bewijzen dat zij humoristisch zijn, door het gebruik van grappige uitdrukkingen, het lachen bij televisieprogramma's en het verzenden van verjaarskaarten met boertige tekeningen. Wat is dan het praktische resultaat van zo'n nationale mythe over gevoel voor humor? Vooral dat de humoristische produktie erdoor gestimuleerd wordt, lijkt mij: de minderheid met een kreatieve aanleg voor humor krijgt meer kansen en ontwikkelt zich beter dan in landen die zich minder laten voorstaan op hun grappigheid. Op die manier helder ik voor mijzelf tenminste het verschijnsel op dat de Engelse gepubliceerde humor, in de litteratuur en in tekeningen en zelfs in reclame, gewoonlijk beter is dan de Hollandse, maar die van mensen in de omgang helemaal niet.

Op een dergelijke manier kan in Nederland het fatsoen begrepen worden dat de natie zichzelf toekent; de fatsoenlijkheid van de mensen is niets bijzonders, maar terwille van de illusie of mythe worden zedeprekers in ere gehouden die elders allang met een centenbakje bij het station zouden zitten. Als zelfkennis zijn de mythen zonder waarde, maar er zijn nog andere gevolgen: in het Engelse gezelligheidsleven wemelt het, niet van grappenmakers, maar van humoristische vertellers die er niet aan twijfelen of hun humor is onderhoudend. Zij zouden twijfelen aan hun eigen psychologische inzicht, aan hun morele oordeel, aan hun kunstwaardering: niet aan hun humor.

Van hier komen wij meteen bij de Engelse gewoonte om conversatie te voeren in verhalen (‘daar stond ik met al die pakjes

[p. 32]

midden op de straat, Michael riep uit de auto kom toch hier maar ik kon het niet verstaan, er waren al rijen andere auto's die niet verder konden en er werd overal getoeterd, en toen begonnen mijn pakjes uit mijn handen te glippen ...’ - ‘How absurd!’ - ‘Oh how silly!’ - ‘How lovely!’), wat in Nederland weinig voorkomt. Alles grijpt in elkaar, de kunst is om er een samenhangende structuur van te maken - en die moet dan tenslotte op Engeland lijken.

De kunst is ook om vooral nergens korzelig over te worden, alsof de nationale gewoontes vernuftig en bekoorlijk zouden moeten zijn. De types die een natie voor zichzelf aanvaardt moeten binnen het bereik liggen van lage begaafdheden - vandaar dat een nationaal karakter altijd een povere uitrusting is voor een individu, en dat degeen die het bij zichzelf gaat herkennen en aardig vinden gedoemd is tot versukkeling.

Het meisje uit Amsterdam bleef naklinken toen ik haar op haar adres had afgeleverd, na haar in een rol van aardige oom te hebben meegenomen naar het theater.



Klinken is het woord, want het was niet haar schoonheid of begeerlijkheid die mij nazat. Het was niet eens de grappigheid of lieflijkheid van haar conversatie: maar haar toon, die onbekommerde beleefdheid in het gesprek. Ik werd erdoor herinnerd aan L., die tien jaar geleden op eenzelfde toon onze relaties opende, toen ik aangekomen was van de trein en wij netjes om de thee zaten. Geen vormelijkheid, geen gemoedelijkheid, geen verlegenheid: het gesprek tussen vreemden gehanteerd met het nobele gemak van een concertpianist die een stukje voor beginners speelt. L. bleek later ook in het zwaardere repertoire haar eigen toon te kunnen aanslaan; misschien zou dat bij het meisje uit Amsterdam niet zo zijn, of wèl? In ieder geval is het in vergelijking met haar ineens weer duidelijk te zien hoe slecht en gewrongen en kunstmatig de meesten van ons zijn in de elementaire technieken van de omgang.

Irritante frasen van de tijd: ‘in onze materialistische wereld’ - vergeleken bij welke wereld waar het niet de eerste zorg was van de mensen om zich materieel in stand te houden, en de tweede om zich een

[p. 33]

zo groot mogelijk aandeel te verschaffen in wat er beschikbaar was boven het levensminimum? Het zou beter zijn om van ‘onze welvoorziene wereld’ te spreken; en al die kijkers bij hun televisietoestellen, die zijn in ieder geval niet bezig met de behartiging van hun materiële welzijn.

Erger nog: ‘the dilemma of modern man in a world without God’, dat ik pas weer tegenkwam in een overigens bewonderenswaardig boek (Robert Brustein, The Theatre of Revolt). De formulering is valser dan gewoonlijk: wat is dat voor een dilemma? Toch naar de kerk gaan of zelfmoord plegen? Wij kunnen het vervangen door agony of despair, of gewoon zinloosheid, dan laat de frase zich tenminste beoordelen. De wereld is helemaal niet zonder God, die integendeel beschikbaar is in allerlei variëteiten, teveel om op te noemen, en wie er een wil omhelzen is verzekerd van geloofsgenoten van alle intelligentiequotiënten. Nee, dat is voor meneer niet goed genoeg, in die variëteiten kan hij toevallig net niet echt geloven. Het is mij best, zo niet dan niet: maar het is ondoenlijk om God aan alle individuele smaken aan te passen. Het komt mij voor dat de behoefte aan God verward wordt met de behoefte om ons onafgebroken prettig te voelen. Wij voelen ons lang niet altijd prettig; in plaats van daar rondborstig over te klagen, kunnen wij proberen het publiek te imponeren door over de dood van God te spreken.

Het is een wonder dat die gezwollenheid weer grif wordt opgenomen in de cultuurtaal. Een wonder: is dat niet iets voor u?

Margaret Drabble hield mij uit de slaap met haar beschrijving van een ongehuwde moeder en kind in The Millstone. Het kwam niet alleen doordat zij het goed gedaan heeft, met de ongehuwde staat minder om het thema van het moederschap op te schroeven dan om het af te koelen - de aanstaande moeder neemt van verlegenheid en zelfstandigheid de moeite niet eens om de aanstaande vader te verwittigen.

Het kwam ook doordat ik aan H. moest denken met haar verlangen naar meer babies: o, nu zou het zo'n mooi moment zijn om de voorzorgen weg te laten, en wat voor haarkleur zouden de onze hebben. H. en de moeder van The Millstone werden er één van, met dezelfde baby omhooggehouden tegen hun sleutelbeen. Zo komt dan ineens het begrip tot stand, na maanden vriendelijk meepraten: niet in de eerste plaats het begrip voor H.'s behoefte, maar voor het resultaat dat zij beoogt, zichzelf als moeder met kind. ‘I was continually amazed by the way in which I could watch for hours nothing but the small movements of her hands, and the fleeting expressions of her face’.

Na de slaap was dit begrip alweer een beetje omneveld. Wij zijn niet op de wereld om elkaars verlangens te begrijpen: als het gewoonte werd zou de emotie van al die luciditeit voorgoed de slaap bederven, en op den duur de behartiging van het eigenbelang in de war sturen.

O nee, integendeel. Dat zou pas leven zijn, met het begrip in bloei, en wat die vrees voor slapeloosheid betreft, de levenswet blijft gelden dat alles went, ook luciditeit, zodat de opwinding uitgewerkt raakt.

Wat kiezen wij dan? Het zal wel geen kwestie van keuze zijn: de halfdode levensstijl heeft allang alles in zijn macht. Vlak om de hoek, of verborgen door een vliesje of een neveltje, liggen in de verbeelding de ongevormde en de weggeschoven inzichten; buiten bereik.

Er is geen reden om te joelen over het Commonwealth Festival van twee weken dat in Engeland gehouden is: het werd zonder overdaad aangeboden ‘voor de aardigheid’, en niemand heeft er hoge gevoelens bij vertolkt of gesimuleerd. Toch viel het ongelukkig, juist in de tijd dat India en Pakistan elkaar te lijf gingen en Rhodesië de revolvers oppoetste. Het heeft tenslotte gediend om de uitholling van het begrip Brits Gemenebest nog iets te bespoedigen, en eraan te herinneren dat fragmenten van gelijkgezindheid nooit voldoende kunnen zijn om verspreide naties aan elkaar te binden. Niet dat dat een rechtvaardiging zou zijn voor het ontkennen van iedere verbondenheid; maar het lijkt mij onzeker of het Engelse moreel niet beter gediend was geweest met een opheffing ineens dan met dit onbewoonbare gebouw waar ieder jaar een paar muren van inzakken.

De onmacht van de gelijkgezindheid is te betreuren, maar ook te prijzen: het werkt bij de tegenpartij net zo. Het vooruitzicht van een communistische beweging die zich ondeelbaar over de wereld uit zou breiden kan niet ernstig meer genomen worden. Hoe meer uitbreiding, hoe meer deelbaarheid, en in theorie zou er iets voor te zeggen zijn om alle landen met een penchant voor communisme over hun aarzeling heen te helpen en dan gelijkmoedig de ruzies met hun nieuwe vrienden af te wachten. In de praktijk is dat vaak lastig; maar het is tenminste een troost om op ruzie te kunnen rekenen wanneer zij zichzelf bekeren, en het begrip wereldcommunisme heeft alleen

[p. 34]

nog geldigheid in de abstrakte wereld van ideologen.

A. en zijn vrouw hadden de hond meegebracht naar de pub waar wij zaten te praten (of waar althans hij zat te praten, bijna onafgebroken, zonder iets te zeggen over ons onderwerp dat niet in een paar dozijn woorden afgehandeld kon worden; het klonk alsof hij steeds bezorgd bleef over mogelijke misverstanden en gekwetste gevoeligheden bij mij of een van de andere betrokken partijen, maar zijn inspiratie was denk ik meer een onstuitbare praatlust waar hij op dat ogenblik geen ander materiaal voor had; zijn vrouw zat er doezelig bij te glimlachen, veel te mooi voor hem, of misschien een bewijs van de erotogene werking die dolgeworden doorpraten kan uitoefenen).

Na verloop van tijd kwam er een man in de buurt staan die een meisje bij zich had, maar die zijn aandacht dadelijk richtte op de hond. Eerst zei hij iets over de schoonheid ervan, in de gewone trant van hondenliefhebbers. Vervolgens zette hij zijn bier neer en begon het dier te knuffelen, met toenemende verwoeding, daarbij zachtjes uitroepend ‘Oh, he is a lovely dog! Oh, he's a beautiful dog!’ Minuut na minuut ging het verder, lang nadat de gewone malligheid van hondenliefhebbers gekalmeerd zou zijn. Het meisje stond er verzurend bij, hoog en donker met een glas in de hand, terwijl hij zich over de hond uitstortte.

A. ratelde intussen voort: ‘Ik wil ook weer niet zeggen dat... mijn bedoeling is niet om de indruk te wekken... je moet het niet opvatten alsof ...’, en zijn vrouw zag toe met een stille glimlach. De herinnering is er een van fysiek onbehagen: ontsla mij uit dit gesticht, laat mij lopen door de straten, de draad van mijn eigen gedachten terugvinden.