Hollands Maandblad. Jaargang 7 (214-225)

[p. 15]

De weeë geur van de hypocrisie
J. van Tijn

De heer J. Pen uit Groningen mocht het vorige nummer van het Hollands Maandblad openen met een stuk, dat hij plastisch De zoete geur van het riool noemde, en waarin hij met grote moraliserende stappen en vermaningen door de Nederlandse journalistiek wandelde. Althans, zo kon het de niet-ingewijde lezer van dit blad voorkomen. In werkelijkheid bleek zijn verhaal te gaan over één bepaalde journalist, die hij kennelijk nauwlettend had gevolgd van 9 mei 1964 tot en met 28 augustus 1965. Die journalist ben ik. Ik moet dat wel zeggen omdat de heer Pen uit een verkeerd begrepen kiesheid (hij staat immers aan de goede kant van de fatsoensstreep!) dat niet heeft geschreven.

Mijn eerste kennismaking met Pen dateert van begin mei '64. Ik was toen redacteur van de Haagse Post, ‘het weekblad dat ik uit ervaring weet te moeten wantrouwen’, zoals de heer Pen schrijft. Ik had hem telefonisch gevraagd om een interview naar aanleiding van een net verschenen rapport van de Federatie Organisaties Intellectuele Beroepen: Intellectuele Middengroepen en Belastingprogressie. Dat is dus het ‘onderwerp dat ik nu maar in het midden laat’, zoals Pen zegt, maar dat onderwerp is toch geen schande op zichzelf?

‘Vanwege het belang van het onderwerp heb ik het gedaan’, schrijft de heer Pen in het HM, maar de werkelijkheid is helaas anders: het onderwerp leek hem totaal onbelangrijk, zei hij door de telefoon, maar hij wilde ons wel terwille zijn. In gezelschap van een andere Haagse Post-redacteur (‘twee van de boys’ - Pen) ging ik dus naar Groningen, waar Pen zich inderdaad wel zeer gestoten moet hebben aan het vest van mijn metgezel: immers zelf was de hooggeleerde gestoken in een pantalon van ruig corduroy, bruin als ik mij niet vergis, een pluizige, zeer fashionable anthracietgrijze trui, als dissonant een wit overhemd met voyante stropdas, geitenwollen sokken en een paar allercharmantste loafers. Kortom, waren wij als heer gekleed, Pen zag er geheel volgens de traditie van de hoogleraren der Groningse universiteit uit. Misverstand was bij voorbaat onmogelijk: hier hadden wij te maken met een man wie het om het innerlijk ging en niet om het omhulsel. Met grote moeite konden wij Pen op het onderwerp krijgen: eerst wilde hij, kennelijk blij in de rimboe enige lieden uit de grote stad te kunnen ontmoeten, van alles kwijt over het cultureel zo onvruchtbare klimaat in het Noorden, al moesten wij vooral niet denken dat hij dat zo maar over zijn kant liet gaan. Zo schilderde hij bijvoorbeeld, al moesten we dat natuurlijk niet serieus nemen, het was meer een hobby, maar ja, je moest toch iets doen, nietwaar? Hadden de heren een bandrecorder meegebracht? Wat leuk, daar had hij zopas ook nog wat mee gesleuteld, nou ja, niets bijzonders, een soort klank- en lichtspel met een aantal van zijn studenten, een aardigheid, hij moest nog maar zien wat het werd. Dat moesten wij ook, en het werd niet zoveel, want bij het terugdraaien van de bandrecorder bleek, dat van de weergave van ons gesprek weinig was ge komen. Of het inderdaad marsmuziek en een reportage over vliegtuigen was dat uit de bandrecorder kwam - zoals de heer Pen schrijft - weet ik niet meer, in ieder geval niet het gesprek. Dat was vervelend, vooral voor Pen, die ons tenslotte tijd ter beschikking had gesteld. We putten ons uit in verontschuldigingen, maar onze gastheer was de vriendelijkheid zelve. Het kon de beste overkomen, zei hij, en bovendien, hij zou wel zien hoe het ding te repareren was; hij had namelijk kort tevoren een klank- en lichtspel... maar dat had hij al verteld. Het ding was niet te herstellen, en bedroefd wilden wij onder gestamelde verontschuldigingen afscheid nemen, toen Pen ons terughield. Er was geen man overboord (Groningse zegwijze), hij was toch niet zo tevreden geweest over wat hij had gezegd, als we het eens gewoon overdeden op de schrijfmachine, nadat we gezamelijk de maaltijd hadden gebruikt? Het eerste vonden we een geweldig idee, het tweede sloegen we af: we hadden het gezinsleven al teveel ontwricht. We verlieten het huis om er anderhalf uur later terug te komen. Pen had zich verkleed (al weet ik me de kleur van déze trui niet meer te herinneren) en zette zich achter de schrijfmachine. In gezamelijk overleg werd het gesprek gereconstrueerd: dat wil zeggen dat Pen de vragen en wij de antwoorden probeerden te memoriseren. Nadat we hem voor het begeleidende kader nog enige bijzonderheden omtrent zijn persoon en zijn gezin en werk hadden gevraagd, verdwenen wij dankbaar voor Pens bereidwilligheid en enthousiasme met het uitgetikte gesprek onder de arm naar Amsterdam.

Twee dagen later belde Pen op: hij had nog wat aardigs bedacht, achteraf, en of dat nog even verwerkt kon worden. Op onze vraag wie volgens hem het rapport zou hebben samengesteld, had Pen in eerste instantie gezegd, dat hij daar geen idee van had of iets in die geest. Hij wou nu graag als antwoord genoteerd zien: ‘ZZ en de maskers’, een beatgroepje dat toen net enige bekendheid begon te krijgen, zij het niet bij mij. Wèl bij Pen, die wij de gelegenheid niet wilden onthouden te coquetteren met zijn kennis omtrent de nieuwste stromingen in de tienermuziek. Wij stuurden nog een fotograaf om enige prenten van hem te vervaardigen, en hier bleek Pens gevoel voor stijl: blijkens de foto's had hij zich om de historie geen geweld aan te doen gestoken in hetzelfde tenue als tijdens het gesprek, alleen had hij er een zonnebril bij opgezet (zo'n lens kan gemeen pijn aan je ogen doen) en had hij post gevat voor één van zijn muurschilderingen. Hij scheen nogal enthousiast over deze pose want in de volgende weken belde en schreef hij een aantal keren om te vragen of hij die foto's kon krijgen, zelfs schreef hij achterop een collegerooster of iets dergelijks met potlood een brief op hoge poten naar de hoofdredactie waar de hem beloofde foto's bleven. We hebben zijn verzoek aan de fotograaf overgebracht.

Van de rest van Pens inleidend gegrübel begrijp ik eerlijk gezegd niet zoveel. Wat ik ervan méén begrepen te hebben is, dat hij via insinuaties probeert aan te tonen dat in een stuk over ‘mensen die er weekendhuisjes op na houden’, enige weken na het gesprek met Pen in de Haagse Post verschenen, gegevens waren verwerkt die in zijn huis waren afgeluisterd of hem daar slinks waren ontfutseld of iets dergelijks. Ik zal natuurlijk nooit kunnen bewijzen dat ik geen op dit soort manieren vergaarde gegevens voor welk stuk ook heb gebruikt, noch dat ik mij voor de weekendhuisjes van de heer Pen niet zo heel bijster interesseer (en ik schrijf niet over dingen die mij niet interesseren). Ik kan dat niet bewijzen, omdat de stukken in de Haagse Post niet werden ondertekend. Dat weet Pen heel goed; en het maakt het voor hem ook zo eenvoudig te suggereren dat het wel is gebeurd.

Grappig is alleen dat dit niet de enige keer is dat

[p. 16]

Pen zich schuldig maakt aan dezelfde methoden die hij in mijn journalistieke werk - althans in een tweetal met name genoemde stukken in Vrij Nederland - denkt aan te treffen, en waaruit hij de geur van het riool heeft opgesnoven. Ook dat laatste zegt hij natuurlijk weer niet letterlijk, hij kijkt wel uit, hij noemt niets bij de naam.

Ik zal me tot één voorbeeld bepalen. Naar aanleiding van mijn stuk over Het drama van het Jongeren Vrijwilligers Programma in VN van 28 aug. '65, zegt Pen: ‘De weeë geur van het stuk neemt toe als men bedenkt dat (a) de schrijver zegt: de affaire “zou hier nooit aan de orde zijn gekomen als het een volledige privé-aangelegenheid zou hebben betroffen” - hij schrijft in het belang van het Jongeren Vrijwilligers Programma! - maar dat (b) mej. X., zoals zij fijngevoelig wordt genoemd, al maanden geleden ontslag heeft genomen (na aandrang). Wat er thans ook scheef zit bij het bureau van het J.V.P., niet meer de ambtenares X’. Zó geraffineerd heeft Pen deze passage opgezet, dat het lijkt alsof hijzelf, helemaal vanuit Groningen, door eigen huisvlijt heeft ontdekt dat mej. X al maanden ontslag had genomen (na aandrang, zegt de fatsoensrakker erbij). Maar dat had ik zelf ook al geschreven. Alleen had ik verder duidelijk gemaakt dat het daar niet om ging, dat de fout lag bij de andere betrokkene uit deze affaire, de chef van het JVP, die per 1 oktober - dat is nieuw voor Pen - is overgeplaatst. Dat is dan tegelijk het antwoord op Pens rhetorische vraag, dat het er bij hem niet in wil ‘dat iemand in ernst kan menen dat dergelijke publiciteit een organisatie goed zal doen’. Overigens is het weer aandoenlijk te zien hoe Pen de betrokken ambtenaar in het stuk in het Hollands Maandblad met het initiaal ‘Y’ aanduidt, terwijl zijn naam voluit in Vrij Nederland had gestaan, waaruit hij zo kwistig citeert.

Eigenlijk is het natuurlijk onzin dat ik zo uitvoerig inga op dit alles, maar dat heeft toch wel een reden: ik erger me aan de hypocrisie van de auteur, die volkomen voorbij gaat aan de bedoeling van het stuk en uitsluitend aan de hand van een paar bewust slordig en kwasi-komiek gehouden samenvattingen en wat uit zijn verband gerukte citaten probeert aan te tonen dat hier journalistiek van niet al te best allooi werd bedreven. De bedoeling van het stuk was aan de hand van een veel verdergaande informatie dan alleen de romance die Pen als lekker hapje uit het een pagina lange artikel heeft gepikt, te bewijzen dat (inderdaad mede dankzij de gevolgen van die romance, maar nog door zo oneindig veel meer) het in principe geweldige werk van het Jongeren Vrijwilligers Programma, dat ik het eerste aardige initiatief sinds decennia van Buitenlandse Zaken noemde, in de loop van twee jaar grondig was verziekt. Dat er uitermate slordig was omgesprongen met een programma waarvoor op de begroting vier miljoen is uitgetrokken, en dat van de 300 als doel gestelde vrijwilligers dit jaar nog geen zeventig worden uitgezonden. Over dat alles staat in het bezorgde stuk van Pen niets te lezen.

Met het artikel (men heeft het geraden: alweer mijn artikel) over de wantoestanden aan de Amsterdamse economische faculteit haalt Pen hetzelfde spelletje uit. Hij is wel zo voorzichtig om toe te geven dat er reële moeilijkheden waren, maar gaat daar verder niet op in, iets wat ik, aan de hand van een aantal case histories, wél deed. Overigens op een zeer droge verslagtoon en niet ‘buitengewoon smakelijk geschreven’, zoals P. beweert. Een vreemde zoete geur komt mij in de neus als ik dan lees wat Pen in dit verband te berde brengt: ‘Een ingezonden stuk van de voorzitter van de faculteit kon die indruk natuurlijk niet wegnemen; daarvoor was heel andere taal nodig geweest, en dan nóg’. Dat ingezonden stuk - en dat stel ik als feit vast; voor wie dat controleren wil, ligt VN van 27 februari '65 ter inzage - ging op geen enkel punt in op één van de door mij aangevoerde feiten. Zelfs voor de enige ironische passage die ik mij in het stuk had gepermitteerd, kon de voorzitter geen begrip opbrengen. Naar aanleiding van de opvolging van de ene bij de Amsterdamsche Bank betrokken hoogleraar door een andere aan die instelling werkzame econoom, had ik mij de geestigheid veroorloofd, dat leken niet moesten veronderstellen dat de AB een leerstoel aan de faculteit had, of zoiets. Prof. Brugmans ging daar serieus op in, evenals zijn Sancho Panza uit Groningen.

Het lijkt me genoeg nu. Het is mij werkelijk een raadsel waarom Pen dit stuk heeft geschreven. Hij zegt Vrij Nederland te verdedigen (tegen mij dan zeker), maar valt het op enkele punten aan, en komt dan schijnheilig verklaren dat hij het zo jammer vindt dat te moeten doen. Het mooiste voorbeeld van die hypocrisie is de passage: ‘Ik bedoel maar: het is niet duur, dit soort journalistiek, en er is geen belang mee gediend, integendeel, behalve dat van de circulatie van het eigen blad, wat ik in het bijzondere geval van Vrij Nederland overigens een respectabel belang vind’.(!!!)

Ik kan me voorstellen, dat Pen naast zijn werk en zijn vele hobbies, zich wel eens op een ander gebied wil wagen, andere kanten van zijn fascinerende veelzijdigheid wil tonen. Hij heeft een hang naar de journalistiek, dat is duidelijk, ook in dit stuk, waarin hij het heeft over ‘iedereen die in het krantenvak thuis is’, en uitdrukkingen gebruikt als ‘voor het in 't lood ging’, en dergelijke, door journalisten toch niet zo veelvuldig gebruikte termen als Pen schijnt te denken. En inderdaad, ook hij mag wel eens in Vrij Nederland schrijven.^*) Maar waarom schrijft hij daar dan zo geheel andere stukken dan deze zedenmeesterij-met-slagen-om-de-arm, als ‘nu wil ik niet beweren dat’, ‘ik bedoel dan ook niet te zeggen’, ‘ik besef welke argumenten er tegen mijn bezwaren kunnen worden ingebracht’? Want natuurlijk windt Pen er zich in het diepste van zijn ziel wél over op dat er onthullingen worden gedaan over de overheid in de ruimste betekenis van het woord. Dat heeft hij zelf tenminste, gezien het slot van zijn ‘Riool’ heel goed in de gaten. En dat is maar goed ook.

Ik wacht in spanning op de volgende brief uit Groningen.

*) Voetnoot van J. Pen: ik heb tweemaal een artikel in dat blad geschreven, beide keren op verzoek van de hoofdredacteur. De uitdrukking ‘hij mag wel eens’ zou bij de lezer een rare indruk kunnen wekken.

Naschrift van J. Pen

Mijn bezwaar tegen sommige journalisten is dat zij in iemands huishouden binnenkomen om over zakelijke onderwerpen te spreken en dan achteraf allerlei persoonlijke feitjes in de krant zetten. Dat is destijds gebeurd na dat interview van de Haagse Post (als 't niet door toedoen van Van Tijn was dan door toedoen van zijn collega) en 't gebeurt hierboven nog eens. Eigen schuld, zal de lezer zeggen, laat zulke mensen dan ook niet binnen. Accoord.

Belangrijker is, dat Van Tijn in zijn stuk over het Jongeren Vrijwilligers Programma m.i. de grenzen heeft overschreden van wat men over iemands privé-leven mag publiceren. In een vrij Nederland doet men dat niet. En inderdaad, Vrij Nederland moet in dit opzicht beschermd worden tegen de besmetting met de methoden van de sensatiepers.