Hollands Maandblad. Jaargang 6

[p. 26]

Autobiografie van een grote vogel
J. Bernlef

In haar meesterlijke boek The English eccentrics schrijft Edith Sitwell in het hoofdstukje over kwakzalvers en alchemisten: ‘Notice how strange and birdlike are the voices of these quarrelsome, bird-flapping gentlemen.’ Het is een typisch voorbeeld van Sitwelliaanse vervorming van de werkelijkheid. Alles wat Edith Sitwell heeft geschreven - dat geldt in grotere mate voor haar proza dan voor haar poëzie - lijkt als gezien door glas waarin constructiefouten zijn geslopen. Wat wij zien is wel herkenbaar, maar vervormd, soms gruwelijk maar meestal grotesk met een ondertoon van authentieke melancholie. Dat is ook het geval in haar zojuist, posthuum, verschenen autobiografie Taken care of.

Sir George Sitwell moet wel geschrokken zijn toen hij op 7 september 1887 zijn dochter Edith voor de spiegel hield. Hij moet een ogenblik aan een constructiefout in het spiegelglas gedacht hebben. Ik ken geen foto's van Edith Sitwell als baby of klein kind, waarschijnlijk zullen ze niet gemaakt zijn, maar ik stel mij voor dat zij er als een klein afgodsbeeld uitgezien moet hebben: van een indrukwekkende lelijkheid, ondoorgrondelijk en niet meer weg te denken. Daar kwam nog bij dat het huwelijk tussen Sir George en zijn vrouw, waarschijnlijk door wederzijdse ouders bekokstoofd, niet erg gelukkig was. Het achttienjarige meisje liep al na twee weken weg maar werd door haar moeder teruggestuurd. Negen maanden maanden later beviel ze van de indrukwekkende Edith. Het wordt uit de hoofdstukken gewijd aan haar jeugd duidelijk dat Edith Sitwell een zeer ongelukkige en eenzame jeugd had, waarin het enige lichtpuntje het latere gezelschap van haar ook literair beroemd geworden broertjes Osbert en Sacheverell was. Haar vader was een expert op het gebied van tuinaanleg met de daarmee samengaande liefde voor het artificiële. Het is een liefde die Edith van hem geërfd moet hebben en die haar later tot zo'n belangwekkend schrijfster zou maken.

Taken care of is in Engeland over het algemeen niet gunstig ontvangen. Philip Toynbee vond de scheldpartijen op critici als Enright en Leavis grof en belachelijk, haar lofzang op dichters als Dylan Thomas en Roy Campbell overdreven en sentimenteel. Hij heeft daar gelijk in, maar kijkt niet verder dan zijn neus lang is. Pas gezien vanuit het alles vervormende gezichtspunt van Edith Sitwell worden deze sterke anti- en sympathieën duidelijk en begrijpelijk en wat mij betreft vergeeflijk.

Het kind Edith moet de afstotende werking die van haar physionomie uitging duidelijk gevoeld hebben en zij heeft er later ook de konsekwenties uit getrokken. Op vier- of vijfjarige leeftijd, door een tante gevraagd wat zij later wilde worden, antwoordde zij ‘a genius’, een antwoord dat een gegeneerd stilzwijgen teweegbracht. Het eenzame kind werd verliefd op een pauw, tot haar vader op een dag een vrouwtjespauw meebracht en het afgelopen was met haar eerste liefde. Misschien is dat haar eerste confrontatie geweest met de diersoort die haar diep zou beïnvloeden en ook karakteriseren.

Als men zich Edith in de tuin wandelend voorstelt, een van haar magere armen om de nek van de pauw geslagen, ziet men een even eenzame figuur als de schepping van Lewis Carroll, de droevige Alice zoals zij getekend is door John Tenniel en door Carroll meermalen meesterlijk gefotografeerd. Nee, voor kinderen was de negentiende eeuw geen lolletje. Het vogelachtige skelet van Edith Sitwell was voor het kind bijna niet te torsen en toen de ouders bij haar de neiging tot kromlopen ontdekten werd zij dan ook onmiddellijk door een aantal ‘artsen’ in een soort harnas gegoten waarmee zij ook naar school moest. Geen wonder dat uit de hoofdstukken over haar jeugd een geweldige haat spreekt.

In hoofdstuk zes van Taken care of schrijft zij over een bezoek dat zij met haar grootmoeder Sitwell aan Bath bracht. Zij was toen achttien jaar. ‘The younger maiden lady, then aged about eighteen, had the remote elegance and distinction of a very tall bird... She stood there, in the delicate leafless cold with her long thin legs poised upon the wet pavement, as some great bird stands in a pool.’ Het is voor mij hét zelfportret van Edith Sitwell, een grote vogel op lange, stelterige benen, in een plas staande. En in haar hele manier van schrijven zit

[p. 27]

... maar dronk zo gauw mogelijk een pils of wat....

dat ‘bird-flapping’ aspect, ook in Taken care of, dat een vogelvlucht door haar leven is met slechts een verslag van die punten waar zij even rondgelopen heeft, even neergestreken is, met vluchtige ontmoetingen en zo nu en dan een raak salvo excrementen op het hoofd van een gehate onder haar doorwandelende criticus of nitwit.

Als dichter sla ik Edith Sitwell niet zo erg hoog aan. Ik geloof dat zij in haar poëzie teveel het slachtoffer was van haar zucht tot vervorming, haar gedichten leunen teveel op de taal, als muziek, als ritme en te weinig op ideeën en mededelingen, al zijn die gedichten technisch zeer knap en zijn de hoofdstukken in Taken care of, waarin zij dieper op haar poëtische techniek ingaat wel interessant. Maar het is in haar proza dat zij tot werkelijke poëzie komt, vooral in het geven van portretten die zij in enkele zinnen, met frappante beelden weet op te roepen. Dat maakt The English eccentrics tot zo'n meeslepend boek, het maakt ook het grootste deel van Taken care of tot een leesbelevenis van de eerste orde. Een paar voorbeelden van Edith Sitwell's portretkunst. Over Wyndham Lewis: ‘When he grinned, one felt as if one were looking at a lantern slide... a click, a fade-out, and another slide, totally unconnected with it, and equally unreal, had taken its place.’ Over D.H. Lawrence: ‘Mr. Lawrence looked like a plaster gnome on a stone toadstool in some suburban garden’ - een zelfportret haast, zoals zij ook van Miss Ethel Barrymore een karakteristiek geeft die op haarzelf van toepassing is: ‘a superb statue endowed with life and with wit.’

De enige eccentric die Dame Sitwell in haar boek The English eccentrics niet ter sprake bracht was zij zelf en dat heeft zij nu met haar autobiografie ruimschoots goedgemaakt. De term ‘eccentric’ verdient nadere precisering. Dame Sitwell schrijft er zelf over: ‘Eccentricity, is not, as dull people would have us believe, a form of madness. It is often a kind of innocent pride, and the man of genius and the aristocrat are frequently regarded as eccentrics because genius and aristocrat are entirely unafraid of and uninfluenced by the opinions and vagaries of the crowd.’

Een onafhankelijke geest was Edith Sitwell zeker, al had zij lang niet altijd gelijk en beschikte zij als vogel nauwelijks over mensenkennis. Tegen het einde van haar leven bekeerde zij zich tot het katholieke geloof. Het aantal hoofdletters in haar poëzie nam toe en ook haar protesten tegen de vulgarisering van de kunst. Helaas wordt het boek daardoor op het einde zelf soms een beetje vulgair in zijn felle afwijzing van een kunst die Dame Sitwell duidelijk niet meer kon volgen. Maar tegenover dit wat teleurstellende einde van het boek staat toch zoveel dat de moeite waard is dat ik Edith Sitwell blijf zien als een uniek schrijfster die onder andere in Taken care of beschrijft hoe zij in de oorlog een ‘poetry-reading’ gaf en, net als de band van Glenn Miller in de film The Glenn Miller-Story (met James Stewart en June Allison), door blijft gaan terwijl de

[p. 28]

sirenes van het luchtalarm loeien. ‘I went on reading and the bomb passed overhead’, schrijft zij met gepaste trots.

Met haar dood, 9 december 1964, verloor de engelse litteratuur een schrijfster van een soort die helaas bijna uitgestorven is. Standbeelden hoeven niet opgericht te worden, elke pauw kan u meer vertellen over Dame Edith Sitwell.

Taken care of is geïllustreerd met een aantal voortreffelijke, meest door Cecil Beaton gemaakte, foto's en ook het idee om als flaptekst het herdenkingsartikel indertijd aan haar in The Times gewijd af te drukken is voortreffelijk gerealiseerd.

Edith Sitwell: Taken care of. Hutchinson f 17,50.