Hollands Maandblad. Jaargang 7 (214-225)

In de zomer van 1945, en andere fragmenten
K. van het Reve

In de zomer van 1945 nam oom Leo ons in zijn bewaard gebleven DKW mee naar Zeeland. Wij reden via Apeldoorn, waar hij familie had wonen van wie wij het volgende relaas hoorden: toen het front bij hen in de buurt lag hadden ze Duitse soldaten in huis gehad. Die soldaten hadden een gat in de keukenvloer gehakt en de onder dat gat liggende kelder als w.c. gebruikt - als noodmaatregel niet gek, maar het huis beschikte al die tijd over een uitstekend werkende w.c.

Het verhaal intrigeerde mij. Niet lang daarna sprak ik dr. August G., die vertelde van een vriend van hem die in Berlijn op een laboratorium was terechtgekomen dat door Russen bezet werd. Dat laboratorium had een badkamer, waarin een w.c. en een bad. Die Russen gebruikten de w.c. niet, maar kakten het bad vol.

Later in het jaar spraken we Mirjam W., die op een boerderij in de Betuwe ondergedoken had gezeten. Ook die boerderij had een goede w.c., en was door soldaten bezet geweest: Canadezen. Ook zij gebruikten de w.c. niet, maar hadden Mirjams kamer genomen, waarvan zij de vloer geheel met hun uitwerpselen bedekten. Vervolgens hadden ze haar lakens, verpleegstersschorten e.d. uit de kast gehaald en daar de uitwerpselen mee bedekt, waarna het bekakken der vloer opnieuw begon.

Een hoogleraar aan de Columbia-universiteit te New York (door onderwijsredacties van onze grote dagbladen af en toe ‘universiteit van Columbia’ genoemd) zei tien jaar geleden tegen me, dat het geven van colleges te vergelijken was met het werpen van valse parelen voor echte zwijnen (the throw-

[p. 26]

ing of false pearls to real swine). Welk een afstand tussen deze nuchtere uitspraak en de onophoudelijke gedachtenwisseling over het hoger onderwijs in zovele Nederlandse commissies en periodieken.

Lezend in De gebroeders Karamazov: bij Tolstoj of Toergenjev zet de held zijn verlangens, zijn hoop op geluk etc. in tegen wat het lot hem biedt. De lezer volgt met belangstelling hoe zijn verwachtingen worden gehonoreerd en hoe zijn lotgevallen zijn visie op het leven eventueel veranderen. Bij D. niets van dit alles. De levensweg van zijn helden wordt geschetst in zeer algemene termen, soms laat D. de lezer de keus uit een paar mogelijkheden: de held ging het huis uit omdat hij ruzie had of om andere redenen; hij ging naar Parijs, of het kan ook Londen zijn geweest, om te studeren, of misschien wel om er iets anders te doen. Hij had geld, of misschien ook niet. Dostojevski's intrige heeft eigenlijk geen betrekking op hoe het de held in het leven vergaat. Het is meer een detective-roman: een reeks dramatische gebeurtenissen, dicht opeen: een paar dagen. Geweldige ruzies, moord, geld, schandaal.

Een van zijn kunstgrepen is deze: gewoonlijk als mensen flinke ruzie hebben verlaten ze elkaar; als ze een hekel aan elkaar hebben trachten ze elkaar te ontlopen. Na het conflict met Pavel Petrovitsj verdwijnt Bazarov - allicht. Als Natasja Andrej onttrouw is verdwijnt Andrej uit haar leven. Vronski ontmoet Karenin alleen in heel bijzondere situaties, b.v. als Anna ernstig ziek is. Dostojevski nu maakt deze ongewone crisissituaties permanent en laat mensen die verschrikkelijke, slaande ruzie met elkaar hebben, die elkaar gruwelijk hebben beledigd en bedrogen, urenlange gesprekken met elkaar voeren. Dit is te vergelijken met de truc om iemand die boven een afgrond hangt zijn levensgeschiedenis te laten vertellen: de vraag of hij nu al of niet in die afgrond zal donderen verleent een bepaald cachet aan dat levensverhaal. Tot zover hebben we te maken met een gewone truc. In plaats van kwaad te zwijgen gaan D.'s figuren door, zij debatteren zelfs over vrij abstracte onderwerpen, af en toe hun debat onderbrekend voor ‘plotselinge’ - de frekwentie van het woord ‘plotseling’ moet bij D. vrij hoog zijn - uitbarstingen, een paar persoonlijke beledigingen, tranen, uitroepen opspringen uit stoel, de handen voor het gezicht slaan etc. Iedereen, lijkt het, kan die truc gebruiken.

Die truc brengt echter zo zijn eigen vreemde gevolgen met zich mee. Iedere voorstelling verwijst nu eenmaal naar enige realiteit, hoe gek die realiteit ook moge zijn. Laat men iemand, boven een afgrond hangend, zijn levensgeschiedenis vertellen, dan stelt de lezer zich onwillekeurig een werkelijk boven een afgrond hangende persoon voor. De kunst is om de door de blote truc geboden mogelijkheden uit te buiten. Bij D. gaat dat als volgt. De door hem ingevoerde gesprekssituatie is niet erg reëel: mensen die niet on speaking terms zijn voeren geen abstract gesprek. Zo'n gesprek kan echter in werkelijkheid wel eens plaatsvinden. Bij grote naïviteit van een der twistenden, bij een grote, niet aan vulgair belang gebonden geïnteresseerdheid in enig onderwerp kan het gebeuren dat iemand opeens midden in een twist zoiets doet. Bij D. nu krijgen de twistende personen een zeker intellectueel adeldom doordat zij allen die gewoonte hebben, zelfs de slechtsten en meest bekrompenen onder hen. Niet alleen de oude Karamazov, die een groot zondaar is van wie we met de klomp aanvoelen dat hij vroeger of later iets buitengewoon ‘edels’ zal doen of althans zeggen, maar ook de door en door fatsoenlijke Moeïsov, die een bekrompen, niet aan God gelovende liberaal is, een man ‘van de veertiger en vijftiger jaren’, een verachtelijk rationalist die niet voor Waarheid en Liefde en Geloof en zo toegankelijk is. Ook hij wordt ‘opeens’ door iets getroffen en legt zijn geheimste gedachten op trouwharige wijze bloot.

De boevenstreken van Dostojevski's helden zijn weinig interessant. Ook de deugden van zijn min of meer heilige figuren zijn niet opwindend. De intrige van zijn boeken is uiterst banaal, melodramatisch en onwaarschijnlijk. De in die abstracte stukjes debat gedebiteerde beweringen zijn niet zo geweldig interessant. Het is geloof ik de combinatie die het hem doet, en die niemand hem nadoet.

Bij een volgens de regels der kunst gehouden enquete zou kunnen blijken dat de vraag: ‘eindigt het woord “moed” in de volzin “heb eens de moed” op een stemloze of op een stemhebbende medeklinker?’ door ongeveer 50% van de Nederlandse afgestudeerden in de letteren met ‘stemloos’ zou worden beantwoord. 10 tot 20% dezer afgestudeerden zal geneigd zijn de ‘oe’ in ‘moed’ een tweeklank te noemen. Ik acht het zeer wel mogelijk dat mijn percentages te gunstig zijn en dat het 30 à 40 en 20 à 40% zou worden.

Herdrukt men in Rusland boeken van Westerse schrijvers die vóór 1917 versche-

[p. 27]

nen zijn, dan houdt men zich aan de Russische smaak van laat ons zeggen 1912. Dat heeft curieuze gevolgen. Jack London, bij ons bijna vergeten, is in Rusland een veel gelezen en hoog aangeslagen auteur. Van tijd tot tijd wordt daar Octave Mirbeau herdrukt, en het in linkse kringen aan het begin van deze eeuw zo geliefde boek The Gadfly van Ethel Voynich. Ik bezit de Nederlandse vertaling (De horzel. Roman van een vrijdenker. Zandvoort, De Rode bibliotheek, z.j.).

Oudere socialisten onder de lezers zullen zich het boek herinneren. De schrijfster is in 1960 in New York gestorven. In de Engelse literatuur kwam zij allang niet meer voor, maar in de jaren veertig en vijftig werd zij van tijd tot tijd bezocht door pelgrimerende Russen. In de jaren tachtig der vorige eeuw stond zij een keer op een plein van het toen Russische Warschau naar de gevangenis te kijken. Onder haar kennissen telde zij Friedrich Engels en Georgi Plechanov. Zij wist dat in die gevangenis socialisten en dergelijke mensen opgesloten zaten. Terwijl zij naar die gevangenis keek, keek een gevangene, de Poolse revolutionair Wojnicsz, naar buiten door een van de getraliede vensters waar haar blik op rustte zonder hem te zien. Hij zag haar wel, en werd op haar verliefd. Later, in Moskou of Petersburg - hij was inmiddels veroordeeld, en zoals gebruikelijk uit Siberië gevlucht - ontmoette zij hem ten huize van gemeenschappelijke kennissen. Zij trouwden in 1892. Dat is een stukje romantiek waar Jan Cremer met zijn motorfiets en vreemdelingenlegioen niet aan tippen kan. En dan nog waar gebeurd ook, terwijl Jan Cremer naar men zegt erg bang is om hard te rijden.

Een ander dergelijk geval is Charles de Coster. Op 9 mei 1947 werd 's avonds een bijeenkomst gehouden in het Huis der Sovjetcultuur in Berlijn. Aanwezig waren o.a. de Duitse schrijvers Bernhard Kellerman, Anna Seghers, Wolfgang Langhof (de auteur van de Veensoldaten) en Kantorowicz, aan wiens dagboek dit relaas ontleend is. De Russische hoofdredacteur van de door de Russen uitgegeven Tägliche Rundschau hield een toespraak en citeerde daarin ‘De asse klopt op mijn hart’. ‘Ist das nicht aus dem Ulenspiegel? Muss nachprüfen’, noteerde Kantorowicz onzeker. In juli 1965 werd te Leiden een openluchtspel Uilenspiegel van Hugo Claus opgevoerd. Onder de aanwezigen, waaronder de voltallige koninklijke familie en een groot deel van de Senaat der Leidse Academie, merkte ik slechts twee personen op die hadden gemerkt dat er in het toneelstuk geen honderd woorden van Claus zelf voorkwamen. Een Rus zou dat heel vreemd gevonden hebben: het boek van De Coster wordt in Moskou regelmatig herdrukt.

Georges Darien, La belle France, Parijs 1965, Avant-propos: ‘Si je ne peux pas être entendu en France, je me ferai écouter ailleurs. Il existe encore des pays où la liberté n'est pas un vain mot, où l'intelligence n'est pas écrasée sous les pieds plats d'argousins déguisés en journalistes, et où l'on a conservé l'habitude de s'interesser à quelque chose’. Deze laatste wending is zeer treffend en origineel.

De grote aantrekkingskracht die Rome op een bepaald soort kunstenaars uitoefent schrijft men vaak toe aan de ‘artistieke’ kant van het katholicisme: de bonte gewaden, de gezangen in het latijn, de ikonen en kathedralen. Maar de Hervorming heeft, met name op literair gebied, daar wel iets tegenover te stellen. Wat mensen als bijvoorbeeld Dali aantrekt is mijns inziens iets anders. Men zou het kunnen noemen de vulgariteit van Rome, artistiek en moreel. Artistiek de heiligenbeeldjes en bidprentjes, de processies en de wierook, de kerststalletjes en de kruisbeelden. Moreel: er zit in Rome een stukje heidendom dat niet mis te verstaan is: paapse afgoderij, een geven en nemen, leven en laten leven dat het veel principiëlere protestantisme mist. Als je maar betaalt kan je erin, bij wijze van spreken. Dali hoeft alleen maar katholiek te worden en het is voor mekaar. Hij kan rustig blijven opscheppen over de trap die hij tegen het hoofd van zijn zusje gegeven heeft en andere afschuwelijke dingen waar hij zich op voor laat staan. Bij de hervormden zou hij wel binnen gemogen hebben, maar dan had hij zich voortdurend en verschrikkelijk moeten blijven schamen voor die trap, en voor die schilderijen, want men verstaat daar (voor zover men natuurlijk niet is aangetast door de algemene ‘dialoog’ die Jezus, Marx, Dali en Teilhard allemaal even mooi vindt) geen grapjes. Bij de papen echter kreeg hij een borrel en werd de zaak geregeld, en kon hij zijn zonden biechten als het Dali-spelen hem te veel werd. Het katholicisme stelt laat ons zeggen Hemingway in de gelegenheid om te zuipen en te biechten. Bij de kerk waar hij vandaan kwam mocht hij geen van beide.

‘Es gibt eine Art von transcendenter Ventriloquenz wodurch Menschen können glauben gemacht werden, etwas was auf Erden

[p. 28]

gesagt ist kame vom Himmel’. Deze woorden van Lichtenberg slaan heel aardig op het marxisme-leninisme. Wat de Ventriloquenz der kameraden soms zo buitengewoon irriterend maakt is hun vomaakte onkunde omtrent het geloofskarakter van hun leer. Andere geloven hebben iets vertederends, iets beschaafds ook omdat zij toegeven op ‘openbaring’ te stoelen en hoogstens zoeken naar bewijsgronden buiten die openbaring of desnoods beweren dat die bewijsgronden bestaan. Het credo der beschaafder gelovigen luidt: credo. Het credo der kameraden luidt: het is zo.

Onlangs is een herderlijk schrijven van de Nederlandse bisschoppen verschenen waaruit valt op te maken dat regelmatige luisteraars naar de Vara niet langer een kerkelijke begrafenis wordt onthouden. Ik vind dat verheugend. Een vraag die mij echter niet loslaat is deze: hoe moet het nu met de mensen die tussen 1954 en 1965 in ongewijde grond begraven zijn omdat zij, hoewel katholiek, regelmatig naar de Vara luisterden? Ik zie twee mogelijkheden: het mandement blijft gelden voor de sterfgevallen tussen 1954 en 1965, en iedereen blijft dus liggen waar hij ligt, óf wel het mandement wordt met terugwerkende kracht herroepen en de betreffende luisteraars krijgen een herbegrafenis.

Ik lees het mandement er nog eens op na en zie dat ik me wat dat luisteren betreft voor niets ongerust maak: het wordt in het mandement wel verboden maar er staat geen straf op; er is zorgvuldig zo geredigeerd dat de eenvoudige gelovige de indruk krijgt dat er straf op staat. Volgens de letter van het stuk wordt echter de kerkelijke begrafenis alleen onthouden aan de katholiek, van wie bekend is dat hij lid is van een socialistische vereniging of zonder lid te zijn toch geregeld socialistische geschriften of bladen leest of socialistische vergaderingen bijwoont, en dan nog alleen als hij zonder bekering sterft. Maar zulken moeten er zijn geweest! Stoere brabanders die in extremis verklaarden: ja, ik heb de Vara-gids jarenlang gelezen en daar heb ik geen spijt van, het was een uitstekend blaadje! Wat moet er met hen gebeuren? Mijns inziens is een plechtige herbegrafenis het minste wat men doen kan. Monseigneur Bekkers zou samen met enige paters van De Nieuwe Linie een erezuil kunnen onthullen met de namen der gerehabiliteerden.

Dat rehabiliteren zou trouwens bijdragen tot de toenadering tussen het Vaticaan en Moskou, of althans tussen christendom en communisme. Ook daarginds immers wordt posthuum gerehabiliteerd, en ook daar leidt dat tot moeilijkheden, zoals in het mij onlangs ter ore gekomen geval van G.A. Goekovski, een bekende literatuurhistoricus en theoreticus, hoogleraar aan de universiteit van Leningrad, auteur van De Russische poëzie der 18e eeuw (1927) en Poesjkin en de Russische romantici (1947).

Hij werd, zoals dat tegenwoordig officieel heet, ‘gerepresseerd’ in 1949. Zijn vrouw bleef in leven en heeft sinds 1953 voortdurend geijverd voor zijn ‘rehabilitatie’ - een actie die iets huiveringswekkends heeft: het is alsof overgebleven familieleden van mijn joodse klasgenoten moeite doen in Bonn en Pankow om ‘eerherstel’ te verkrijgen voor hun vergaste bloedverwanten. Het lukte haar pas na veel moeite, want er was een

[p. 29]

kleine complicatie: Goekovski was nooit veroordeeld, hij was gestorven op 2 april 1950, tijdens de eerste marteling, en hoe kan men iemand rehabiliteren die nooit veroordeeld is?

Zoals onlangs de regisseur van een spektakelfilm aan een Nederlandse journalist zei: ‘Als ik boodschappen wilde verkondigen zou ik een zaal huren en een speech houden. Dan was ik in één avond klaar, inplaats van hier drie maanden in de hitte te zwoegen’. Voor wie de literatuurwetenschap, whatever that is, wil beoefenen, is deze uitspraak van meer belang dan een gehele jaargang van Merlyn.

Een Amsterdamse collega wiens naam ik liever niet noemen wil beweerde een keer dat neerlandici een groep vormen die tot stand gekomen is door een vrij rigoureuze contra-selectie: iemand die zich voor linguistiek interesseert zal óf algemene taalwetenschap gaan studeren óf een vak dat hem in de gelegenheid stelt studie te maken van talen die liefst zo ver mogelijk afliggen van de voor hem toegankelijke talen Grieks, Latijn, Frans, Duits, Engels en Nederlands. Iemand die zich voor literatuur interesseert zal zich eo ipso niet zo erg gegrepen voelen door het tijdschrift Van nu en straks en de essays van Jacob Geel. Hij kent immers andere tijdschriften en andere essays.

Het is opmerkelijk hoe snel je met een oordeel klaarstaat over dingen waar je niets van weet. Ik lees bij Jean-François Revel dat Malraux als critique d'art niet anders is dan een vulgarisateur inexact et ampoulé. Ik heb Les voix du silence niet gelezen en weet niet wat ‘ampoulé’ betekent, en toch ben ik het van harte met Revel eens.

Deze Revel (La cabale des dévots, fl. 2,75, in die langwerpige bruine boekjes) heeft fraaie formuleringen. Kan men het soort boeken dat ten onzent door bijvoorbeeld Delfgaauw wordt geschreven beter karakteriseren dan door ‘L'extase tautologique des philosophes du XXe siècle’? Geheel ten onrechte schrijft hij echter: ‘Les voyageurs qui ont visité l'U.R.S.S. ont pu constater, par exemple, que dans les bureaux de poste ou les restaurants, les employés se servent souvent de bouliers pour compter. L'incapacité de faire une opération arithmétique sur le papier, si elle est répandue’ trahit un enseignement élémentaire assez bas’.

Een telraam is een eenvoudige rekenmachine, waarmee men o.a. snel een reeks getallen van vier cijfers kan optellen. Bij ons doet men dat met papier en potlood, in Rusland met een telraam. Het gebruik van zo'n raam zegt niets over het peil van het onderwijs. Toch dragen uitlatingen als die van Revel bij tot het verdwijnen van die telramen, omdat de gouwleiders die Rusland regeren nu eenmaal diep-in ervan overtuigd zijn dat alle kritiek die van Westerse zijde op Russische toestanden geuit wordt gerechtvaardigd is (zoals een dief weet dat je eigenlijk niet mag stelen) en omdat het gemakkelijker is dat telraam af te schaffen dan de censuur.

In zijn gedenkschriften vertelt Ivanov-Razoemnik hoe hij, tussen twee perioden van gevangenschap in, een kamer te Tsarskoe Selo, toen Detskoje Selo, thans Poesjkin genaamd, bewoonde naast de befaamde auteur van Melki bes. Dronken de Ivanovs thee, dan nodigden ze door kloppen op de muur Sologoeb uit. Bij een gesprek tijdens dat theedrinken zei Ivanov een keer dat de communisten zijns inziens nog wel driehonderd jaar aan de macht zouden blijven. Hierover was Sologoeb zeer verontwaarddigd. Hoe kon Ivanov zoiets zeggen! Hoe lang Sologoeb dan dacht dat het duren zou, vroeg Ivanov toen. Sologoeb zweeg, dacht na en zei: tweehonderd jaar. Men moet hierbij bedenken dat beide heren er toen dit gesprek plaatsvond bijna tien jaar van chicanes, publicatieverboden, arrestatie en gevangenschap op hadden zitten, en van de ene dag op de andere niet zeker waren van hun leven.

In zijn Deutsches Tagebuch vertelt Alfred Kantorowicz hoe hij in maart 1933 ondergedoken zat bij een teleurgestelde fellowtraveller der nazi's, Friedrich Hielscher. 's Nachts wisselden zij van gedachten over de treurige toestand waarin hun vaderland verkeerde. Soms was het de voortvluchtige communist Kantorowicz die zijn vriend en politieke tegenstander moed trachtte in te spreken. ‘Sehen Sie, Hielscher, das kann nicht dauern. Der Zustand ist unhaltbar’.

Hielscher ging bij wijze van antwoord naar zijn rijk voorziene boekenkast en haalde er een deel uit van een ‘mehrbändige, umfangreiche Geschichte Chinas’ en las een alinea voor over (voor Europese oren van 1933) ongelooflijke corruptie, moord en bandietendom. De alinea (en het deel) eindigde met de zin ‘Diese unhaltbare Zustande dauerten driehundert Jahre’.