Hollands Maandblad. Jaargang 7 (214-225)

[p. 30]

Heilig noch speels
De poezie van Leo Vroman (III en slot)
K.L. Poll

De meeste van Vroman's gedichten, vooral de lange, bestaan uit korte regels. De pagina's hebben daardoor iets van ladders. De lezer loopt ze in snel tempo af, geconcentreerd en ademloos. Zo lijken ze ook geschreven, vlug en koortsachtig, om alles op te vangen en te vertalen wat zich onder en boven elkaar aan beelden in zijn hoofd vormde.

Bij het cultiveren achteraf zijn vaart en vervoering niet aangetast. Toch is dat cultiveren met zorg gebeurd. Niet terwille van de mooiigheid zonder meer, maar om met stijlmiddelen de gedichten als het ware op rails te laten lopen: een voor de inhoud en een, evenwijdig daarmee, voor de vorm.

Rijmwoorden binden regels samen. Vroman is bang dat zij elkaar zonder rijm uit het oog zullen verliezen, zoals een vader die zijn kinderen de kermis of het bos instuurt met de raad: houd elkaar stevig vast, want alleen raak je eerder de weg kwijt dan met zijn tweeën. ‘Achter de muur’ is een voorbeeld dat goed laat zien hoe zijn onvermoeid parende rijmlust past bij wat hij zegt.

In de nacht word ik bespied.
Ik weet niet wie mij opwacht,
maar als mijn tuin van grind verbleekt
(de nacht breekt het zwart aan puin)
en mijn blik vindt weer de ochtendkrant
opgerold in mijn hand, weet ik niet meer
wat ik steeds mis: de greep der stof,
de geest langs, óf de vrees die weg is
als ik stof ben; welke verdwijnt
bij mijn levenseind, als ik God herken,
een van buitenaf komend weerlicht?
Zijn gericht eindigt altijd in doodstraf.
Maar dat alleen is van geen belang;
dat maakt me niet bang daar ik zelfs meen
met een mensenwoord, door bij toeval te staan
in zijn kogelbaan, te kunnen worden vermoord.
Wat ik mij afvraag is:
wordt ook dat avontuur
achter de Muur
zo vals en vaag als op 't ogenblik,
een gemis, dus om het even:
ik zonder leven,
leven zonder ik?

Alleen combinaties, net als twee armen of twee benen, geven houvast, evenwicht. Onopvallend, maar voortdurend rijmt hij, twee keer per twee regels. De woorden worden met angst in het hart losgelaten, hand in hand, zij kunnen ieder moment op een mijn lopen, bij toeval staan in de kogelbaan van God. In de vijf regels voor de laatste twee wordt de regelmaat verbroken: de paren zijn er nog, maar onrustiger gerangschikt en kwetsbaarder, meer in het oog springend opgesteld (bij ‘avontuur’-‘Muur’) dan in de rest van het gedicht. ‘Gemis’ is de partner van ‘is’, maar woorden zijn behalve klank ook betekenis: gemis rijmt op is, maar heft, als niet zijn, is ook op. Bovendien suggereert het rijm nog op een andere manier machteloosheid: het is een herhaling, de twee woorden zijn even eerder ook al samen geweest. In de twee laatste regels gaat het bijna mis. Het vlies tussen de rijmklanken begint te barsten: een woord rijmt niet op zichzelf. ‘Ik’ blijft ‘ik’, ‘leven’ ‘leven’, ‘zonder’ ‘zonder’. Vlak daarvoor is er nog ‘'t ogenblik’, dat ondanks onderbreking het voorgaande ‘ik’ van gezelschap voorziet, en ook de twee volgende, in elkaar verstrengelde ‘ik’ 's de helpende hand toesteekt. ‘Even’ kan in zijn dubbele betekenis desnoods twee keer ‘leven’ voor zijn rekening nemen. Maar het is bijna te laat. Nog een kort moment, daarna breekt de rijmwand die samenhang voor versmelting behoedt; en ook: daarna breekt de rijmdraad die afstand overbrugt. Liefde wordt vereenzelviging en verdwijnt. Verbondenheid wordt isolement. Zonder plus zonder blijft zonder. Het enige taalmiddel, dat tot het laatst toe een rest onzekerheid aangeeft is de vraagvorm, in toon en zinsbouw en in het teken tot slot.

Nog een voorbeeld van de samenhang tussen woordkeus en betekenis. ‘De vogel’ begint met:

Ik dronk thee op de middenwei.
De zon flonkerde op de schaaltjes.
Gestaarte vogeltjes kruimden hun maaltjes
en spartelden vlerkjes tegen mij.

Het krulijzeren tafeltje was warm
en wiebelde bij het nemen van de koekjes.
De vogeltjes zeiden hun lachjes en vloekjes

[p. 31]

 

en veegden hun lipjes aan mijn arm

 

(één twéé) alvorens heen te hippen.

Dat zijn tien verkleinwoorden in negen regels, waarvan alleen het voornaamste, ‘vogeltjes’, dubbel. Gewone woorden klinken vlug te zwaar om de paradijsstaat van zon, middenwei en vogels weer te geven. Verkleind kunnen ze beter zweven, of althans wiebelen en hippen. Het geluk in het gedicht wordt verstoord door een vogel, zonder tje, ‘zo groot als een geklede heer’, ‘als een turend spiegelbeeld’, die plotseling naast hem staat. Hij probeert hem klein te krijgen, en onbezorgd, met een ‘koekje’ en met een ‘toetertje’ in de beschrijving. Maar de grotemensen-somberheid maakt geen plaats voor het tegendeel. De grote vogel fluistert:

‘Ik heb het verspeeld
door met mensen om te gaan -

en later klaagt hij over alles wat hij gelezen heeft

van jou en van zoveel bedroefde
vleesvoeters die stapvoets liegen
dat ik eindelijk niet meer kon vliegen.

Vroman is geen opvoeder. Hij schrijft niet op de toon van: ik ken de geheimen en ik zal ze het publiek eens vertellen. Evenmin is hij bang voor de lezer: hij doet zich niet flinker, zieliger, wijzer of poëtischer voor dan hij is. Wie zijn gedichten leest wordt uitgenodigd mee te zoeken, mee te dichten. Af en toe krijgt de lezer zelfs te horen: ‘Wat een geluk dat je lezend met me meegaat, bij me bent, dat ik iemand heb om tegenaan te praten. Als ik moest denken dat mijn dichtwerk alleen voor mezelf bestemd was, zou ik mij misschien schamen voor mijn ononderbroken zelfonderzoek, of mijn alleen zijn als nog troostelozer ondervinden’. De lezer voelt zich bij Vroman onmisbaar: zijn gelijke, niet zijn leerling of prooi. Hij merkt aan van allerlei, dat in de gedichten op zijn aanwezigheid wordt gerekend, dat de hartelijkheid waarmee Vroman hem toespreekt gemeend is.

‘Speels’ is een opvoedersoordeel dat slecht bij de gedichten past. Wie vindt dat overwegingen en beelden in eigen en andersmans denken altijd onveranderlijk op hun plaats horen te staan, zodat zij straks nog hetzelfde betekenen als nu, moet niet bij Vroman zijn. De symbolische betekenissen der woorden vloeien in zijn poëzie in elkaar over. De verschuivingen kunnen voorkomen in één gedicht, soms liggen zij besloten in één woord dat verschillende dingen tegelijk moet oproepen. Bloeien en bloeden (‘geurig, rood en rijk’) zijn twee van die woorden die bij hem naar oude rederijkerstrant in elkaar overlopen. Dat is geen reden om zijn gedichten speels te noemen, met de associaties die daaraan vastzitten. Het is mij ‘dodelijke ernst’, schrijft hij, met een voor zijn doen bijna plomp pathos. Wie geen zin heeft hem op zijn woord te geloven en hardnekkig blijft wapperen, als bij een jonge hond, met het etiket speels, stelt zich niet op als gelijke, maar als baas.

Ook Vroman's spotlust is iets anders dan speelsheid. Speelsheid kan zonder bezwaar samengaan met geloof en onderdanigheid, maar spotlust niet. Hij richt zijn geloof onder andere op het geloof in een goddelijke dichtkunst. Hij haalt de lezers de poëziekerk binnen en probeert de korst van ontzag van hen af te schillen, want eerbied maakt blind en stom. Hij steekt zijn tong uit tegen een Christusbeeld, krast zijn naam op een pilaar, maakt een papieren vlieger van blaadjes uit het gezangenboek, haalt met wijwater een vlek uit zijn hemd, beklimt de kansel, trekt nog een vies gezicht tegen toga of televisieschutter, en begint in volle ernst te zeggen wat hij wil, met om de andere regel een verkleinwoord, of in de tale Kanaäns. Als de religieuze attributen van hemelse smetten bevrijd zijn, houden zij een beperkte bruikbaarheid. Het praat lekkerder in een kerk dan in een kamer.

Woorden zijn dikwijls te stijve kleren om gewoon in rond te lopen. Wie zich niet wil aanstellen, voelt de behoefte al te pathetische of poëtische formules met grimassen van hun pretentie en onpersoonlijkheid te ontdoen. Scepsis tegenover mooipraters kan ertoe brengen hun manieren tot in het belachelijke te overdrijven. Dan komen er regels zoals de twee eerste van ‘Samen uit’:

Binnen de bomen ontbloot de wind
de bleke buiken der blaren.

Het is een helder maar ook nogal gemaniëreerd beeld. Het blijft aanvaardbaar door de zes bolle b's waarmee Vroman zijn eigen beschrijving bespot. De overdaad aan alliteratie houdt estheten en zwijmelaars op een afstand. Daarna kan hij ongestoord zeggen wat hij wil:

Eronder lopen mijn kinderen
met licht wapperend haar.

Die woorden zijn met zorg gekozen. De rijmklanken raken meer vervlochten dan wanneer zij gewoon twee aan twee bij elkaar zouden horen. De gladde volmaaktheid, die de truc bedorven zou hebben als er ‘bladeren’ had gestaan, is vermeden. Het ‘mijn’

[p. 32]

houdt de kinderen met de voeten op de grond. Maar door de 1-alliteratie - twee mag, na die rare zes - en de dubbele erenuitgang zijn twee nieuwe combinaties ontstaan, die de regels behoeden voor waardering door ander onbenul: het nuchtere boerenverstand. Het zijn wapperende kinderen en zij lopen licht. Na een grimas tegen misbruik van retoriek is de weg vrij voor verfijnde retoriek.

De retoriek van Vroman is er een zonder geloof in regels. Hij bezit een grote gevoeligheid voor de muziek van woorden, maar hij wil zichzelf noch zijn lezer met woordmuziek betoveren. Hij is virtuoos in het bedenken van taalcombinaties, maar hij wil geen dupe worden van zijn virtuositeit. De voorschriften der retoriek bewijzen soms hun nut, maar zij mogen niet de dienst uitmaken. Centraal staat, ook in het taalgebruik, de wens zichzelf zo duidelijk mogelijk kenbaar te maken. Als stijlmiddelen daartoe bijdragen door de reikwijdte der woorden te vergroten zijn zij welkom, anders niet. Hij wil niet hervormen of imponeren. Zijn liefde voor de lezer is afwezigheid van bemoeizucht en afwezigheid van heerszucht. Hij wil alleen met woorden ‘zijn eigen vorm verlichten’. In ‘Over mensen’:

Waar vindt zelfs de grootste dichter,
al zeg ik het zelf, normen
om anderen naar te hervormen?
Hij voelt zich al een stuk lichter
als hij zijn eigen vorm verlicht,
vaag, voor een moment, in een gedicht,
en vaag herkent.

Zijn wantrouwen tegen het gekunstelde karakter van poëzie die gemaakt wordt volgens de regels van oude versretoriek, brengt hem niet tot geloof in een nieuwe die bestaat uit omkering of ontkenning van de oude. Zoals: niet aan metrum en ritme denken; leestekens, rijmwoorden en hoofdletters weglaten; woorden van de poëtische traditie - droom, maan, bloem, regen, vogels hart, droef, donker, lover - tot iedere prijs vermijden. De vrijheid die hij zichzelf toestaat is groter dan die van de dichters die de ongehoorzaamheid, het lekker niet doen, tot regel hebben gekozen. Hij doet lekker wel, of niet, zoals het uitkomt. Hij combineert oude, nieuwe en zelfbedachte regels naar eigen goeddunken. In ‘Over de dichtkunst’:

Vrees niet de nieuwe symbolen,
breuk, zakdoek, steenpuist, gil.
De roos, de gedroogde violen
zijn niet gestorven, maar stil.
Onder ‘lier’ en ‘leest’ verborgen
sliep altijd een blote bil.
Wacht maar, vandaag of morgen
wordt de naaktheid ons weer te kil.
De poëet zal voor sleepjurken zorgen
zodra hij weer wil.

Hij rijmt met de handigheid van een jongleur, maar hij zegt zelden iets ter wille van het rijm wat hij niet verantwoorden kan als betekenis. In ‘Over de dichtkunst’ laat hij horen hoe rijmwoorden elkaar tevoorschijn halen, waarbij betekenissen op de tweede plaats dreigen te komen. Zijn ‘kwaad geheugen’ staat pal:

volgens mijn kwaad geheugen
was het weerlichten van hierboven
goede rijm, doch een slechte leugen.

Hij hoort niet bij de ‘lieve praat-estheten’: sierdichters, stuurloze associeerders en andere gelovigen die zich buigen in aanbidding voor het Woord. Hij houdt wel van ‘rare

[p. 33]

woorden’, ‘uitgedost met weerkaatsingen’, maar die woordkeus geeft al aan dat hij de taal bekijkt met vertedering en plezier, met nieuwsgierigheid ook, maar niet met ontzag. Hij zoekt naar het gulden woord, hij weet dat het zich kan voordoen terwijl hij een andere kant opkijkt, aan iets anders denkt, per ongeluk. Hij is bereid tot het opschrijven van brabbelklanken. Maar hoever hijzich ook openstelt voor woorden die opborrelen, zijn kritisch vermogen is altijd snel ter plaatse.

In ‘Oude woorden’ staat:

Er is een lange, droge winter nodig,
waarin het overnoemsel wordt verkurkt,

jaren en jaren, tot een zachtgevormde mond
uit regenwater nieuwe woorden vormt.

Als de taal mij treft als een verzameling beduimelde etiketten, als overnoemsel, krijg ik er genoeg van. Dan zou ik willen dat ik alle dingen nieuw benoemen kon. Tot die dingen hoort ook mijn gevoel. Oud is zelfs al een te flatteuze naam voor de woorden: zij zijn leeftijdloos, altijd dezelfde. De gedachte dat wij alles wat er met de bestaande woorden te zeggen valt nu wel gezegd hebben, past bij het vrijgevochten vers. Wij zijn aan het eind van de taaldoolhof, maar de verborgen schat is niet gevonden. Was er wel een schat, is dan de vraag, of tolden wij misschien al die tijd rond in de verkeerde doohof. Moeten wij weer bij nul beginnen, de taal der voorouders verloochenen en kijken of wij langs een nieuwe route de geheime openbaring kunnen vinden.

Maar wat is dat, een nieuwe taalroute? Zijn dat nieuwe woorden, zoals in ‘Jeldican en het woord’, waarin met onbekende woorden beschreven wordt hoe een onbekend wezen het onbekende lieve woord vangt met een zwaluwnet en weer kwijt raakt? Drie coupletten in het begin:

‘Rood van den appel
in puntcypres,
peers van de pappel
te palfrines,

waar kan ik het vegen:
het fluit onder God,
het vliegt mijne wegen
fladderzot.

Kiekt het te hangen
aan bonte koord?
Hoe kan ik het vangen,
dat lieve woord’ -

Verzonnen woorden maken bewust van de



vervangbaarheid van namen, van de betrekkelijke willekeur van het letterspel. Vroman wil niet speels zijn maar het spel verstoren. Hij stuurt de taalcode in de war door zich niet aan de regels te houden. Hij laat merken dat hij van het taalspel afwil, van de tussenschakel die pompositeit en starheid veroorzaakt bij hen die in heilige namen geloven.

Maar nieuwe lettercombinaties blijven in de lucht hangen, als ik niet door het woord heen een nieuw ding zie. Ook Vroman is weer op zoek naar een nieuw geluid in een nieuwe lente, maar het moet een geluid zijn dat iets nieuws betekent, anders helpt het niet.

Hij zou alle levenloze woorden willen inruilen voor één leefformule. Het lukt telkens bijna, lijkt het. Over de kleine hazewind die dode stof tot leven plast in het stadje Sint Fleurycke, maar die niet kon spreken of bidden naar zijn aard, zegt hij:

[p. 34]

 

Doch wanneer men hem streelde

 

zag men aan zijn gelaat

 

dat het zeer weinig scheelde

 

of hij had toch gepraat -

Wij gaan dood en de woorden die wij als kinderen leren zijn daar al een voorbode van: wij praten een dode taal. Konden wij ons maar tot bladeren maken, of bladeren laten dienen om onszelf te benoemen. Die zijn tenminste ieder jaar weer nieuw. De laatste regels van ‘Oude woorden’:

Gebladerte moesten wij zijn of produceren
er is geen lente meer in ons verdriet,
zelfs winter niet.

Maar wie zo al redenerend doodloopt, veert terug als hij bedenkt dat zijn woorden, doodverklaard of niet, met leven gepaard gaan, dat wij ‘zingend omtrent het leven en het ongewetene’ weliswaar op de dood afgaan, maar nu tenminste nog in leven zijn en, zo lang het duurt, op weg naar nieuw begin. ‘De ruimte in’ begint met:

Mij zijn de dingen
als bloemen: bedoeld
tot openspringen
van bewijs dat woelt
overal in;
zelfs in mensen
die het einde wensen
woelt begin.

Ook in woorden die versleten lijken woelen begin en bewijs.

Het suist en raast in zijn hoofd. Dat zegt hij een paar keer en de lezer hoort het door de gedichten heen. Hij voelt zich in het nauw gedreven door de storm die in en om hem heen tekeer gaat. Hij dicht om de storm te bezweren, om morgen op paier tenminste nog heelhuids aanwezig te zijn. Het geschrevene steekt als blijvend af tegen het gewriemel in het lichaam, tegen de cellen die als gekken vergaan en ontstaan. Maar steeds weer wordt dezelfde verwachting ondermijnd door dezelfde twijfel, herhaald in andere woorden. Is niet juist de taal een goedje waar alle leven uit verdwenen is, een toeter die het niet meer doet? Wie de klank in de kamer wil houden is aangewezen op ‘een toetertje van ivoor’ en waar vind je dat? Dat zeggen is tenminste al iets. Of de eigen naam noemen, en die van vrouw en kinderen. Ik Leo Vroman, dat is nul plus één, dat is beginnen met een minimum aan valsheid in geschrifte, aan speling tussen taal en dichter en tussen taal en lezer. Ik ben voor mezelf uitgangspunt want ik zit zolang ik leef aan mijzelf vast. Het tweede woord is de eerste speculatie. Voor Vroman is dat liefde. Hij wil zich ‘in liefde leesbaar verliezen’, De namen die hij de liefde geeft zijn verwisselbaar, ook al is er een gedicht waarin hij vraagt aan één naam niet te tornen. In ‘In liefde uitgedrukt’:

Waarom geen Kneite, Ikteen,
of Enekit? Maar neen,
wie over liefheid wil spreken
zegge geen Tieenk of Inteke
maar alleen Tineke.

Maar in andere gedichten kiest hij andere namen. Hij weet alleen dat de naam Vroman onafscheidelijk met hemzelf en met zijn liefde verbonden is. Hij raadt naar de rest.