Hollands Maandblad. Jaargang 7 (214-225)

[p. 32]

Arthur Rimbaud - Le bateau ivre
Enige opmerkingen bij de Nederlandse vertalingen
Laurens D. Vancrevel

Het aantal kerkgenootschappen en konfessionele partijen is een voldoende verklaring voor de diverse en uiteenlopende bijbelvertalingen in het Nederlands; hoevaak Homerus al is vertaald moet eens worden nageteld. Het is niet voor niets dat ons land buiten de grenzen meestal bekend staat onder een meervoudsvorm.

Er bestaan verscheidene vertalingen van de Complaint van Edward Young, van de verhalen van Edgar Poe; zowel van Ubu Roi, het zwarte blijspel van Alfred Jarry, als van de Chants de Maldoror, het meesterwerk van Lautréamont, verschenen met opzet twee vertalingen. Het is niet moeilijk een uitgebreide katalogus op te stellen van veel meer van dergelijke dubbelgangers.

Toen onlangs het aantal vertalingen van Rimbauds belangrijkste gedicht ‘Le bateau ivre’ tot (tenminste) vijf was opgelopen, leek het mij boeiend om het vijftal niet alleen onderling, maar ook met de oorspronkelijke tekst te vergelijken. De bedoelde vertalingen zijn:

I.	J. Slauerhoff: Het dronken schip in: ts. Ad Interim, jg. 6 1948, nr 8/9; p. 234
II.	Jef Last: Het dronken schip in: Les poètes maudits, Bayard-reeks, Bussum 1945; p. 29-32
III.	Bert Decorte: Dronken schip in: Eerste gedichten, Antwerpen 1946; herziene versie in: Gedicht en omgedicht, VP. 17, Hasselt 1960, p. 123-125
IV.	J.P. Guépin: De dronken boot in: ts. Hollands Maandblad nr. 208, november 1964, p. 27-31
V.	Joris Diels: Dronken schip in: ts. Hollands Maandblad nr. 210, januari 1965, p. 28-30.

I. Van Slauerhoffs vertaling zijn slechts vier van de vijf-en-twintig strofen gevonden (nl. de strofen 1, 2, 4 en 5); het is onzeker uit welke tijd het ongetitelde manuskript afkomstig is, al lijkt het waarschijnlijk dat Slauerhoff de vertaling begon in de periode van Eldorado (in 1928 verschenen), wanneer men de duidelijke verwantschap van Rimbauds gedicht met b.v. ‘Het eeuwige schip’ (Verzamelde Gedichten, 6e druk p. 321-328) in aanmerking neemt.

[Vergelijk details als: ‘dompel ik onder’ (strofe 19) met ‘je me suis baigné...’ (str. 6); ‘mijn karkas’ (str. 20) met ‘la carcasse’ (str. 18); ‘heb ik soms om mijn goede haven gesteund’ (str. 21) met ‘Je regrette l'Europe aux anciens parapets’ (str. 21); ‘Poolcirkel noch keerkring noch evenaar / bestaan voor mij, dol vaartuig’ (str. 22) met ‘martyr lassé des pôles et des zones’ (str. 16); ‘'t Paradijs dat in den afgrond gleed’ (str. 23) met ‘les lointains vers les gouffres cataractant’ (str. 13), en vooral: ‘'t Licht is veelkleurig speelziek, als gemengd / Uit avondrood tot violet vertederd, / De hevig gele gloed die prairiën zengt / En 't poollicht, bovenaards groot pauwgevedert”.’ (str. 20) met b.v.: ‘Où, teignant tout à coup les bleuités, délires / ...Fermentent les rousseurs amères’ (str. 7); ‘le soleil bas,... / Illuminant de longs figements violets,... les flots’ (str. 10), en: ‘monté de brumes violettes, / Moi qui trouais le ciel rougeoyant comme un mur’ (str. 19).]

Talloze vergelijkingen kunnen worden gemaakt tussen de Franse symbolistische poëzie en het dichtwerk van Slauerhoff, evenzeer als dat van o.a. Herman van den Bergh en H. Marsman, waarop J.P. Guépin onlangs al wees (in het Hollands Maandblad 208, p. 25 e.v.). Met bovenstaande vergelijking heb ik allerminst een vorm van plagiaat bij Slauerhoff willen insinueren; wel kan worden gekonstateerd, dat het symbolisme zich hier pas in de jaren twintig ten volle manifesteerde.

Wegens het bestaan van ‘Het eeuwige schip’ en een aantal andere gedichten van Slauerhoff acht ik de waarschijnlijkheid gering, dat hij het lange en gekompliceerde gedicht van Rimbaud geheel heeft vertaald, zoals de redaktie van Ad Interim in een noot veronderstelde; wat Slauerhoff in ‘Le bateau ivre’ aantrok is geabsorbeerd in zijn eigen poëzie.

Zijn vertaling, voor zover de enkele strofen dit woord rechtvaardigen, bezit weliswaar een heldere versbouw en een onmiskenbare poëtische spanning, doch die ontstond eigenlijk ondanks Rimbaud; Slauerhoff is nooit een getrouw vertaler geweest, en zeker niet van poëzie. Toch is het een gemis, dat het fragment niet is opgenomen in de Verzamelde Gedichten, 6e druk, 1961.

II. De vertaling van Jef Last kwam tot stand gedurende diens ondergrondse aktiviteiten in de bezettingstijd. Een zekere vaart en zwier is eraan niet te ontzeggen, maar allerlei slordigheden en onjuistheden staan zelfs een voorzichtige waardering voor deze vertaalaktiviteit aanmerkelijk in de weg; het Nederlands is vaak onbegrijpelijk zonder vergelijking met het Frans. Het vertaalde gedicht herinnert wat dit betreft aan de zeer sympatieke, maar even onleesbare vertalingen van Spaanse poëzie uit de Burgeroorlog.

III. De eerste versie van de verdietsing door Bert Decorte kan beter maar buiten beschouwing blijven. Doch ook haar definitieve vorm is dermate onwelluidend en onjuist, dat deze vertaal-proeve maar weinig bewondering kan afdwingen, wat aanstonds zal worden gemotiveerd.

IV. Het vertaalwerk van J.P. Guépin scheen aanvankelijk een kritisch onderzoek bij voorbaat te willen ondergraven door de dankbetuiging aan de bekende vertaler Dolf Verspoor, maar toch maakte een ontwapenende bekentenis in de polemiek, die tussen hem en L. Hol ontstond (Hollands Maandblad 211, p. 38-40) ruimte voor een aanval; de (weinig

[p. 33]

volledige) opmerkingen van L. Hol waren de vertaler ‘welkom, omdat ik zelf niet zo erg tevreden ben met mijn vertaling’, die hij ‘liet afdrukken in de hoop daarna, door de gewone schaamte, de gebreken weer te kunnen zien.’ De heer Guépin verontschuldigt zich verder (... beschaamd) met de noden van rijmdwang en plaatsgebrek, (d.w.z. het Frans zou geserreerder zijn dan het Nederlands). Dit tweekoppig monster speelde alle vertalers parten; ik kom er nog op terug.

V. Joris Diels vervaardigde een vertaling, die in grote trekken onaanvaardbaar is, omdat het feitelijk een berijmde interpretatie is in plaats van een herdichting; heel het rimbaldiaans raffinement werd een banaliteit, de ene vinger van Rimbaud werd een hele hand bij Diels.

Hieronder worden de vijf vertalingen strofegewijze vergelijkend onderzocht; daarbij werd gebruik gemaakt van de Franse tekstuitgave verzorgd door Suzanne Bernard (Garnier, Paris; 1960).

0. De titel is zonder enige twijfel ‘Le bateau ivre’, al laten vrij veel schooluitgaven en bloemlezingen het lidwoord ten onrechte weg, wat weer door III en V is overgenomen.

Het ligt minder voor de hand om ‘bateau’ te vertalen met ‘schip’ (I, II, III, V), dan wel met ‘boot’ (IV) of ‘schuit’; aan het laatste woord zou ik nog de voorkeur geven, omdat de ‘blauwe schuit’ nu eenmaal geen blauwe boot is. (Vgl. ook dronken als een schuit).

1. ‘haleurs’ zijn geen ‘équipage’ (I), maar ‘slepers’, wat in dit geval duidelijker is dan ‘jagers’ (IV).

‘overtollige’, ‘Eindelijk’, ‘'t Westen’ wordt in I toegevoegd, terwijl daar ‘impassible’ en ‘guidé’ wordt ‘omzeild’, woorden die IV zeer vlak vertaald met ‘rustige’ en ‘zag’.

‘Fleuves’ heeft bij I, II, III, IV geen hoofdletter; I, II vertalen enkelvoudig i.p.v. meervoud;

het adjektief ‘criards’ laat I, IV vervallen, vertaalt II als ‘met wild gesnater’, te barok; III en V plaatsen het ten onrechte bijwoordelijk, terwijl het bij V dan zelfs ‘schril’ wordt.

‘Poteaux de couleurs’ vertaalt alleen III juist; II laat de kleuren weg, I zet ‘folterpaal’, II ‘martelpaal’; verder ‘totems’ (IV, V). Het ‘botvieren van werplust’ (IV) is geen ‘als mikpunt nemen’, wat er toch staat.

2. ‘Porteur’ wordt in I vreemdgenoeg ‘zonder lading’, en ‘Les Fleuves’ even vreemd ‘zonder stroom’; verder voor Fleuves dezelfde opmerking als in de 1ste strofe.

‘zonder grens’ (II) en ‘sloepen’ (V) duiken uit het niets op.

‘ont fini ces tapages’ wordt in I weggelaten, wordt in II ‘viel de jaaglijn uit de hand’, in III ‘de dood’, in IV ‘(ik kon) niet meer velen’.

3. ‘sourd’ wordt in II ‘dom en doof’, vervalt in V. ‘cervaux d'enfants’ wordt in II ‘gehoorzaam wicht’, in IV luguber ‘hersenen van knapen’, in V ‘in windselen’.

‘péninsules démarrées’ (losgegooide landtongen o.i.d.), in II ‘afgedreven land’, in III ‘losgeschokte schiereilanden’, in IV ‘losgeslagen kapen’, in V ‘daverden de rotsen’.

De ‘baaierd’ van IV is uniek.

4. ‘éveils maritimes’ lijkt mij geen ‘zeedoop’ (V), en ‘oceanisch ontwaken’ (I) is erg lelijk.

‘Les flots’ wordt in I heel handig ‘vloed’, IV laat deze golven weg, die II ‘schuimkam’ noemt, en V poëtisch ‘schuimerbende’.

‘niais’ (onnozel) laat I weg, wordt in II ‘vaal’, in III ‘flauw’, in IV wordt het bij een verkeerd woord gevoegd; het ‘oeuil’ wordt in I weggelaten, in II wordt het tot ‘mensenmonden’.

‘plus que’ is in IV ‘zo als’.

5. ‘l'eau verte’ is in I ‘zeepsop’, in II ‘'t zilte water’, in V ‘het groen geweld van 't water’.

‘Coque’ (romp, notedop) is in I ‘scheepshol’, in II ‘kiel’, in IV ‘boord’, in V ‘ruim’.

‘gouvernail et grappin’ (roer en dreg) is in I ‘al 't ongediert’, in II ‘zwabber en roer’, in IV ‘helmstok en anker’, in V ‘roer en ankertouw’, terwijl III een ‘stuur’ heeft.

In I ontstaat ‘van kampanje tot boegspriet’, in II ‘de mens’ en ‘hun-hun-hun’ uit het niets.

6. Alle bijvoeglijke bepalingen van ‘le Poème’ plaatsen II en IV bij ‘la Mer’, terwijl V ze foutief onderbrengt in een bijwoordelijke bepaling; de komma-punt verdwijnt in II helemaal, in III, IV en V komt er een enkele komma voor in de plaats.

‘noyé pensif’ (peinzende verdronkene) is in II ‘een drenkeling met peinzend bleek gezicht’ (‘bleek’ werd dan verkeerd geplaatst; het hoort bij ‘flottaison’), in III ‘denkend... een drenkeling’, in IV ‘een drenkeling peinzend’, in V een ‘schipbreuk'ling, peinzend’ (ook hier foutieve plaatsing van de andere woorden); een verdronkene is nu eenmaal geen drenkeling of schipbreukeling.

‘flottaison’ (waterlijn of -spiegel) is in II ‘weg’, in IV ‘dobber’, in V helemaal niet aanwezig.

‘ravie’ (in vervoering o.i.d.) is in II ‘stilgeworden’, in IV ‘losgeslagen’, in V ‘sluimerdronken’ en ‘in-blij’.

‘le Poème de la Mer’ krijgt in alle vertalingen kleine letters (behalve ‘gedicht’ in V), en in IV komen er ‘zeeën’, in V ‘wateren’, onnodige meervoudsvormen.

De eerste twee regels worden door IV ten onrechte geheel overhoop gegooid.

7. ‘Délires’ (vooral ‘vervoering’ hier) is in II ‘hartstocht’, in III ‘ijlkoorts’, in V ‘beroering’.

‘les rulilements du jour’ (de rode fonkeling van de dag) wordt in II ‘van de dageraad de rode siddering’, in III ‘bloedende ochtendgloed’, in IV ‘het ochtendgloren’, in V ‘'t lichtdek’ en ‘rossige wasems’ (in onjuiste ordening).

‘les bleuités’ is in II en IV ‘het blauw’, in III ‘de blauwe baren’, in V ‘'t pure blauw’.

‘fermentent’ in II ‘dreef door haar donkere krocht’.

‘les rousseurs amères de l'amour’ (de bittere rossigheid van de liefde) is in II ‘de dolle liefdesgloed’, in IV ‘de bittere, rosse gloed van liefde’, in V ‘de bitt're drab der liefde’.

8. ‘crevant en éclairs’ (barstend in bliksemschichten) is in II ‘verscheurd door bliksemschichten’, in III ‘de bliksems die aan stukken spogen’ (bij onnodige objekt-subjekt verwisseling), in IV ‘bliksemschichten wuiven in gebarsten (hemelen)’ (zelfde verwisseling), in V ‘het bliksemvuur, scheurend door’ (zelfde omkering).

‘je sais le soir’ laat II weg, vertaalt III ‘'k weet de nacht’ (?) en V ‘de avond en de nacht’; bovendien wordt de dubbele punt in II weggelaten, in III vervangen door een komma, in IV en V door een komma-punt.

‘(il) a cru voir’ wordt in II aangevuld met ‘in zijn droom’, wordt in IV onduidelijk weergegeven (en lelijk) met ‘te zien dacht’.

‘exaltée’ (in verrukking o.i.d.) is in II ‘als... zich richtte’, in III ‘opgevlogen’, in IV ‘hoge vlucht’, in V ‘die rijst’.

[p. 34]

‘les trombes, les ressacs et les courants’ (de hozen, de tegenzeeën en de stromingen) is in II ‘het dof trompetgeloei van stroom en tegenstroom’, in IV ‘grondzeeën, hozen en de stroom’, in V ‘de stortzee, het orkaan’.

Zowel II als V laten vrijwel niets heel van de rimbaldiaanse samenhang in deze strofe.

9. ‘horreurs mystiques’ (mystieke gruwelen) is in II ‘wreed geheim’, in IV ‘mystieke ontzetting’, in V ‘occulte huiv'ring’.

‘taché’ (bevlekt) is in II ‘verloren’, in III ‘bezwalkt’, in IV ‘getekend’.

‘figements violets’ (violette stollingen) is in II ‘bloedvaam’, in III ‘paars gestold’, in IV ‘een paarse zee die stolt’ (ook syntaktisch onjuist vertaald), in V ‘een paarse zee, in avondgloed gestold’ (zelfde bezwaar als tegen IV).

‘leurs frissons de volets’ (hun huiveringen van luiken) is in II ‘moord en vreemd gemuit’, in IV ‘klepperend van verre aangerold’, in V ‘tragische plooien rolt’.

‘drames très antiques’ worden in II ‘oude Griekse koren’, in III ‘drama's uit de oertijden’, in IV ‘zeer antieke Tragedies’, in V ‘voor-wereldlijke sagen’.

Voorts zijn II en V volledig beneden de vertaalmaat gebleven.

10. ‘J'ai rêvé la nuit verte aux neiges éblouies, Baiser...’ (Ik droomde de nacht groen met verblinde sneeuw, een kus...) wordt in elke vertaling onherkenbaar verbasterd: In II ‘En in de nacht, waarin de sterren bloeiden: Kussen...’, in III ‘De groene nacht in pracht van sneeuwen die ik droomde, een kussenvloed...’, in IV ‘Ik zag in droom de kus (die...) de nacht door sneeuw verdwaasd’, in V ‘'k Had een visioen van sneeuw, lichtend door groene nachten - en elke vlok een kus’.

‘avec lenteurs’ (met langzame bewegingen, o.i.d.) is in II ‘wellustig, zwoel en traag’, in III ‘lui’, in V helemaal weggelaten.

‘Inouis’ (ongehoord) is in II absent, in III ‘onhoorbaar’ (!), in V ‘ongehoorde krachten’, door onjuiste syntaktische analyse.

l'éveil’ (het ontwaken) is in II ‘gloeide’, in III ‘'t opstaan’, in V ‘glimt’.

‘la circulation’ (het rondgaan) in II ‘die drijft van hoog naar laag’, in IV ‘dat in zijn omloop raast’, in V ‘voortgestuwd door’.

De kunstgreep van IV om regels te verwisselen is onaanvaardbaar.

11. ‘vacheries hystériques’ (hysterische melkerijen) wordt in II ‘als koeien vol melk... hysterisch doodsgebrul’, in III ‘hysterische koeien’, in IV ‘verdomde hysterie’, in V ‘het hysterisch huilen’.

‘j'ai suivi’ (ik heb gevolgd) is in II ‘hoorde ik’, in III ‘'k Moest aanschouwen’, in V ‘'k Heb gezwalkt op...’

‘les pieds lumineux des Maries’ (de lichtende voeten van de Mariaas) worden in II tot ‘rust van Onze Lieve Vrouw’, in IV tot ‘de lichtende verschijning van een Maria’.

‘forcer le mufle des Océans poussifs’ (de snuit van de dampende Oceanen openbreken) wordt in II ‘afgronds muil boeien’, in III ‘de muil der dempige grootzee dempend bedwong’, in IV ‘de Oceaan met de muilkorf gestrikt’, in V ‘de drift der schuimbekkende muilen zwicht’.

12. ‘d'incroyables Florides’ (ongelooflijke Floridaas), wordt in II ‘'t Eiland der zaligen’, in IV ‘Fantastisch Florida!’ (!), in V ‘sprookjes-eilanden’.

‘des yeux de panthères à peaux d'hommes’ (ogen van panters in huiden van mensen) is in II ‘'t gele pant(s)eroog en geur van mensenhuid’, in IV ‘ogen van pantermensen’, in V ‘panterogen en mensenlichamen’, terwijl III en IV de (niet eenvoudige) zinsbouw niet hebben doorzien.

‘heurté’ (geraakt) is in II ‘gevonden’, in IV ‘kijken’ (bij onjuiste zinsanalyse), in V ‘zag opdoemen’.

Elke vertaling laat het uitroepteken weg, en onderbreekt de zin niet meer, wat helderheid en juistheid der vertalingen niet ten goede komt.

‘glauques troupeaux’ (zeegroene kudden) worden in III ‘zeegroen kuddespcl’, in IV ‘blauwe (!) kudden vis’, in V ‘'t groen-gerugde vee’.

‘sous l'horizon des mers’ (onder de horizon der zeeën) is in II ‘onder 't vlak der zee’, in III ‘ter waterkimmen’, in IV ‘onder 't oppervlak der zeeën’, in V ‘ver onder de kim’ (zonder zeeën).

13. ‘vers les gouffres cataractant’ (naar de afgronden omlaagstortend) wordt in II ‘katarakten, die de hemelen verrassen’, in III ‘opwaarts naar de waterkolken slaan’, in V ‘neerdonderen in 't Niet’, terwijl IV zich geroepen voelde om de rangschikking van Rimbaud volledig te herzien.

14. ‘Glaciers, soleils d'argent, flots nacreux, cieux de braises’ (Gletsjers, zonnen van zilver, paarlmoerse baren, hemelen van gloeikolen; n.b. ‘nacreux’ is een door Rimbaud bedacht woord!) wordt in II ‘IJsgletsjers, zilverzon, parelstroom, houtskoolvuren’, in III (nog vrij korrekt) ‘Gletsjers, zilveren zonnen, paarlbaren, lucht in laaie’, in IV (vrij vrij) ‘Gletschers, zilveren zon, de luchten rose, branding van paarlemoer,’ in V ‘IJs-bergen, zilver-zon, paarlmoer-zee, vlammcn-hemelen’; waarom niet preciezer vertaald?

‘Echouages hideux au fond des golfes bruns’ (Afgrijslijke strandingen op de bodem van de bruine baaien) is in II ontaard in ‘Schipbreuk in bruine nacht’, in III ‘afschuwbrc stranden in der bruine baaien schoot’, in IV ‘walgelijke stranding temidden van het vuil der bruine modderpoel’, in V ‘Inhammen griezelig in baaien modderbruin’

‘punaises’ zijn alleen ‘wandluizen’ en geen ‘weegluizen’ (III), geen ‘schurftig gekrioel’ (IV), geen ‘termieten’ (V).

‘Dévorés’ (verslonden) is niet ‘vastgebeten’ (II), niet ‘gedood’ (III), niet ‘wemelen’ (V), en hoeft evenmin te worden weggelaten (IV).

‘noirs parfums’ (zwarte geuren) is in II ‘stank, niet te verduren’, in IV (alweer) weggelaten, in V ‘stinkend zwart’,

De hutspot van IV geurt walgelijk.

15. ‘dorades du flot bleu, ces poissons d'or’ (goudmakrelen van de blauwe baar, die vissen van goud, die zingende vissen) worden in II ‘goudvissen uit mijn aquarium, met hun sirenenzang’, in III ‘dorade, de goudvis die kan zingen in 't blauwe water’, in IV ‘paradijzen (?) van golven blauw, die vis van goud, zingende vis’ (n.b. puristen zeggen - ten onrechte - ‘dorado’, i.p.v. ‘eldorado’, dat echter niet door ‘paradijs’ kan worden vervangen; doch de bedoelde coupure treft men alleen in Nederland aan), in V ‘duizenden doraden, krioelend in het blauw, zoetzingend, goud-gevind’, Waarom? ‘par instants’ (bij wijlen) in II ‘dagenlang’ in IV en V ‘vaak’.

‘ont bercé mes dérades’ (hebben mijn afvaarten gewiegd) is in II ‘mij kranste’, in III ‘wijdde mijn onttakelingen’ in IV ‘omzomen... mijn vaart op drift geraakt’, in V ‘zeilde ik van meen'ge kade’.

‘ineffable’ is ècht ‘onuitsprekelijk’, en niet ‘onuitspreekbre’ (III en IV), veel minder nog ‘eeuwge’ (II) of ‘god-gezonden’ (V).

[p. 35]

16. ‘martyr lassé des pôles et des zones’ (martelaar door polen en luchtstreken afgemat) is in II ‘afgemat van evenaar tot polen’, in IV ‘een martelaar verveeld door pool en tropen’, in V ‘afgebeuld en beu van tropen en halfronden’.

‘montait vers moi’ (hier b.v.: dreef naar mij op) is in II ‘steeg uit’, in IV ‘liet tot mij lopen’, in V ‘toonde’.

‘aux ventouses jaunes’ (met gele zuignappen) is in II ‘uit haar donkere gras’ (?), in V ‘met gulzig-gele monden’. (De versies van III en IV zijn hier tamelijk onberispelijk, in sterke tegenstelling tot II en V).

17. ‘ballottant’ (schuddend) is in II ‘liet welgevallen’, in III ‘schommelend’, in IV ‘kaatsend’, in V geheel vergeten.

‘mes liens frêles’ (mijn broze binten) is in II ‘mijn wallen’, in IV ‘te zwakke reten’ (?).

‘descendaient dormir’ (gingen beneden slapen o.i.d.) is in II ‘zonken’, in III ‘dreven als in een toevluchtsoord’, in IV ‘daalt’, in V ‘zonken naar hun graf’.

‘aux yeux blonds’ (met blonde ogen) is in II geheel weggelaten, in III ‘ogenblond’, in IV ‘wier blonde oogbal’.

‘à reculons’ (achteruit) is in II ‘gevoelloos voor het leed’ (?), in III weggelaten, in IV ‘teruggedeinsd’, in V ‘ruggelings’ (hier niet duidelijk genoeg).

18. ‘sous les cheveux des anses’ (onder de haren van de kreken) wordt in II ‘behaard met schelp en wier’, in V ‘in 't wortelhaar der kreken’.

‘perdu’ (verloren) is in II ‘oude’, in III ‘verdoold’ (hier onwaarschijnlijk), in IV ‘gestremd’.

‘sans oiseau’ (zonder vogel) is in II ‘levenloos’, in V ‘dat van geen vogel wist’.

‘les Monitors et voiliers des Hanses’ (De Monitors en zeilschepen van de Hanze) is in II ‘ieder levend schip met blinkend tuig’, in IV ‘Monitor of Kog’, in V ‘kustvaarder of kog’.

‘la carcasse ivre d'eau’ (het karkas van water dronken), is in II overdreven tot ‘waardeloos als een kreng, dronken van 't zilte bier’, in III ‘waterzat wrak’, in IV ‘een van water beschonken scheepskarkas’, in V ‘mijn zeedronken scheepsgeraamte’.

‘pas repêché’ (niet opgedregd) is in II ‘ontvlucht’, in IV ‘(niet) omgekeken’.

19. ‘monté de brumes violettes’ (omgeven door violette mist) is in III ‘violet en paars door mist bezeten’, in IV ‘bezet met purperen bliksemschichten’ (?), in V ‘die in paarse damp opsteeg’ (?).

‘des morves d'azur’ (slijm-droesem van azuur) is in II ‘slierten van 't azuur’ (m.i. veel te vlak), in IV ‘snotslierten azuur’ (m.i. juist de verkeerde betekenis van het woord).

‘Als tooi’ (IV), ‘bewassen’ (V), ‘waar d'engelen naar gristen’ (II) is grote onzin. De vertalers van II, IV en V doorzagen de zinsbouw niet (IV werd tijdens de genoemde polemiek hier gekorrigeerd).

20. ‘planche folle’ (dolle plank) is in II ‘gekgeworden plank’ (waarom toch?), in IV ‘een dolle kiel’, in V ‘een plank op drift’.

‘taché de lunules électriques’ (bevlekt met elektrische maantjes), wordt in II ‘wegen tussen de elektronen’, in IV ‘met een snoer van maantjes betraand’ (?), in V ‘bespat met het electrisch glanzen van maansikkels’ (dit is een onjuiste interpretatie, daar de regel zinspeelt op Jules Verne's Nautilus).

‘crouler’ is instorten en niet openrijten (II, V), niet vloeien (IV).

‘ardents entonnoirs’ (vurige trechters) wordt in II (slechts) ‘trechters’, in III ‘lavatrechters’ (een onjuiste interpretatie, omdat dit woord een ontlening is aan het verhaal van Poe, Maelström), in IV ‘hete trechters’, in V ‘kraters’.

‘escorté’ (geëskorteerd), in IV ‘om mij stoeien’.

II en V vertonen weinig fraais aan vertalersinzicht!

21. ‘anciens parapets’ (borstweringen van vroeger tijden, o.i.d.) worden in II ‘hek en spijlen’, in IV ‘de kaai’ (?), in V ‘'t oud-vertrouwde honk’ (?)

22. ‘cieux délirants’ (uitzinnige hemelen) worden in II ‘de lust’ (?), in III ‘dronken hemel’, in IV ‘waanzinnige lucht’, in V ‘dronken hemel-bogen’. (V vergeet nog een stel woorden).

‘Million d'oiseaux d'or’ (Miljoen goudvogels) is in II ‘duizendvogelvlucht’, in V ‘myriadenvlucht van gouden vogels’. (Rimbaud is geen tachtiger!!).

‘future Vigueur’ (toekomstige Sterkte) is in II ‘de kracht’, in V ‘onvermoed vermogen’ (II, III, IV bieden een kleine letter aan).

‘ces nuits sans fond’ (deze nachten zonder bodem) is in II ‘die donkre nacht’, in IV ‘die nacht zonder grond’ (te dubbelzinnig), in V ‘zulk een nacht’.

23. ‘Toute lune est atroce et tout soleil amer’ (Elke maan is wreed en elke zon bitter) wordt in II ‘Bleek werd mij elke maan en bitter iedre zon’, in III ‘Bitter is elke maan; elke zon zwelt van wee’, in IV ‘De maan is steeds te wreed, de zon is steeds te wrang’, in V ‘Iedere maan is triest en elke zon doet pijn’.

24. ‘la flache noire et froide’ (de zwarte en koude plas) wordt in II ‘wrak (brak?) en stilstaand water, de poel...’, in III ‘de koude en zwarte baai’.

‘plein de tristesses’ (vervuld van droefheden, o.i.d.) is in II ‘tuurt in troebel water’ (iets te subtiel), in III ‘droef’, in IV ‘boordevol droefheid’ (iets te melodramatisch), in V ‘in droef gepeins verzonken’.

‘papillon de mai’ (meivlinder) is in II ‘Mei’ (van Gorter?), in III ‘een pepel in de mei’ (een... pepel?), in V ‘een vlinder’ alleen.

25. ‘langueurs’ (kwijnen), in II ‘smachten’ (eventueel nog aanvaardbaar), in III ‘heimwee’, in IV ‘zwijmen’, in V ‘genot’.

‘ni nager sous les yeux horribles des pontons’ (noch - kan ik - zwemmen onder de gruwelijke ogen van de gevangenisboten; n.b. dit zijn geen galeiën!), wordt in II ‘En 'k vrees de muil der brug, die naar mijn wrakhout slokt’ (?), in III ‘Noch (kan ik) onder 't vreeslijk oog der schuiten zwemmen weer’ (te kleurloos), in IV ‘Ik kan niet meer het angstaanjagend oog van de galei ontgaan’, in V ‘Noch (kan ik) zwemmen onder 't loer-oog van een strafgalei’.

Tenslotte enige algemene opmerkingen over het vertalen, vooral dat van poëzie. Hierover is in de afgelopen honderd jaar, wanneer wij een beschouwing van Multatuli als vertrekpunt nemen, onnoemlijk veel gesproken en geschreven, en in alle toonaarden; steeds was men het wel erover eens dat het vertalen zeer grote, wellicht onoverkomelijke, moeilijkheden biedt; er bestond daarbij geregeld twijfel of de meeste vertalingen van litteratuur aan bepaalde minimumvereisten voldeden. De misschien daardoor opgeroepen, sinds een aantal jaren ingestelde Nijhoff-prijs verleidde velen ertoe te beweren dat de vertaalaktiviteit zich in ons land juist wel op een bevredigende hoogte beweegt. Dit optimisme bewijst evenzeer als de vroegere onderschatting hoe weinig men in Nederland belang stelt in de vertaalkunde, of -kunst als men wil, want hoe zelden wordt een vertaling op getrouwheid onderzocht, laat staan

[p. 36]

op waarde geschat. Om enkele minder genoemde voorbeelden te geven, wijs ik op de geringe vertaalwaarde van de bloemlezing uit moderne poëzie, geredigeerd door S. Polet en vertaald door een staf van medewerkers, ‘1900/1950’, Amsterdam, 1961 (zie hierover J.D. van der Meulen: ‘Pret met Polet’; Kentering, Delft, jg. 1962); op de enormiteiten in de vertaling van Kama Soetra door J.F. Kliphuis, Amstelveen, 1964 (zie hierover V.C. Ader Laudy, in Tijdschrift PTL, Arnhem, 1964, no. 5); op de nieuwe vertaling van Lautréamont's ‘Chants de Maldoror’ door C. Lijsen, Amsterdam, 1963 (zie hierover H. de Vries in Brumes Blondes, Amsterdam, 1965; no. 3). Uiteraard doen vertaalperikelen zich ook elders voor, zoals de venijnige diskussie (in de NRC, maart/april 1965) rond de bekende vertalers van Nederlandse boeken in het Engels, Brockway, Brotherton en Holmes, op onverwachte wijze aan het licht bracht.

De vaak onderschreven stelling dat het vertalen van poëzie niet ‘nuttig’ is (hierop zinspeelt L. Hol in Hollands Maandblad 211), wens ik volledig te bestrijden; poëzievertalingen zijn van het grootste belang, lang niet in de eerste plaats om voor degenen die een of andere vreemde taal niet machtig zijn de taalbarrière te doorbreken, maar vooral om nieuwe facetten toe te voegen aan de eigen litteratuur (alalleen de eigen taal is immers in staat om onze taalgevoeligheid volledig te bespelen); het tegelijk reproduktieve en kreatieve karakter van poëzie-vertalen kan niet worden gevangen in termen van nut voor lezers en plezier voor de vertaler. Vertaalaktiviteit is even onmisbaar voor een levende litteratuur als het bestaan van een litteraire kritiek, van tijdschriften en stencils, van pamfletten en polemieken.

De vertaler moet zich daarbij bewust zijn van zijn plaats; getrouwheid moet bij het vertalen voorop staan - een vertaling die willens en wetens afwijkt van de oorspronkelijke tekst is als zodanig mislukt; daarom ben ik het oneens met de mening, die onlangs weer door Pierre H. Dubois naar voren is gebrach (in Komma, 's-Gravenhage, 1965, no. 2, p. 74) waar hij Herman van den Bergh verdedigt als vertaler tegen de aanval van K. Helsloot (in Maatstaf, januari 1965), stellende dat er ‘geen sprake (was) van onkunde, maar van een vertaling die niet bedoelde een letterlijke vertaling te zijn’; hier was een onderscheiding tussen taalkennis en vertaalkunde op zijn plaats geweest.

Het is inderdaad vaak niet mogelijk om rijm en metrum getrouw in een vertaling over te brengen; wat verzet zich er dan tegen om het halfrijm, stafrijm, beeldrijm in de plaats te stellen van een bepaald soort eindrijm; het metrum heeft vooral een (be)geleidende funktie, en mag niet worden gezien als een opgelegde dreun. Zomin als ‘rijmdwang’ is ‘plaatsgebrek’ een serieus exkuus; waar de vertaler in een zeldzaam geval meer uitgebreid moet zijn, schaadt hij het gedicht dusdoende minder dan door noodoplossingen aan te grijpen als weglatingen, verwisselingen, samentrekkingen, kramptoestanden en verzweringen. (Een magistraal voorbeeld van vertaalkunst gaf b.v. Samuel Beckett met Mexican Poetry, Bloomington, 1958).

Zijn slechts indirekte auteurschap inspireert de vertaler ‘soms’ tot een voor hemzelf en het vertaalobjekt fatale bandeloosheid; ter wille van misplaatste invallen worden subtiliteiten vervangen door adembenemende slogans, terwijl evenvaak de oorspronkelijke overdrijvingen zonder aanleiding in stadhuistaal herrijzen; de Rimbaud-vertalers gaven daarvan een schat aan voorbeelden, daarmee het bewijs leverend dat de onmiskenbare toon van Rimbaud hen allen minder interesseerde dan de eigen anti-poëzie (waar bleef die droge, ironische, uitgebalanceerde ‘vertel’-trant?), en dat zij het bezit van een eenvoudig woordenboek kennelijk ontbeerden. Ook de letterkunde is een dankbaar missiegebied voor de ministers van Kultuur, Onderwijs en Ontwikkelingshulp.