Hollands Maandblad. Jaargang 7 (214-225)

[p. 13]

Op zoek naar de goede kant
D. Hillenius

In 1947 kwam ik voor het eerst in Spanje. Per ongeluk; de vrachtboot waarop ik meemocht had op het laatste ogenblik andere orders gekregen en zo kwam ik niet in Italië, waarover ik me zwaardragend had ingewerkt, maar in Zuid-Spanje, waarvan ik niets wist.

Toen de douane en de havenpolitie in Huelva aan boord kwamen, werd mijn reisgenoot erg schichtig, we zouden tenslotte na twee jaar opnieuw met fascisten geconfronteerd worden. In mijn ogen van toen leken de kleine donkere kereltjes niets op de Grüne, ze zagen er wat roverachtig uit, met petten die de oren omlaagdrukten. Gretig namen ze hammen en flessen jenever aan van de kapitein, in ruil waarvoor ze niet al te model het schip zouden onderzoeken (dat kon anders weken duren).

Het land was armoedig, de mensen liepen vaak in lompen, er waren toen nog veel blinden en andere bedelaars. Maar met onze eigen hongerwinter nog zo kort achter de rug viel me de armoe niet op, ik zag alleen maar de waardevolle kanten van het eigen leven in Zuid-Spanje en toen ik ook nog een dagje op de Feria van Sevilla had rondgelopen, waar toen nog bijna geen toerist te zien was, was ik voor goed gewonnen voor Spanje. De enige verwijzing naar Franco in die tijd was van de kant van kleine jongetjes, die wat rondom de haven zwierven en die op een dag in de grootste opwinding geraakten toen uit een luxe Amerikaanse auto een wel zeer dikke heer stapte om enige ogenblikken frisse lucht te happen. Dit moest Franco wel zijn, meenden ze, niemand anders kon zó dik zijn.

Eén van die jongetjes - hij zal zes of zeven zijn geweest - zong toen voor mij een lang en ingewikkeld lied, vol schorre versiersels, over de dood van Manulete, de legendarische Cordovaanse torero. Ik neem me telkens voor om uitvoeriger over die eerste reisindrukken te schrijven, vooral op zoek naar de reden waarom ik sindsdien alleen nog maar naar Spanje wilde, elk ander buitenland minder vond.

Ik ben er nu achtmaal geweest, om planten te zoeken en hagedissen, padden en salamanders. Meestal logeerden we in kleine dorpsherbergen of we kampeerden. In 1951 ontmoetten we soms nog wel iemand die - zoals Last dat in zijn reisbrieven beschrijft - min of meer fluisterend vertelde dat als ‘ze’ maar wapens hadden, ‘ze’ wel weer zouden gaan vechten. Maar meestal was de ernst van zo iemand niet te onderscheiden van die van een tegenwoordige Hollandse provo, als hij over de noodzaak van het uche-uche of een voorhoofdsgaatje spreekt.

Elk jaar zagen we de welvaart toenemen, tot in de kleinste dorpen. Elk jaar spraken de mensen openlijker over politiek. Zelden direct tegen Franco, wel tegen de kerk, tegen de communisten (het Spaanse goud dat naar Moskou werd gebracht, waardoor Spanje zo lang armoe moest lijden), meestal slechts algemeen klagend over de gruwelen van de burgeroorlog, niet tegen een bepaalde kant. Tegenwoordig hoort men meestal het ook in Nederland gewone gekanker van werknemers over elkaar.

Wie meent dat in betrekkelijk korte reizen geen indruk op te doen is van de atmosfeer in een land, moet eenvoudig de proef nemen om een paar dagen in Portugal rond te reizen en dan de Spaanse grens over te gaan. In Portugal leven de mensen onder druk en los daarvan maakt het land in vele opzichten een achterlijke indruk. Spanje maakt na Portugal een welvarende, gelukkige, vrije indruk.

Enkele van mijn beste vrienden blijven vinden dat je als fatsoenlijk mens niet naar Spanje kan gaan. Je steunt er Franco mee, vinden ze, en daarmee het fascisme. Het meest logische argument hier tegen is dat Spanje juist door de confrontatie met de massale toeristenopkomst (op het ogenblik de grootste van heel Europa, meen ik) gedwongen wordt om zich aan te passen, minder absolutistisch te worden. Het is niet voor niets dat de meest rechtse bisschoppen het strengst gekant zijn tegen de toeristen. Maar omdat ik zelf wel zag (ook al ben ik van de steekhoudendheid van het argument overtuigd) dat deze uitleg te veel tegemoet komt aan mijn constante wens om Spanje te bezoeken, voelde ik mij verplicht om mij

[p. 14]

meer te verdiepen in de Spaanse burgeroorlog.

Het boek van Hugh Thomas The Spanish Civil War, nu in Penguin verschenen, zal voorlopig wel het standaardwerk over de Spaanse burgeroorlog zijn. Ofschoon Thomas hier en daar laat merken dat hij vóór de wettige Spaanse regering en tegen de rechtse opstandelingen is, geloof ik dat geen van beide kanten zich zal kunnen beklagen over het weglaten van belangrijke, voor één kant bezwarende feiten. Thomas heeft een monsterwerk verricht, stapels berichten uit die tijd, mémoires van de toen machtigen, algemene studies over anarchisme, falangisme, communisme etc. doorgewerkt. Dat het resultaat zich niet zonder moeite lezen laat, is te verwachten. Ik heb me echter, met behulp van het door mijn vrienden opgedrongen schuld- of liever plichtsgevoel telkens na inzinkingen in de aandacht weer in het boek kunnen vastbijten, strepen zettend, uitroepen, tegenspraken, voorlopige conclusies, een soort vechten met een boek waar ik anders zelfs niet aan begin, of het moest in mijn vak zijn.

De ellende na al dit werk is dat ik niet tot een conclusie kan komen, zonder die te verzwaren met eindeloze argumenten, eindeloos omdat alle factoren breed vertakt wortelen in historische aanlopen waar geen overzicht over mogelijk is.

Een land met een oude cultuur, met een geschiedenis die vèr voor de onze reikt. Het teren op de oude verworvenheden gaat met de eeuw slechter. Grote rijkdommen bij een kleine groep van mensen, grote armoede bij de massa van boeren en kleine handwerkers, nauwelijks middenstand. Het vorstenhuis moet verdwijnen, maar de eerste min of meer democratische regering is te liberaal om het mes te zetten in de grote kwalen van het verleden, b.v. in het grootgrondbezit. Vanwege het gebrek aan democratische traditie is niemand geneigd tot compromis, elke fractie, elke splinter van een fractie bestrijdt de anderen. Van enige mogelijkheid tot constructiviteit is op die manier geen sprake. Linkse groeperingen krijgen vat op het uitgebuite volk. De kerken staan - zoals overal - aan de kant van het grootgrondbezit. Vroeg of laat gaan de linksen dus de clerus uitroeien. Dan worden de welmenenden in het buitenland ongerust. De propagandisten aan beide zijden maken duidelijk dat het om vrijheid en recht gaat. Naarmate de burgeroorlog een feit wordt, krijgt aan de linker kant de enige partij waarvan men concrete resultaten kan verwachten - in de administratieve, organisatorische en strategische geschooldheid, het gebrek aan week begrip voor de tegenstander - een steeds groeiende aanhang.

De omstanders moeten dan kiezen. Men moet aan de goede kant staan. Maar wat zijn de concrete kenmerken van de goede kant? Goed te eten, geen angst voor achtervolging, geen martelingen, rechtszekerheid? Maar aan welke kant - in Vietnam b.v. - zijn die te vinden? De Amerikanen vertellen dat Zuid-Vietnam de goede kant is. Een onverdacht pro-Amerikaanse krant als Het Parool publiceerde echter een tijdlang foto's van het soort martelingen waarvan ik zo grondig geleerd heb dat ze aan de verkeerde kant thuishoren, dat ik niet meer weet of ik het geleerd heb of dat het een instinctmatige zekerheid is. En die martelingen werden uitgevoerd door Zuid-Vietnamezen.

We waren overigens bezig over de Spaanse burgeroorlog. Merkwaardig dat zoveel verantwoordelijke linkse leiders, die nog steeds volhouden dat de rode kant in Spanje de goede kant was, in het geval van Vietnam aan de rechtse kant staan.

Om de moeilijkheid van het afronden van een conclusie even uit te stellen, en ook om de nostalgie van een doorregende vacantie in eigen land van aangename kleur te voorzien, bladerde ik herhaaldelijk in het prachtige fotoboek met de onmogelijke titel Spanje zoals het is (Uitgeverij Gaade). Terloops wordt ergens in de tekst even gesproken over het spaanse goud dat grotendeels werd ‘verspild’ voor de aankoop van Russische wapens. Automatisch begon er iets te steigeren in mijn hersens. Deze verdomde tekstschrijvers in luxe fotoboeken, die uiteraard een zo groot mogelijke cliëntele niet tegen de schenen mogen trappen. Maar de rest van die tekst is - bij alle oppervlakkigheid die wel geboden is als men in enkele tientallen pagina's de hele geschiedenis van Spanje wil samenvatten op een manier die in de schaduw blijft van de mooie foto's - niet zo slecht. Is die ene zin dan wel zo aanvechtbaar? Voor dat spaanse goud zijn Russische wapens gestuurd en voor een groot deel zelfs aangekomen, wapens in een rechtvaardige strijd tegen Franco. Kan men dan van verspilling spreken? Tenzij men natuurlijk elke uitgave aan een zaak die - zoals later blijkt - verliest verspilling acht. Maar zou zo iemand de moeite en het leven van degeen die Joden hielp onderduiken en betrapt werd, verspild noemen? Kortom die schrijver had iets tegen communistische wapens in de spaanse burgeroorlog. Of misschien had hij er alleen maar iets tegen dat die wapens alleen in handen gegeven werden die ver-

[p. 15]

Chr.J. van Geel
Fazant

 

Voorzichtig op gespreide tenen stappen zettend,

 

kijkende angst in licht dédain verborgen,

 

gespannen als voor het hoogtepunt van paren,

 

door blijvende gevaren omringde prins -

 

 

 

hoe het zij,

 

hij redt zich niet met het gemak van raven.

trouwd werden door de vele niet-spaanse communistische organisatoren. En dan ben ik weer terug bij mijn probleem.

Thomas Mann schrijft in Die Entstehung des Doktor Faustus: ‘Hitler hatte des groszen Vorzug, eine Vereinfachung der Gefühle zu bewirken, das keinen Augenblick zweifelnde Nein, den klaren und tödlichen Hasz. Die Jahre des Kampfes gegen ihn waren moralisch gute Zeit.’

Brenan noemde zijn geschiedenis van de aanloop tot de burgeroorlog The Spanish Labyrinth. Ondanks dat in dat voortreffelijke boek de indruk inderdaad van een historisch en politiek labyrinth wordt gesuggereerd, is duidelijk dat Brenan een keus heeft kunnen doen, m.a.w. dat hij een uitweg uit de doolhof heeft kunnen vinden. In een herdruk van dit boek na de oorlog echter schrijft hij in het voorwoord dat - ook al is hij in principe niet van mening veranderd - als hij overnieuw zou moeten schrijven hij onvriendelijker zou oordelen over ‘the folly of the Republicans in attacking the Church’, samengaand met een grotere waardering voor die kerk en voor Primo de Rivera (de vader van de stichter der Falange, rechts dictator). Ik ben er zeker van dat vele fatsoenlijke mensen die zonder aarzelen indertijd vóór de rode kant tégen Franco waren, op het ogenblik, als ze voor dezelfde keus werden gesteld, op zijn minst minder zeker zouden zijn en in vele gevallen niet zouden kunnen kiezen. Want het ging hier inderdaad om een keus tussen Mussert en Moskou. Voor het Moskou van tegenwoordig ben ik iets minder bang dan voor de Franco van toen, maar tegen de Stalinisten van 1936/39 heb ik een grotere aversie dan tegen de Franco van nu. Men moet natuurlijk tegen die kant zijn die de gruwelen bedrijft. Maar hoe moet men kiezen als beide kanten zich er aan bezoedelen? Tellen hoeveel de slachtoffers aan weerskanten zijn? Volgens Thomas zouden er door Republikeinen 60.000 mensen vermoord zijn (i.e. gedood zonder vorm van proces, soms eenvoudig gelyncht) en door de Nationalisten 50.000. Deze getallen werden door spaanse critici uit beide kampen niet aangevallen. Een belangrijk verschil tussen links en rechts was dat de linkse leiders zoveel mogelijk probeerden het moorden tegen te gaan, terwijl van de rechtse kant de order tot onwettig doden juist van de hoogste leiders kwam, o.a. de executies van alle gevangengenomen officieren. (Maar van José Antonio, de stichter der Falange, is bekend dat hij zich ten sterkste tegen de rechtse terreur uitsprak. Men krijgt uit geen enkel gegeven de indruk dat hij daarin niet oprecht zou zijn geweest.)

Wanneer men de beroemde speech van Unamuno leest, in het aangezicht van de vijand, is duidelijk dat híj de goede kant vertegenwoordigde. Maar Unamuno stierf nog in 1936 en aan zijn kant ontwikkelde zich steeds sterker de communistische richting. Thomas (p. 442): ‘the effect of the Republican atrocities and of the increasing influence of the Communists caused all these men (... the most prominent intellectuals of pre-war Spain...), who had had so much to do with the foundation of the Republic in 1931, to take what opportunity they could find of fleeing abroad. There, they repudiated their support of the Republic.’ De onverdacht zuiver op de graat zijnde schrijver Pio Baroja vluchtte eerst van de Republiek naar Nationalistisch

[p. 16]

Spanje, maar korte tijd daarna bleek ook dat voor hem niet de goede kant en hij vluchtte naar het buitenland.

In een bespreking van boeken over het anarchisme (Tirade 98, febr. 1965) schrijft De Kadt dat iedereen kan weten dat het anarchisme ‘in Spanje de poorten opende, zowel voor het Russisch-communistische schrikbewind, als voor de komst en de uiteindelijke overwinning van Franco’. De poorten openen is een misleidende formulering, men zou er uit kunnen afleiden dat De Kadt bedoelt dat de anarchisten collaborateurs van de communisten en later van Franco waren, terwijl iedereen aan regeringskant met de communisten samenwerkte behalve juist de anarchisten(en de P.O.U.M.). Zoals het er staat doet het denken aan de toenmalige communistische beschuldiging (met aanplakbiljetten en ingrijpen van de communistische geheime politie) dat de anarchisten geheime agenten zouden zijn van de fascisten. Er was waarschijnlijk in die tijd geen groepering die zuiverder op de graat was, minder geneigd om via samenwerking, compromis, collaboratie, verraad de goede zaak te ondermijnen dan juist de anarchisten. Het is juist die zuiverheid geweest die ze zo oneffectief maakte. (De Kadt beweert dat ook, ik val alleen over die formulering met verkeerde bijsmaak.)

Men kan - met de uitkomst van de burgeroorlog op zak - de anarchisten wel kwalijk nemen dat ze niet bereid waren om mee te werken aan de nog wankele republikeinse regering, maar de anarchisten konden alleen maar zo'n grote betekenis krijgen omdat geen enkele democratische regering na het weggaan van de koning zelfs maar aanstalten wilde maken met b.v. het onteigenen van grootgrondbezit.

De Kadt schrijft dat in de eerste plaats de hoofdzaak was het winnen van de burgeroorlog. Natuurlijk was winnen de hoofdzaak, maar het is duidelijk dat de anarchisten een heel andere burgeroorlog op het oog hadden, een oorlog tegen de burgers inderdaad. Dat de communisten daaraan dit keer niet meededen, lag aan hun zakelijker inzicht dat ze dan alles aan Franco zouden verliezen. Ik kan me overigens voorstellen dat men nog om een andere reden niet overtuigd was van wat de ‘eerste hoofdzaak’ zou moeten zijn. Denk eens aan een fatsoenlijke, niet-communistische Joegoslaaf onder de Duitse bezetting. Voor ons was het makkelijk: tégen Hitler. Maar zou men die Joegoslaaf durven voorschrijven dat hij eerst met de communisten mee tegen Hitler moest vechten en dan zien hoe een hem passend klimaat te veroveren of omgekeerd?

De kiem van dat probleem leest men al bij Orwell in zijn Homage to Catalonia, wanneer hij schrijft over het dan juist beginnend inzicht in de ware aard der Stalinisten. Hij hoopt weliswaar dat links zal winnen, maar de communistische dreiging is in die hoop niet verdisconteerd.

In 1953 zat ik in Granada op een terrasje wat te noteren over slakken die ik in de vijvers van het Generalife en Alhambra had gevonden. Hele vreemde slakken, met een verspreiding die behalve Zuid-Spanje niets van Europa omvat, maar wel weer Klein-Azië en streken verder naar het Oosten. Een wat oudere keurige Spanjaard vroeg of hij aan mijn tafeltje mocht komen zitten en hij voegde er aan toe dat hij ook schrijver was, of liever gezegd geweest was. Ik moest hem teleurstellen wat het schrijven betrof, maar toen hij hoorde dat ik uit Holland kwam, maakte dat veel goed; Holland, het land van capitan Last, de man die Spaanse krijgsliederen had gedicht.

Hij had een aardige theorie over Spanje: wijzend op het monsterlijke arena-achtige geval dat Karel V midden tussen de prachtige Moorse paleizen had gezet, zei hij dat de treurigheid van Spanje gesymboliseerd werd door de onvoltooidheid van dit Renaissancepaleis. Karel stierf voor het zover was en Philips II was tegen de renaissance. Spanje is een land waar de renaissance aan voorbij is gegaan. (Dat was achterafgezien natuurlijk onjuist, omdat de Spaanse universiteiten juist tot de brongebieden van de literaire en philosophische renaissance behoorden. Alleen werden die universiteiten toen beheerd door Moren en Joden. Met de verdrijving ervan na de Conquista, werd tevens de mogelijkheid van de renaissance gedoofd. Met een omweg had de man dus wel gelijk.)

De oude heer was kennelijk anti-Franco, al liet hij zich daar tegen een buitenlander niet over uit. De burgeroorlog was geweest, het ging de mensen nu niet zo slecht en op zulke mooie zomeravonden was het leven eigenlijk wel genietbaar. Over de reden waarom hij niet meer schreef (als hij tegen Franco was werd hij - zeker in die tijd - niet gepubliceerd) vertelde hij ook niets. We dronken vriendelijk een glas van elkaar en namen afscheid. Ik schrijf dit eigenlijk alleen maar op voor de heer Last, die ik niet ken, maar voor wie het waarschijnlijk toch aardig is om te weten dat in 1953 een inwoner van Granada nog enthousiast was over zijn krijgsliederen van 1936/39. Er zullen niet veel Nederlanders zijn die dit soort roem ten deel viel.