Hollands Maandblad. Jaargang 7 (214-225)

[p. 21]

Heine's Münchense vriend, en andere fragmenten
K. van het Reve

Heine's Münchense vriend, de Russische dichter Tjoettsjev, heeft omstreeks 1830 een beroemd gedicht geschreven dat in het Nederlands ongeveer luidt: Zoals de oceaan de aardbol omringt, / Is het aardse leven rondom door dromen omvat; / Breekt de nacht aan - dan slaat met luide golven / Het element tegen zijn oever. / / Dat is zijn stem: hij plaagt ons en vraagt... / Reeds is in de haven de toverboot tot leven gekomen; / De vloed komt op en draagt ons snel weg / De onmetelijkheid op van de donkere baren. / / Het hemelgewelf, brandend in sterrenroem, / Kijkt geheimzinnig uit de diepte op, - / En wij drijven, door een brandende afgrond / Aan alle kanten omsingeld. In het zesde boek van het eerste deel van zijn gedenkschriften heeft Chateaubriand het over het varen op zee ‘lorsque du bord d'un vaisseau on n'aperçoit de toutes parts que la face sérieuse de l'abîme.’

Een jaar geleden publiceerde ik in het H.M. een stuk over het door Buitenlandse Zaken gesaboteerde culturele verdrag tussen Nederland en de USSR. Andere kranten citeerden dit artikel met instemming, volksvertegenwoordigers stelden vragen, en de regering liet weten dat er aan gewerkt werd. Dat was - natuurlijk - niet waar. Er werd helemaal niet aan gewerkt. Er bestaat hier te lande - waarschijnlijk niet alleen op dit punt - een merkwaardige en zeer ongewenste situatie: de grote politieke partijen, zo is mij en mijn collega's bij navraag duidelijk gebleken, zijn vóór een cultureel verdrag. De grote kranten zijn er ook voor. De commissie voor buitenlandse zaken van de Tweede Kamer is er voor. Zelfs Luns zegt dat hij er voor is. Dat neemt niet weg dat hij en de meeste van zijn ambtenaren en diplomaten er eigenlijk tegen zijn, en het tot stand komen van dit verdrag willens en wetens tegenhouden. Dat heeft weer ten gevolge dat we nu, een jaar na mijn artikel, nog precies even ver zijn als in oktober 1964, en dat het mij nog steeds onmogelijk is een student voor een jaar naar Moskou te sturen. Het parlement is blijkbaar niet bij machte Luns te dwingen te doen wat dat parlement wil, en is zich die onmacht blijkbaar niet eens bewust. Van alle kanten werd mij verleden jaar verzekerd dat Luns na één of anderhalf jaar verdwijnen zou en dat dat verdrag er beslist zou komen. Luns is er nog steeds en dat verdrag is er nog steeds niet. Wat kan hiertegen gedaan worden? Ik weet het niet.

Een van John Kennedy's intimi vertelt dat deze eens half schertsend, half in ernst overwogen heeft om twintig, dertig snelle, redelijke jongens aan te trekken en met hen de Amerikaanse buitenlandse politiek te gaan bedrijven. Het State Department zou dan, om herrie te vermijden, gehandhaafd kunnen worden als papiermolen, die zich verder nergens mee bemoeien mocht. Iets dergelijks zou in Nederland geprobeerd kunnen worden; hier ligt een taak voor Cals. Een andere mogelijkheid is het en masse ontslaan van het complete ambtenaren- en diplomatencorps van B.Z. en het daarna inhuren van nieuwe krachten. Om te voorkomen dat men weer met dezelfde soort mensen opgescheept komt te zitten zouden reflectanten aan een strenge en onrechtvaardige test moeten worden onderworpen. Enkele suggesties: joden, kleurlingen, katholieken, oud-leden van C.P.N. en S.D.A.P. genieten voorkeur. Reflectanten mogen niet in Den Haag wonen of daar kennissen hebben (behalve K.L. Poll). Afgewezen worden zij, die de plaatsnaam Leiden als ‘Leie’ uitspreken en/of lid geweest zijn, hoe kort ook, van enig studentencorps.

Men zegt dat onze ambassadeur te * - zijn naam is mij ontschoten - een erotomaan is en daarom eigenlijk als een security risk beschouwd moet worden, maar dat men hem laat zitten omdat zijn hoofd niets bevat dat enige inlichtingendienst belang in zou kunnen boezemen.

Een pikzwarte neger, die als vertegenwoordiger van een klein, arm land met Luns te maken had gehad, bevestigde mij dat deze een zeker talent heeft voor het vertellen van anecdotes. Hij gaf het volgende specimen: een groep Amerikaanse diplomaten is in Afrika op de olifantenjacht. Zij doden enige dieren, maken een verkeerde manoeuvre en worden door een kudde tegen de grond gelopen. Er zijn drie gewonden, die respektievelijk een oor, een oog en een niet nader te noemen lichaamsdeel verloren hebben. Heinde en ver is geen arts te vinden. Men wendt zich tot een plaatselijke medicijnman, die de gewonden voorziet van nieuwe

[p. 22]

lichaamsdelen, vervaardigd uit oor, oog en slurf van een gedode olifant. Hij vermaant het drietal de eerste weken een beetje kalm aan te doen en stuurt ze naar hun vaderland terug. Jaren later is dat stukje Afrika zelfstandig en uiteraard lid van de Verenigde Naties geworden, en uiteraard aldaar vertegenwoordigd door die medicijnman. Op een receptie te New York loopt hij tegen zijn drie vroegere patiënten op. Grote herkenningsscène. En hoe gaat het er nu mee, vraagt hij. Geweldig, zegt de eerste Amerikaan, ik hoor beter dan ik ooit gedaan heb. Ongelooflijk, zegt de tweede, ik zie alles en lees zonder bril. Fantastisch, zegt de derde: geen enkele klacht over die slurf, integendeel! Alleen moet ik op een receptie als deze uitkijken dat ik niet te dicht bij zo'n schoteltje met pinda's kom.

Chateaubriand heeft in 1829 de kat van wijlen paus Leo XII geadopteerd.

Weinigen realiseren zich dat een publicist in Rusland die zou willen schrijven dat hij Moskou een vervelende stad, het weer in Rusland slecht, de natuur in Rusland armelijk en Tsjajkovski een zeer middelmatige componist vond, deze gedachten niet gedrukt zou kunnen krijgen, ja, met het oog op zijn eigen welzijn zulke uitspraken ook niet zal trachten gedrukt te krijgen - het is zelfs beter voor hem zulke gedachten helemaal niet te hebben. Het uiten van een negatief oordeel over Goethe of Rembrandt is in de USSR zo onmogelijk, dat men niet eens meer van een verbod kan spreken. Ook een genuanceerd oordeel over een officieel positief gewaardeerde figuur is onmogelijk. Men kan niet schrijven dat men de verhalen van Tsjechov goed, maar zijn toneelstukken slecht vindt, of omgekeerd. Ik heb eens met een Rus geredetwist, die de verhalen van Toergenjev verre boven de romans prefereerde. Deze man had vrij veel gepubliceerd. Dat hij deze interessante, door mij bestreden mening zou kunnen publiceren kwam tijdens dat gesprek noch bij mij, noch bij hem ook maar een ogenblik op.

Men heeft in de onmogelijkheid tot uiting van bepaalde negatieve oordelen wel een voordeel gezien. ‘Der autoritäre Volksstaat hat seine schaurigen Seiten. Die Wohltat bringt er mit sich, dass Dummheit und Frechheit, endlich einmal, darin das Maul zu halten haben’, schrijft Thomas Mann naar aanleiding van in Westduitsland tegen... Thomas Mann geschreven brutaliteiten, die in Oostduitsland ondenkbaar waren - zolang hij zich althans onthield van openlijke en heftige protesten tegen deportaties, terechtstellingen e.d. Wat Mann in bovengenoemde passus vergeet is dat alleen bepaalde soorten Dummheit und Frechheit das Maul zu halten haben, maar dat andere soorten bepaald zeer luid klinken - voor zover men dan van Frechheit kan spreken bij een aan de ketting liggende hond, die op bevel blaft tegen iemand die hij, ware hij aan zichzelf overgelaten, nimmer zou durven benaderen. Bovendien zijn het niet alleen die paar soorten Dummheit und Frechheit, maar ook vele, ja alle soorten Gescheitheit, die tot maulhalten gedwongen zijn. En wat Goethe en Rembrandt betreft: sans la liberté de blâmer il n'est point d'éloge flatteur. De onmogelijkheid om kritiek op Shakespeare te hebben maakt het onmogelijk hem te prijzen.

Bij het proces tegen de Russische dichter Jozef Brodski in februari 1964 heeft iemand, tegen herhaald verbod in, tijdens de zitting een stenografisch verslag gemaakt dat naar het Westen gesmokkeld en gepubliceerd is, ook in Nederland. De Russische autoriteiten hebben nimmer de authenticiteit van dat verslag aangevochten. Bij dat proces - voor zover men deze vertoning een proces kan noemen - traden twee getuigen à décharge op, beiden docenten aan het Herzeninstituut te Leningrad, beiden, evenals Brodski, joden. ‘Geef mij uw paspoort, want uw naam klinkt wat onduidelijk’, zei de rechter tegen Etkind, de ene getuige, en tegen de andere: ‘Getuige Admoni! Mag ik even uw paspoort, want uw naam is ongewoon’. De naam Etkind is in Rusland niet ‘onduidelijker’ dan Jessurun bij ons, en Admoni is een bekende filoloog. Men stelle zich voor dat een Westduitse rechter een dergelijke, aan de smerigste instinkten van het publiek in de zaal appellerende boevenstreek had uitgehaald. Nagel zou er niet over uitgeschreven raken. De Gids zou een bezorgd, verward en deftig stuk hebben geplaatst waarin onze regering werd geadviseerd de toestemming tot het huwelijk van Beatrix in te trekken. Maar gebeurt zoiets in Leningrad, dan maakt niemand zich er druk over. Wie er over schrijft bedrijft betreurenswaardige, onvruchtbare anticommunistische hetze. On est toujours le réactionnaire de quelqu'un.

Er zijn figuren die spoorloos uit een literatuur verdwijnen na er, tot en met de schoolboekjes, jarenlang een belangrijke plaats te hebben bekleed. Ik kocht een eerste druk van Lerne lachen ohne zu weinen en vond daarin een knipsel uit de Vossische Zeitung van 6 september 1928 met een stukje van Peter

[p. 23]

Panter. Aan de achterkant van dat knipsel het volgende bericht: ‘In Holland wird mit einer über die engeren literarischen Kreise herausgehenden Teilnahme der 60. Geburtstag des Dichters Hermann Robbers gefeiert. Robbers steht in der vordersten Reihe der holländischen Romanschriftsteller. Sein Jugendwerk Annie de Booghs Brautzeit erschien vor einigen zwanzig Jahren in der “Vossischen Zeitung”; der besondere Erfolg der zarten Dichtung veranlasste noch den Abdruck von Robbers' grossem Zeitroman Eine glückliche Familie, mit dem er der auch stofflich verwandten Forsyte-Sage von Galsworthy zuvorgekommen ist. Robbers bewährte sich als Herausgeber von “Elseviers Monatsschrift”, einem vornehmen Organ ...’ etc. etc. ‘Seine Verehrer’, luidt de slotzin, ‘huldigen ihm zum 60. Geburtstag durch die Stiftung eines Robbers-Fonds, der zur Unterstützung notleidender Schriftsteller bestimmt ist’. Ik heb nooit een boek van Robbers in handen gehad, noch heb ik ooit zijn naam horen noemen.

Het kloterige Duits van bovengeciteerd krantenknipsel kwam mij bekend voor. Het duurde even voor ik het wist: de eindexamenstukjes Duits zijn al decennia lang in dit soort pseudo-proza vervat, - voor duizenden Nederlandse intellectuelen het enige Duits dat zij ooit onder ogen krijgen.

Verschillende auteurs hebben het stilstaan van de tijd als iets moois beschreven. Zum Augenblicke möcht' ich sagen / Verweile doch. Dat was, moet haast wel zijn: Goethe's Faust. Dan heb je Nietzsche met: alle Lust will Ewigkeit, / Will tiefe, tiefe Ewigkeit. Vervolgens Schopenhauer: ut mundus, sive homo, summam ac veram felicitatem adipisceretur, ante omnia oporteret, tempus sistere. Lermontov wil slapen, maar dan zo dat een eeuwig groene eik zich over hem buigt en ruist. ‘Achter de ramen leek de tijd stil te staan’. Welke lezer weet van welk boek dit de laatste regel is? Onder de beste inzenders wordt door de redactie een exemplaar verloot. Een stilstaan van de tijd wordt gesuggereerd door herhaling. Het ruisen van bomen telkens bij iedere windstoot. Het lopen van golven tegen het strand. De strofe, dezelfde constructie met een andere mededeling, het refrein met dezelfde mededeling vastgeknoopt aan telkens een andere strofe.

Maar nu iets anders: ik weet niet of ooit een auteur de gedachte heeft uitgesproken dat het menselijk denken zonder herhaling niet mogelijk zou zijn. Ik bedoel dat het



menselijk brein niet in staat zou zijn tot enige overwegingen als de stroom van indrukken waaraan dat brein blootstaat uitsluitend uit indrukken bestond die niets gemeen hadden.

Men vertelt dat de vereniging van studenten in de geschiedenis aan de universiteit te ** dezer dagen vier bekende Nederlandse historici heeft uitgenodigd tot het houden van een voordracht. Een der uitnodigingen was gericht aan prof. dr. J.M. Romein, Achterweg 22, Groet (N.H.). Hoewel ‘het haar gewoonte niet was andermans brieven te openen’ (zo, vertelt men, drukte zij zich uit) heeft mevrouw Romein de uitnodiging in afwijzende zin beantwoord. Vraag: als men van het totaal aantal Nederlandse studenten in de geschiedenis eerst het getal aftrekt dergenen die nooit van Huizinga hebben gehoord, en vervolgens het getal van hen die niet weten dat hij echt al enige jaren dood is, hoeveel historici houdt men dan over?

De neiging bestaat om kwaad met kwaad en goed met goed te vergelden. Sla jij mij, ik sla jou weer. Lik jij mij, ik lik jou weer. Daarnaast bestaat een afkeer van deze neiging, het bekendst geworden in de door Jezus van Nazareth gemaakte opmerking dat je iemand die je op de ene wang slaat etc. Bekend is ook de neiging iemand kwaad te doen die je een weldaad heeft bewezen. Denk maar aan de uitspraak: waarom doet hij zo lelijk tegen me, heb ik hem ooit een weldaad bewezen? Er is meen ik een adagium dat zegt dat het gemakkelijker is een kwade bejegening te vergeven dan een goede. Minder opgemerkt, maar misschien

[p. 24]

veel vaker voorkomend is de stille, gematigde variant van de neiging om kwaad niet met kwaad en goed niet met goed te vergelden. Als ik mezelf als proefpersoon mag invoeren: het valt mij zeer moeilijk iemand die mij iets onaardigs heeft aangedaan iets onaardigs ‘terug te doen’. Veel moet er gebeuren voor ik een ongunstige recensie schrijf over het boek van iemand die ooit een ongunstige recensie over mij geschreven heeft. Wat de mensen zouden kunnen denken staat hier buiten. Ook als mijn recensies anoniem waren zou het zo zijn. Voor een gunstige recensie geldt hetzelfde. Als ik een polemiek begin is dat tegen iemand die mij nooit een strobreed in de weg heeft gelegd. Als iemand mij een kleine attentie of een weldaad bewijst is er een merkwaardige, maar onmiskenbare schroom die mij verhindert iets terug te doen: de weldoener heeft zich door zijn weldaad een zekere macht over mij verworven, en ik beschouw het als een onvriendelijke daad hem dat voordeel weer af te nemen. Het meenemen van bloemen voor een vrouw bij wie ik ga eten voel ik bijna als een belediging voor die vrouw.